Πρώτο «θύμα» των αφρικανικών πραξικοπημάτων, το Παρίσι
Το στρατιωτικό πραξικόπημα που εκδηλώθηκε στην Γκαμπόν στα μέσα αυτής της εβδομάδας είναι το πιο πρόσφατο στη Μαύρη Ήπειρο. Είχε προηγηθεί, στα τέλη Ιουλίου, το πραξικόπημα στον Νίγηρα. Κι άλλα πέντε σε ισάριθμα αφρικανικά κράτη την τελευταία διετία. Το πρώτο κοινό σημείο είναι ότι όλες αυτές οι χώρες –με την εξαίρεση του Σουδάν– ήταν γαλλικές αποικίες. Το δεύτερο κοινό σημείο είναι ότι τα περισσότερα νέα στρατιωτικά καθεστώτα σηματοδοτούν μια καταρχήν αντιγαλλική, και σε δεύτερο βαθμό γενικότερα αντιδυτική στροφή ικανού τμήματος των ντόπιων ελίτ. Τα καθεστώτα αυτά, με δεδομένη την εχθρότητα των πληθυσμών της περιοχής προς τη Γαλλία, λαμβάνουν απρόσμενη –για τους εξωτερικούς παρατηρητές– λαϊκή υποστήριξη.
Τα αντιγαλλικά αισθήματα εδράζονται στο γεγονός ότι το Παρίσι στην πραγματικότητα ποτέ δεν επέτρεψε στις αφρικανικές πρώην αποικίες του να αποκτήσουν πραγματική ανεξαρτησία. Αντίθετα, επί δεκαετίες τις ελέγχει ασφυκτικά σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο, και τις απογυμνώνει από τον πλούτο τους μέσω των γαλλικών πολυεθνικών και της επιβολής του φράγκου CFA. Η Γκαμπόν είναι χαρακτηριστική περίπτωση: μια διεφθαρμένη οικογένεια, αυτή του ανατραπέντος προέδρου Αλί Μπονγκό (που διαδέχθηκε στην εξουσία τον πατέρα του, Ομάρ Μπονγκό), κυβερνά τη χώρα από το 1967 μέχρι σήμερα, ενώ οι Γάλλοι πάτρωνές της ελέγχουν τα κοιτάσματα πετρελαίου και μαγγανίου. Η φαμίλια Μπονγκό κυβέρνησε δικτατορικά ως το 1993, ενώ από τότε μεταλλάχθηκε, μέσω αλλεπάλληλων εκλογικών παρωδιών, σε «δημοκρατική».
Δεν είναι τυχαίο ότι το στρατιωτικό πραξικόπημα εκδηλώθηκε λίγες μόλις ώρες μετά την ανακοίνωση της νιοστής «νίκης» των Μπονγκό στις προεδρικές εκλογές – τις οποίες σύσσωμη η αντιπολίτευση κατήγγειλε για μια ακόμη φορά ως νόθες και άκυρες. Έτσι το Παρίσι κινδυνεύει πλέον να απωλέσει μεγάλο μέρος της επιρροής του στη Μαύρη Ήπειρο. Διότι, με διαφορετικές ταχύτητες, τα περισσότερα νέα στρατιωτικά καθεστώτα στρέφονται πια στη συνεργασία με τους στρατηγικούς αντιπάλους της Δύσης (δηλαδή τη Ρωσία και την Κίνα) και με περιφερειακές δυνάμεις που δεν ευθυγραμμίζονται με τις Δυτικές πρωτεύουσες (Ινδία, Τουρκία κ.ά.).
