του Θανάση Μουσόπουλου
Ένας από τους λόγους που ο Κώστας Βάρναλης κατέχει σημαντική θέση στο νεοελληνικό γίγνεσθαι, είναι ότι μεταφέρει μέσα από το έργο του τον πολιτισμό και την ψυχή της πατρίδας του, της λεγόμενης Βόρειας Θράκης / Ανατολικής Ρωμυλίας. Ο Κωνσταντίνος Μπουμπούς ‒όπως ήταν το επώνυμο του πατέρα του‒ γεννήθηκε στον Πύργο / Μπουργκάς το 1884 και προτίμησε τελικά το επώνυμο Βάρναλης από την πατρίδα του πατέρα του. Έζησε στη Θράκη ως το 1903 οπότε ήρθε στην Αθήνα για σπουδές.
Θέλησα να γράψω τούτο το κείμενο για τον Δρόμο της Αριστεράς, για να παρουσιάσω ένα μεγάλο κομμάτι του ιστορικού ελληνισμού που σχετικά πρόσφατα –τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα‒ με τη βοήθεια φίλων και συμμάχων χάθηκε. Με τη βοήθεια του γραπτών του Κώστα Βάρναλη θα φωτίσουμε τα θέματα.
Ο Γιώργος Βαλέτας, που με τις έρευνες και τις εργασίες του πρόσφερε θετικό έργο στην ανάδειξη του πρώιμου Βάρναλη, γράφει: «Μ α υ ρ ο θ α λ α σ σ ί τ η ς. Ο Βάρναλης είναι Θράκας. Ορφικός. Δημιούργημα της ακμής και της δραστηριότητας του βορεινού ελληνισμού, της Βόρειας Θράκης, των παραλίων και των κέντρων του Ευξείνου Πόντου, της Μαυροθάλασσας, που μας έδωσε μεγάλους επιστήμονες και πρωτοπόρους. Ο Χρηστομάνος, για το σκληρό, το ορμητικό, το παρρησιακό και το σαν άγριο της όλης εμφάνισης και έκφρασής του, τον αποκάλεσε, νέο ακόμα, “Σκύθη”, και αυτή την προσωνυμία, τη χρησιμοποίησε ο ποιητής αργότερα ως ψευδώνυμό του. Και ο Καμπάνης, κρίνοντας την πρώτη έκδοση της “Απολογίας του Σωκράτη” στο περιοδικό Εργασία, αποδίδει το άμεσο, χοντρό και βωμολόχο πολλές φορές ύφος του, κατά ένα λόγο, στη Θρακική του καταγωγή».
***
Σκόπιμο είναι να παρουσιάσουμε συνοπτικά την ιστορία της Ανατολικής Ρωμυλίας. Κάποια αποσπάσματα από το έργο μου: «Κώστας Βάρναλης – Ο κλασικός της Ρωμιοσύνης», εκδ. Θουκυδίδης, 1986:
«Η Ανατολική Ρωμυλία είναι μια τεράστια κοιλάδα ανάμεσα στον Αίμο και τη Ροδόπη, η καρδιά της Βαλκανικής.
Από τα αρχαία χρόνια δημιουργήθηκαν ελληνικές αποικίες που ήρθαν σε επαφή με τους ντόπιους Θράκες. Στα χρόνια του Χριστού υπάρχει πλήρης αφομοίωση και εξελληνισμός τους. Από τα πρώτα χρόνια του Βυζαντίου, αρχίζουν να έρχονται βουλγαρικά φύλα στην αρχή ως επιδρομείς, αργότερα όμως συζούν αρμονικά. Στο 10ο αιώνα έχουμε τις εντονότερες συγκρούσεις ανάμεσα σε Έλληνες και Βουλγάρους. Κάτω όμως από τον κοινό εχθρό, τους Οθωμανούς, ενώνονται. Ο Ρήγας Φεραίος στα σχέδιά του και τους Χάρτες του προβλέπει κοινή τη δράση και τη μοίρα όλων των βαλκανικών λαών […] Ο S. Poullet (1688) δέχεται ότι πολύ περισσότεροι είναι οι Έλληνες, ενώ ο Dumont (1873) ότι υπερτερούν οι Βούλγαροι. Αντίθετα, τα παράλια είναι ελληνικά: Πύργος, Βάρνα, Σωζόπολη και Μεσημβρία (αμιγής ελληνικός πληθυσμός), Μήδεια, Αγχίαλος, Αγαθούπολη. Ως κυρίως ελληνικές ήταν η Βιζύη, Σήλυμνος, Στενήμαχος».
Μετά τη συνθήκη του Βερολίνου (1878) δημιουργείται αυτόνομη επαρχία Αν. Ρωμυλίας. Ακολουθεί μετανάστευση Ελλήνων και παράλληλα προσπάθειες για εκβουλγαρισμό της περιοχής. Το 1885 η περιοχή πραξικοπηματικά προσαρτάται στη Βουλγαρία.
Ποιοι είναι οι δράστες αυτών των παρανομιών; Η σημαντική ερευνήτρια Κ. Μαμώνη γράφει: «Από το 1881 ως το 1914 ο ελληνισμός της Θράκης και της Ανατολικής Ρωμυλίας δέχτηκε αδιάκοπα πλήγματα από τους Βουλγάρους οπαδούς του επεκτατισμού, από τους σοβινιστές της νεοτουρκικής πολιτικής και τις σκευωρίες της διπλωματίας των μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων».
