του Θανάση Μουσόπουλου*
Ο Κωστής Παλαμάς αποτελεί μεγάλο κεφάλαιο του Νεοελληνικού λόγου. Στον Δρόμο της Αριστεράς έχουν δημοσιευθεί σε τρεις συνέχειες τα άρθρα μου «Ο Κωστής Παλαμάς (1959 – 1943) και η ελληνική διαχρονία» – Αρχαίοι, Βυζάντιο, 1821 (Μέρος Α’, Μέρος Β’, Μέρος Γ’).
Στη σειρά «Δύο Αιώνες Νεοελληνικού Λόγου» εντάσσουμε τα δύο επόμενα κείμενα, που αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο ο Κωστής Παλαμάς αναφέρεται στη λογοτεχνία μας, ενώ σε επόμενα κείμενα θα αναφερθούμε στο έργο του εθνικού μας ποιητή.
***
Η περίφημη έκφραση του Κ. Θ. Δημαρά για «τη βαριά σκιά του Παλαμά», κρύβει μεγάλη δόση αλήθειας. Για ικανό διάστημα ο Κωστής Παλαμάς επηρέασε την πορεία των λογοτεχνικών και γενικότερα των πνευματικών πραγμάτων στη χώρα μας – ευρύτερα τον ελληνικό πολιτισμό. Εκτός από το δημιουργικό έργο του (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο που θα εξετάσουμε ξεχωριστά), ο Παλαμάς με τα πάμπολλα κριτικά και αισθητικά του κείμενα μετέφερε στη γενιά του και στους μεταγενέστερους έναν τρόπο ανάγνωσης και αξιολόγησης της λογοτεχνίας μας. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό, αν μελετήσουμε τις αναφορές του στην παλιότερη νεοελληνική λογοτεχνία και εξετάσουμε τον τρόπο που την προσεγγίζει στα έργα του.
Ο Κωστής Παλαμάς αποτελεί για τον ελληνικό πολιτισμό έναν από τους πυλώνες των νεότερων χρόνων. Θα μας βοηθήσει στην προσέγγισή μας ένας σημαντικός ιστορικός.
Πολύ χαρακτηριστικά ο Νίκος Γ. Σβορώνος στην «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» (Θεμέλιο, 1976, σελ. 134) σημειώνει: «Η κορυφαία προσωπικότητα είναι εδώ ο ποιητής Κωστής Παλαμάς (1859-1943· το σπουδαιότερο μέρος του έργου του τοποθετείται μεταξύ 1886-1920), που ξαναπαίρνοντας τη σολωμική παράδοση, κοιτάζει κατά μέτωπο την εθνική αλήθεια και μεταφράζοντας την κίνηση της ελληνικής ψυχής, κατορθώνει να υψωθεί σε πανανθρώπινη θεώρηση. Γύρω από τον Παλαμά συγκεντρώνεται μια ολόκληρη σχολή ποιητών, πεζογράφων και στοχαστών».
***
Στις δύο ενότητες που ακολουθούν θα επιχειρήσω πολύ συνοπτικά να παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο ο Κωστής Παλαμάς [Κ.Π.] αναφέρεται στη νεοελληνική λογοτεχνία, από τις απαρχές της ως τα κράσπεδα της δικής του δημιουργίας. Χρήσιμο βοήθημα στην έρευνά μας στάθηκε το εμπεριστατωμένο βιβλίο της Βενετίας Αποστολίδου [Β.Α.] «Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας», σελ. 478, εκδ. Θεμέλιο, 1992. Για το θέμα μας βέβαια υπάρχουν και άλλες πηγές, τις οποίες θα αναφέρουμε κατά περίπτωση.
***
Ξεκινώντας να αναφέρουμε ότι ο Κωστής από μικρός διάβαζε πολύ. Πάνω σ’ αυτό πολύ χαρακτηριστικά η Β.Α. σε ένα άρθρο της γράφει, ερμηνεύοντας το γεγονός: «Από μικρός ήταν φανατικός αναγνώστης. Αν ποτέ γραφεί μια ιστορία της ανάγνωσης στη νεώτερη Ελλάδα, η μελέτη της αναγνωστικής ιστορίας και συμπεριφοράς του Παλαμά, όπως αποτυπώνεται σε πλήθος στοιχείων, θα είχε παραδειγματική αξία. Το διάβασμα ήταν γι’ αυτόν καταφύγιο στη μοναξιά του και πηγή συγκινήσεων που αναπλήρωναν, ως ένα βαθμό, την έλλειψη της μητρικής και πατρικής αγάπης, αλλά και τροφή μιας τερατώδους φιλομάθειας» (Βενετία Αποστολίδου, «Κωστής Παλαμάς: πάθος για σύνθεση», εφ. Τα Νέα, 31 Δεκεμβρίου 1999).
***
Ο Παλαμάς είναι ιστορικός κριτικός της λογοτεχνίας, αφού την κριτική του τη συσχετίζει ιστορικά με το λογοτεχνικό παρελθόν, δεν κάνει ά-χρονη κριτική ανάλυση.