ΕΤΣΙ ΕΞΗΓΟΥΝΤΑΙ οι ελάχιστα συγκαλυμμένες απειλές του Παρισιού και των οπαδών του προς τους πραξικοπηματίες, όπως και οι αντίστοιχες «προειδοποιήσεις» της Ουάσιγκτον και του Λονδίνου. Οι τελευταίες υποκρύπτουν βέβαια και μια δόση χαιρεκακίας για τα παθήματα της Γαλλίας, η οποία όχι λίγες φορές βρέθηκε αντιμέτωπη με την προσπάθεια των Αγγλοσαξόνων να την υποκαταστήσουν στην Αφρική. Με άλλα λόγια, η αντιπαράθεση της Δύσης με την Κίνα και τη Ρωσία, που έχουν διεισδύσει αποφασιστικά σε δεκάδες αφρικανικές χώρες τα τελευταία χρόνια, χρωματίζεται ακόμη από τις ενδοδυτικές αντιθέσεις και ιδιαίτερες βλέψεις κάθε ιμπεριαλιστικής δύναμης.
Η αντιπαράθεση πάντως οξύνεται και αγκαλιάζει όλη την ήπειρο – από τον «αραβικό» Βορρά ως τον Νότο όπου, υπό τη σκέπη της Νότιας Αφρικής, επιβιώνουν κυβερνήσεις που ανέκαθεν αντιμετώπιζαν καχύποπτα τη Δύση. Εξ αυτών στην επικαιρότητα επέστρεψε τις τελευταίες μέρες η Ζιμπάμπουε: δεν είναι τυχαίο ότι η Κίνα ήταν μεταξύ των πρώτων που έσπευσαν να συγχαρούν τον Μνανγκάγκουε, πρόεδρο αυτής της χώρας, για την επανεκλογή του την περασμένη εβδομάδα – την οποία οι Δυτικοί (σε μια αντιστροφή ρόλων σε σύγκριση με τη στάση τους στο Σαχέλ, στη Δυτική Αφρική κ.α.) καταγγέλλουν ως αποτέλεσμα νοθείας. Μια αντίστοιχη «διπλωματική» κίνηση έκανε και η Ρωσία, θέτοντας προχθές βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ στην παράταση των κυρώσεων κατά του αντιδυτικού καθεστώτος του Μάλι.
Στο σημερινό φύλλο δημοσιεύουμε ένα κατατοπιστικό άρθρο του ερευνητή δημοσιογράφου Τόμας Φάτσι, που ξεκινά από την περίπτωση του Νίγηρα για να εξηγήσει τα τεκταινόμενα όχι μόνο σε αυτή τη χώρα, αλλά σε μια σειρά πρώην γαλλικές αποικίες. Ο Φάτσι εξηγεί τη λειτουργία του «νομισματικού ιμπεριαλισμού» του Παρισιού, σε συνδυασμό με την παρουσία γαλλικών στρατευμάτων, καθώς και τους λόγους της λαϊκής υποστήριξης προς πραξικοπήματα που θέτουν εκτός παιχνιδιού την παλιά τάξη. Παρατίθεται επίσης ένα πλαίσιο με γεωγραφικά, οικονομικά και ιστορικά στοιχεία για τις δύο τελευταίες χώρες που φαίνεται να αποκλίνουν από τη «γαλλική» γραμμή: τον Νίγηρα και την Γκαμπόν.
Ερρίκος Φινάλης
Ο Νίγηρας και η κατάρρευση της γαλλικής αυτοκρατορίας
Η Δυτική παρέμβαση θα μπορούσε σύντομα να γυρίσει μπούμερανγκ
του Τόμας Φάτσι*
Πρώτα ήταν το Μάλι, μετά ήρθε η Μπουρκίνα Φάσο. Σήμερα, στο έπος της αντιδυτικής εξέγερσης που σαρώνει το Σαχέλ, είναι η σειρά του Νίγηρα να παίξει τον πρωταγωνιστή: στις 26 Ιουλίου, ένα στρατιωτικό πραξικόπημα με επικεφαλής τον στρατηγό Αμπντουραχμάν Τιανί καθαίρεσε τον φιλοδυτικό πρόεδρο της χώρας Μοχάμεντ Μπαζούμ, ο οποίος είχε εκλεγεί το 2021 εν μέσω καταγγελιών για απάτη και διαμαρτυρίες.