Η απάντηση στο ερώτημα είναι σαφής: Βουλγαρία, Νεότουρκοι, Μεγάλες Δυνάμεις…
***
Ο Κώστας Βάρναλης στην ποίηση και στα πεζογραφήματά του μιλά για τη Θράκη, με νοσταλγία και αγάπη. Ιδιαίτερα όμως, για το θέμα που παρουσιάζουμε, θα χρησιμοποιήσουμε μια σειρά κειμένων που δημοσίευσε ο συγγραφέας στην εφημερίδα Ανεξάρτητος με τη μορφή επιφυλλίδων στο διάστημα 17 Φεβρουαρίου ως τις 11 Αυγούστου 1935. Τα κείμενα τούτα συγκεντρώθηκαν και με την επιμέλεια του Κ.Γ. Παπαγεωργίου εκδόθηκαν το 1980 («Κέδρος») με τον τίτλο «Φιλολογικά Απομνημονεύματα». Στο σπουδαίο αυτό ντοκουμέντο παρακολουθούμε την πορεία του Βάρναλη καθώς και την κατάσταση στον Πύργο και στις άλλες πόλεις της περιοχής. Θα επικεντρωθούμε στο κεφάλαιο «Οι Ανθελληνικοί διωγμοί της Βουλγαρίας» (σελ. 66-74). Έχουμε αναφέρει ότι από το 1903 ο Βάρναλης είναι φοιτητής στην Αθήνα. «Κάθε άνοιξη πήγαινα στον Πύργο […] Έτσι έτυχα εκεί το καλοκαίρι του 1906, που γενήκανε στη Βουλγαρία οι ανθελληνικοί διωγμοί».
«Τέλη Ιουνίου οι ταραχές ξέσπασαν στην Φιλιππούπολη. Οι εκκλησίες, τα σκολειά ‒τα ωραιότατα Ζαρίφεια χτισμένα πριν λίγα χρόνια από το Ζαρίφη‒ αλλάξανε σε μια μέρα αφέντη. Στις 15 Ιουλίου ήρθε η σειρά του Πύργου. Θυμούμαι πως ανακατεύτηκα μέσα στο πλήθος και είδα με φριχτό σπαραγμό να μπαίνει το μανιασμένο πλήθος μέσα στο σκολειό και να πετάει έξω στο δρόμο από τα παράθυρα θρανία, χάρτες, και βιβλία. Είδα να μπαίνουνε στην εκκλησία και να βάφουνε με κόκκινη μπογιά όλες τις ελληνικές επιγραφές. Είδα τα ελληνικά μαγαζιά μέσα σε μια ώρα να γίνονται θρύψαλα. Κι οι αρχές… φυλάγανε την τάξη.
Στις 30 Ιουλίου σήμανε η ώρα της Αγχιάλου. Αλλ’ εκεί τα πράγματα ήτανε λιγάκι σκούρα. Η Αγχίαλος χτισμένη σ’ ένα ακρωτήριο ανάμεσα σε δυο θάλασσες κι έχοντας προς το μέρος της στεριάς τη λίμνη των αλυκών ήτανε από φυσικό της δύσκολο να κυριευθεί “από έξω”. Έπειτα ο πληθυσμός ήτανε ολάκερος σχεδόν ελληνικός κι ο δεσπότης είχε ετοιμάσει την άμυνα. Όσοι είχανε υπηρετήσει στο στρατό, οπλιστήκανε και φυλάγανε βάρδια κάθε νύχτα στο στενό έμπασμα της πόλης. Και τηλεγραφούσε ο δεσπότης στην κυβέρνηση πως θα αναγκαστεί να “υπερασπίσει την τάξη…”.
Γι’ αυτό οι Βουλγαρομακεδόνες επιχειρήσανε να μπούνε νύχτα και ξαφνικά στην πόλη. Μα οι φρουροί αγρυπνούσανε και άρχισε το τουφεκίδι. Τότες επιχειρήσανε να στείλουν ένα απόσπασμα από το βορεινό στενό της Μεσέβριας και να βάλουνε τους Έλληνες “μεταξύ δύο πυρών”. Κατά το μεσημέρι η μάχη φούντωσε μέσα στην πόλη. Τότες έφτασε από τον Πύργο έφιππη χωροφυλακή να “θέσει τέρμα εις την συμπλοκήν”, ήγουν να εκτοπίσει τους Ρωμιούς και να παραδώσει την πόλη στους κομιτατζήδες. Κι η πόλη ολόκληρη, από παλιά ξύλινα σπίτια με στενούς δρόμους, παραδόθηκε στις φλόγες και κάηκε σε λίγην ώρα. (…)
Τώρα φυσικά δε με ξαφνιάζουν τέτοια πράγματα. Γιατί ξέρω, πως δεν φταίνε οι λαοί όταν μισούνται και σκοτώνονται αναμεταξύ τους. Φταίνε εκείνοι, που καλλιεργούν μέσα τους το μίσος και το έγκλημα και τους “διορίζουνε” κάθε τόσο και τον “προαιώνιο” εχθρό για να ξεθυμάνουνε. Για συμφέρο τάχα των λαών; Όχι βέβαια. Για το συμφέρο των ληστών».
Και ακολουθεί η φυγή των προσφύγων: «Σε λίγες μέρες γέμισε ο Πύργος από πρόσφυγες. Αγχιαλίτες, που αρχίσανε να μπαρκάρονται στα ελληνικά βαπόρια για να κατεβούνε στην Ελλάδα. Μαζί μ’ αυτούς αρχίσανε να φεύγουνε και Πυργιώτες και Μεσεβρινοί και Στενημαχίτες και Φιλιππουπολίτες».