Ήδη από το 1897 σε διαλέξεις του υποστηρίζει ότι η ελληνική ποίηση από αρχαιοτάτων χρόνων παρέμεινε «ασάλευτος κατ’ ουσίαν… Μεταμορφώσεις μόνον υφίσταται». Η λογοτεχνία εκφράζει την εθνική ψυχή. Ασχολείται με την εθνική ιστορία, που όμως δεν είναι απομονωμένη, όντας κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας.
Ο Κ. Π. υιοθέτησε την άποψη του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου (1860) για δύο ποιητικές παραδόσεις μας, τη λαϊκή και τη λόγια.
Την πρώτη την αποκαλεί ο Κ.Π. Ποιητική [γεννήθηκε από λαϊκό ένστικτο και δημιουργικότητα] και περιλαμβάνει το δημοτικό τραγούδι, τον Διονύσιο Σολωμό και τους Επτανήσιους, την αναγεννητική προσπάθεια του 1880 και τους μετέπειτα.
Τη δεύτερη παράδοση την αποκαλεί Σχολαστική [κατασκεύασμα λογίων και γραμματικών που πηγάζει από βυζαντινό αττικισμό] με κέντρο την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη, τους αδελφούς Σούτσους, τον Α. Ρ. Ραγκαβή και ολόκληρη την αθηναϊκή ποίηση των χρόνων 1830-80 με κύριο άξονα τους ποιητικούς διαγωνισμούς.
Διαιρεί τη Βυζαντινή ποίηση στην αρχαϊκή, στη θρησκευτική και στη δημοτική, από την οποία αρχίζει η νεοελληνική: «Ο Παλαμάς θεωρεί πως η νεοελληνική ποίηση αρχίζει με τα βυζαντινά δημώδη άσματα και συνεχίζεται με τα ακριτικά τραγούδια» (Β.Α.).
Ο Ν. Πολίτης (1907) υποστηρίζει ότι ο Διγενής Ακρίτας εκφράζει την ελληνική ψυχή και τα «ιδεώδη του Ελληνικού έθνους […] η ύλη αυτού δεν υστερεί κατά το κάλλος και το μέγεθος της ύλης των ομηρικών επών». Λείπει όμως ο ποιητής για να δημιουργήσει έπος ισάξιο της Ιλιάδας.
Διάσπαρτο στο έργο του Παλαμά είναι το σύμβολο του Ακρίτα. Αναζητεί το ακριτικό ιδανικό στην προ Αλώσεως λογοτεχνία. Αναφέρεται στον Νικόλαο Σοφιανό που έγραψε στην καθομιλουμένη. Τα Προδρομικά δεν τα αναφέρει. Γνώριζε ο Παλαμάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή λογοτεχνία, που επηρέασαν το έργο του.
Θεωρείται από τον Κ.Π. η Κρητική λογοτεχνία (θέατρο και ποίηση) σημαντικός σταθμός νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Χαρακτηρίζει την «Ερωφίλη» αριστούργημα, θεωρεί τον Χορτάτζη «πατέρα της νέας μας δραματικής τέχνης», τη «Θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέντζου Κορνάρου τη θεωρεί κορυφαίο έργο της νεότερης ελληνικής δραματουργίας. Η αξία τους στηρίζεται στη δημοτική γλώσσα και το δημοτικό τραγούδι. Ο Παλαμάς ιδιαίτερα αναφέρεται στον «Ερωτόκριτο» που είναι, κατά τη γνώμη του, κοντά στα Ακριτικά, ενώ ο Κορνάρος «είναι ένας εθνικός της Ρωμιοσύνης ποιητής». Ο Ερωτόκριτος, μετά το έπος του Διγενή Ακρίτα, είναι ο δεύτερος σταθμός στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Μεγάλη σημασία δίνει στο Δημοτικό Τραγούδι, γιατί πιστοποιεί τη συνέχεια του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια. Θεωρεί ότι το κλέφτικο είναι συνέχεια των ακριτικών. Η ανωνυμία του δημιουργού παίζει ρόλο στη γνήσια έκφραση της ελληνικής ψυχής. Το δημοτικό τραγούδι είναι καλή βάση για ξεκίνημα των νέων ποιητών. Ο Παλαμάς, συνεχίζοντας τη γραμμή Σολωμού, παλεύει για την επικοινωνία δημοτικής και επώνυμης ποίησης.
Ο όρος Διαφωτισμός είναι νεότερος. Ο Παλαμάς χρησιμοποιεί τον όρο Φώτα. Από την περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού ξεχωρίζει και ασχολείται κυρίως με τον Αδαμάντιο Κοραή, που ήξερε να «χρησιμοποιήση τα εξαίσια χαρίσματα της διανοίας και της καρδίας αυτού ως ουδείς άλλος προ αυτού και μετ’ αυτόν επί φωτισμώ και ωφελεία του έθνους». Ο Κοραής ήταν φιλόλογος, λογοτέχνης και κριτικός. Παρόλο που ο Παλαμάς είχε διαφορετική γλωσσική άποψη από τον Κοραή, εκτιμά το έργο του που το τοποθετεί ιστορικά στην εποχή του. Τον συγκρίνει με τον Σολωμό: «Ο Σολωμός υπήρξε της νεοελληνικής φαντασίας ο αγνότατος ιερεύς, ως υπήρξεν ο Κοραής της ελληνομαθείας ο σοφός δάσκαλος».
(Συνεχίζεται)
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