Σε κάθε ένα από αυτά τα πραξικοπήματα, οι εμπλεκόμενοι στρατιωτικοί επικαλέστηκαν τους ίδιους λόγους για την κατάληψη της εξουσίας: αυξανόμενες ανησυχίες για την έξαρση της τρομοκρατίας και χρόνια κοινωνική και οικονομική υπανάπτυξη. Παρά το γεγονός ότι είναι μία από τις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου από άποψη φυσικών πόρων, όπως το πετρέλαιο, ο χρυσός και το ουράνιο, η περιοχή του Σαχέλ[1] είναι επίσης μία από τις φτωχότερες οικονομικά. Ο Νίγηρας συνιστά εντυπωσιακό παράδειγμα: αν και είναι ένας από τους κορυφαίους εξαγωγείς ουρανίου στον κόσμο, κατατάσσεται σταθερά στις τελευταίες θέσεις του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης.
Σύγχρονες μορφές νεοαποικιακού ελέγχου
Στα μάτια των νέων ηγετών αυτών των χωρών και των υποστηρικτών τους, μεγάλο μέρος της ευθύνης γι’ αυτό φέρει η Γαλλία. Είναι, άλλωστε, όλες πρώην γαλλικές αποικίες, μέρος αυτού που ήταν γνωστό ως Γαλλαφρική (Françafrique). Και, περισσότερο από κάθε άλλη αυτοκρατορική δύναμη, η Γαλλία συνέχισε να ασκεί τεράστια επιρροή στις πρώην αποικίες της, αντικαθιστώντας την απόλυτη αποικιοκρατία με πιο λεπτές μορφές νεοαποικιακού ελέγχου – πρώτα και κύρια μέσω του νομίσματος. Αυτό που έκανε τη Γαλλία να ξεχωρίζει από άλλες αυτοκρατορικές δυνάμεις, ήταν το γεγονός ότι η νομισματική της αυτοκρατορία επέζησε της αποαποικιοποίησης, αφού «έπεισε» τα περισσότερα από τα πρώην προκεχωρημένα φυλάκιά της στην Κεντρική και Δυτική Αφρική να διατηρήσουν το αποικιακό νόμισμα: το φράγκο CFA.
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν διάφορες χώρες προσπάθησαν να εγκαταλείψουν το σύστημα CFA, αλλά πολύ λίγες το κατάφεραν. Όπως γράφουν ο Σενεγαλέζος οικονομολόγος Ντόγκο Σάμπα Σίλα και η Γαλλίδα δημοσιογράφος Φανί Πιζό στο βιβλίο τους «Το αόρατο όπλο της Γαλλαφρικής»[2], η Γαλλία έκανε ό,τι μπορούσε για να αποθαρρύνει τις χώρες να εγκαταλείψουν το CFA: «Εκφοβισμοί, εκστρατείες αποσταθεροποίησης, ακόμη και δολοφονίες και πραξικοπήματα σημάδεψαν αυτή την περίοδο, μαρτυρώντας τις μόνιμες και άνισες σχέσεις εξουσίας στις οποίες βασίστηκε –και βασίζεται ακόμη και σήμερα– η σχέση μεταξύ της Γαλλίας και των “εταίρων” της στην Αφρική».
Ο «νομισματικός ιμπεριαλισμός» του Παρισιού
Το αποτέλεσμα είναι ότι το φράγκο CFA εξακολουθεί να χρησιμοποιείται από 14 χώρες, κυρίως πρώην γαλλικές αποικίες, σε όλη την Κεντρική και Δυτική Αφρική – συμπεριλαμβανομένων του Μάλι, της Μπουρκίνα Φάσο και του Νίγηρα. Μαζί, σχηματίζουν τη λεγόμενη «Ζώνη του φράγκου», με τη Γαλλία να εξακολουθεί να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Οι Σίλα και Πιζό υποστηρίζουν ότι το φράγκο CFA αντιπροσωπεύει μια μορφή «νομισματικού ιμπεριαλισμού», ο οποίος εμποδίζει την ανάπτυξη των αφρικανικών οικονομιών και τις κρατά υποταγμένες στη Γαλλία.
Σκεφτείτε τον Νίγηρα: είναι η μεγαλύτερη πηγή ουρανίου της Γαλλίας, το οποίο είναι απαραίτητο για την τροφοδοσία των πυρηνικών εργοστασίων της, που παρέχουν περίπου το 70% της ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας. Ωστόσο, μόνο ένας στους επτά Νιγηριανούς (και μόλις το 4% των κατοίκων της υπαίθρου) έχει πρόσβαση σε σύγχρονες υπηρεσίες ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ πάνω από το 40% του πληθυσμού ζει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας. Εξίσου εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι το 85% της εταιρείας που διαχειρίζεται τη βιομηχανία ουρανίου του Νίγηρα ανήκει στη δημόσια γαλλική επιχείρηση CEA και σε δύο ιδιωτικές γαλλικές εταιρείες – μόνο το 15% ανήκει στην κυβέρνηση του Νίγηρα.
Το σύστημα CFA, και η έλλειψη νομισματικής και οικονομικής κυριαρχίας που συνεπάγεται, είναι κεντρικό στοιχείο αυτής της συστηματικής λεηλασίας των πόρων στον Νίγηρα και αλλού στο Σαχέλ. Από τις 10 χώρες με τον χαμηλότερο Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης παγκοσμίως, οι πέντε ανήκουν στη «Ζώνη του φράγκου», συμπεριλαμβανομένων των τριών χωρών που πρόσφατα βίωσαν πραξικοπήματα.
Δυτικά στρατιωτικά φυλάκια υπό εκδίωξη
Ο έλεγχος της Γαλλίας επί της Ζώνης του φράγκου δεν περιορίζεται σε οικονομικά εργαλεία. Ο Νίγηρας είναι επίσης η κύρια στρατιωτική βάση της Γαλλίας στο Σαχέλ: φιλοξενεί περίπου 1.500 Γάλλους στρατιώτες. Για να περιπλέξει κι άλλο τα πράγματα, η χώρα φιλοξενεί επίσης περίπου 1.000 Αμερικανούς στρατιώτες: ένα από τα μεγαλύτερα αποσπάσματα αμερικανικών στρατευμάτων στην αφρικανική ήπειρο. Επιπλέον, από το 2013 οι ΗΠΑ εκτελούν και αποστολές μη επανδρωμένων αεροσκαφών από διάφορες βάσεις στον Νίγηρα – συμπεριλαμβανομένης μιας εγκατάστασης που κατασκευάστηκε πρόσφατα, με προϋπολογισμό 110 εκατομμυρίων δολαρίων…
Ίσως, λοιπόν, δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι σύγχρονες στρατιωτικές χούντες της Αφρικής έχουν ξεχωρίσει τη Γαλλία ως τον κύριο στόχο της οργής τους. Στο Μάλι, ο σημερινός στρατιωτικός ηγέτης Ασίμι Γκόιτα έδιωξε τον γαλλικό στρατό, διέκοψε τους διπλωματικούς δεσμούς με το Παρίσι και κατάργησε ακόμη και τα γαλλικά ως επίσημη γλώσσα. Στη Μπουρκίνα Φάσο, ο νεαρός επαναστάτης ηγέτης Ιμπραήμ Τραορέ επίσης έδιωξε τα γαλλικά στρατεύματα και απαγόρευσε αρκετές εξαγωγές.
Αντιδυτικές χούντες με λαϊκή στήριξη
Για τον Σίλα, αυτό ισοδυναμεί με «ένα δεύτερο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα». Η λαϊκή υποστήριξη προς αυτές τις νέες στρατιωτικές κυβερνήσεις μπορεί να εκληφθεί ως «σύμπτωμα ενός νέου κύματος δημοκρατικών προσδοκιών που επεκτείνεται σε όλη την ήπειρο»[3]. Πλέον ο Νίγηρας φαίνεται να κινείται προς την ίδια κατεύθυνση με το Μάλι και την Μπουρκίνα Φάσο. Ήδη η νέα κυβέρνηση έχει ανακαλέσει μια σειρά από συμφωνίες στρατιωτικής συνεργασίας με τη Γαλλία, έκλεισε τον εναέριο χώρο της και ανακοίνωσε ότι αναστέλλει την εξαγωγή ουρανίου στη Γαλλία. Χιλιάδες άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους για να δείξουν την υποστήριξή τους σε αυτές τις αποφάσεις, καίγοντας γαλλικές σημαίες και επιτιθέμενοι στη γαλλική πρεσβεία.
Η φιλοδυτική Οικονομική Κοινότητα Δυτικοαφρικανικών Κρατών (ECOWAS) επέβαλε αμέσως κυρώσεις στον Νίγηρα και δέσμευσε τα περιουσιακά στοιχεία του στις τράπεζες της ECOWAS. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι το δυτικοαφρικανικό μπλοκ δήλωσε ότι θα λάβει «όλα τα απαραίτητα μέτρα», συμπεριλαμβανομένης της χρήσης βίας, εάν η εκλεγμένη κυβέρνηση δεν αποκατασταθεί εντός μιας εβδομάδας. Πάντως η προθεσμία αυτή έληξε χωρίς να ληφθεί κανένα μέτρο… Το πραξικόπημα στον Νίγηρα απειλεί επίσης ένα σχέδιο ύψους 13 δισεκατομμυρίων δολαρίων για την κατασκευή ενός αγωγού φυσικού αερίου που θα συνδέει τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της Νιγηρίας με την Ευρώπη. Ο αγωγός αυτός θα διέσχιζε τον Νίγηρα. Μετά την περσινή απόφαση της Ε.Ε. να απεξαρτηθεί από το ρωσικό φυσικό αέριο, το εγχείρημα αυτό είναι αναμφισβήτητα πιο επείγον από ποτέ.
Στα πρόθυρα μιας νέας περιφερειακής αναμέτρησης;
Το στρατιωτικό καθεστώς του Νίγηρα, από την πλευρά του, έχει προειδοποιήσει ότι οποιαδήποτε ξένη στρατιωτική επέμβαση στη χώρα θα οδηγήσει σε «σφαγή», ενώ το Μάλι και η Μπουρκίνα Φάσο έχουν εκδηλώσει την υποστήριξή τους προς τη νέα κυβέρνηση. Οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση, προειδοποίησαν σε κοινή δήλωσή τους, «θα ισοδυναμούσε με κήρυξη πολέμου κατά της Μπουρκίνα Φάσο και του Μάλι» και «θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει ολόκληρη την περιοχή». Επιπλέον, δεδομένων των ισχυρών δεσμών της Ρωσίας με τις κυβερνήσεις των πραξικοπηματιών, μια επίθεση στον Νίγηρα με την υποστήριξη της Δύσης θα μπορούσε εύκολα να μεταλλαχθεί σε αυτό που ο Κόλιν Κλαρκ έχει περιγράψει ως «περιφερειακό πόλεμο δι’ αντιπροσώπων»…
Όλα αυτά τροφοδοτούν τους φόβους ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας αναμέτρησης για την Αφρική: Ρωσία, Κίνα και Δύση ανταγωνίζονται για την επιρροή σε αυτή την εξαιρετικά πλούσια σε πόρους ήπειρο. Αν επικρατήσει αυτή η λογική, ωστόσο, θα είναι καταστροφική για την Αφρική. Διότι, όσο δύσκολο και αν είναι να το κατανοήσει κανείς, οι Δυτικές χώρες –και ειδικότερα η Γαλλία– θα πρέπει να αποδεχθούν ότι αυτή η αντιδυτική τάση έχει πολύ λιγότερο να κάνει με την πρόσφατη ξένη ανάμιξη, και περισσότερο με ιστορικά παράπονα από μακροχρόνιες νεοαποικιακές πρακτικές. Οπότε, οποιαδήποτε προσπάθεια αντιμετώπισής της με την ίδια παλιά συνταγή –οικονομικός εκβιασμός και στρατιωτική βία– θα ενισχύσει την αποφασιστικότητα των στασιαστών.
* Ο Τόμας Φάτσι είναι δημοσιογράφος, ερευνητής και συγγραφέας. Το άρθρο αυτό, που εδώ παρουσιάζεται σε συντετμημένη μορφή, πρωτοδημοσιεύθηκε στις 8/8/2023 στον ιστότοπο UnHerd (unherd.com). Οι μεσότιτλοι είναι της Σύνταξης.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Το Σαχέλ είναι η ζώνη εκείνη της Αφρικής που βρίσκεται μεταξύ της Σαχάρας στα βόρεια και της σουδανικής σαβάνας στα νότια. Εκτείνεται από τον Ατλαντικό στα δυτικά ως την Ερυθρά Θάλασσα στα ανατολικά, και περιλαμβάνει μια δεκάδα χωρών.
[2] «L’arme invisible de la Françafrique. Une histoire du franc CFA», εκδόσεις La Découverte, 2018.
[3] «Soldiers and Citizens», έκθεση UNPD/OHE, 2023.
Ο Νίγηρας με μια ματιά:
Έκταση: 1.267.000 τετρ. χλμ. (σχεδόν δεκαπλάσια της Ελλάδας) ● Πληθυσμός: 25.400.000 κάτοικοι ● Θρησκεία: μουσουλμάνοι ● Ετήσιο κατά κεφαλή ΑΕΠ: 591 δολάρια (μία από τις 10 φτωχότερες χώρες του κόσμου) ● Οικονομία: Εξαγωγές ουρανίου, χρυσού και πετρελαίου.
Σύγχρονη ιστορία
1885-1900: Οι Μεγάλες Δυνάμεις μοιράζουν την Αφρική. Ο Νίγηρας συγκαταλέγεται στο τμήμα που δίνεται στη Γαλλία. Οι Γάλλοι προχωρούν σε μαζικές σφαγές για να κάμψουν την αντίσταση των γηγενών.
1958-1965: Ο Νίγηρας ανακηρύσσεται αυτόνομη δημοκρατία και μετέπειτα ανεξάρτητο κράτος, αλλά υπό την εξουσία «μετριοπαθών» φιλογάλλων. Το Αφρικανικό Σοσιαλιστικό Κίνημα (MSA-Sawaba) τίθεται εκτός νόμου.
1974-1991: Oι στρατιωτικοί αναλαμβάνουν την εξουσία με πραξικόπημα.
1991-Σήμερα: Εναλλαγές πολιτικής διακυβέρνησης και στρατιωτικών καθεστώτων χωρίς να αμφισβητείται η γαλλική επιρροή από καμία πτέρυγα – μέχρι το πρόσφατο πραξικόπημα.
Η Γκαμπόν με μια ματιά:
Έκταση: 267.668 τετρ. χλμ. ● Πληθυσμός: 2.400.000 κάτοικοι ● Θρησκεία: 78% χριστιανοί, 12% μουσουλμάνοι, 10% ανιμιστές κ.ά. ● Ετήσιο κατά κεφαλή ΑΕΠ: 8.635 δολάρια ● Οικονομία: Εξαγωγές πετρελαίου, μαγγανίου και ξυλείας.
Σύγχρονη ιστορία
1885-1910: Η Γαλλία καταλαμβάνει την Γκαμπόν και σταδιακά την εντάσσει στη «Γαλλική Ισημερινή Αφρική».
1940: Μάχες μεταξύ των πιστών στην κατοχική γαλλική κυβέρνηση και των Ελεύθερων Γάλλων (Ντε Γκολ). Οι δεύτεροι επικρατούν.
1958-1967: Η Γκαμπόν ανακηρύσσεται αυτόνομη δημοκρατία και μετέπειτα ανεξάρτητο κράτος. Διοικείται από τον Λεόν Μ’μπα με τη στήριξη Γάλλων αλεξιπτωτιστών.
1967-2009: Την εξουσία αναλαμβάνει ο Ομάρ Μπόνγκο. Μετά από τον ξεσηκωμό του 1990 ο Μπόνγκο προχωρά σε «εκδημοκρατισμό».
2009-Σήμερα: Τον διαδέχεται ο γιος του Αλί Μπόνγκο, που κυβερνά ανελλιπώς μέχρι το πραξικόπημα αυτής της εβδομάδας.
