Ο κόσμος αλλάζει, αλλάζει ταχύτατα και μπροστά στα μάτια μας. Το παράδοξο είναι πως πολλά και βασικά πράγματα μοιάζουν παρ’ όλα αυτά αναλλοίωτα, στάσιμα, αδιαπέραστα. Συμβαίνουν τεράστιες αλλαγές, αλλά παράλληλα δεν υπάρχει θεωρητικά και πρακτικά μια κίνηση που να αγκαλιάζει μάζες και να προδιαγράφει ένα διαφορετικό σύστημα από αυτό που επικρατεί σήμερα στον σύγχρονο κόσμο. Το ιδεολόγημα της ΤΙΝΑ (There Is No Alternative – Δεν Υπάρχει Εναλλακτική) διατηρεί ακόμα μια δύναμη, και έχει εσωτερικευθεί σε μεγάλο βαθμό από τις κουρασμένες και απογοητευμένες μάζες. Κι όμως, ακόμα και αυτό το ιδεολόγημα έχει ανάγκη από εμπλουτισμό και στήριξη – ειδικά στην περίοδο που η πολυοργανική κρίση δεν μπορεί να κρυφτεί με κανένα τέχνασμα, και ξεχειλίζουν πολλές εκφάνσεις της και μορφές που αυτή εκδηλώνεται (οικονομία, κοινωνία, πολιτική, ενέργεια, πόροι, γεωπολιτική, διαχείριση και διακυβέρνηση, διαπλοκή, κράτος και μεταδημοκρατία κ.λπ.). Ο καπιταλισμός ως οικονομικό και πολιτικό σύστημα έχει σαν ουσία του τη διαρκή αλλαγή, τη διαρκή ενσωμάτωση περιοχών στις προδιαγραφές του, και έχει δείξει ικανότητες να διδαχτεί και να προσαρμοστεί, παρουσιάζοντας κάτι που δεν έχουν οι αντίπαλοί του: μια απίστευτη ευλυγισία και προσαρμοστικότητα. Μην μπορώντας να καταργήσει τις κρίσεις, προχωρά στην εργαλειοποίησή τους, τις καθιστά οργανικό και δομικό στοιχείο της διαχείρισης, εργαλείο για τη διαιώνισή του.
Ορισμένα βασικά στοιχεία της νέας εποχής
Ο Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα σε μια σχετικά πρόσφατη ομιλία του επεσήμανε ορισμένες συντεταγμένες της νέας εποχής, ορισμένα βασικά της χαρακτηριστικά. Τα παραθέτουμε εντελώς επιγραμματικά:
Α) Ζούμε σε ένα μεταίχμιο ανάμεσα σε δύο εποχές, και το βασικό στοιχείο είναι πως δεν είναι δυνατή οποιαδήποτε πρόβλεψη. Η αβεβαιότητα είναι κεντρικό στοιχείο, ζούμε μια περίοδο στρατηγικής αβεβαιότητας.
Β) Ζούμε το τέλος της κυριαρχίας των ΗΠΑ σε ολόκληρο τον κόσμο, και έχουμε μια αναδιάταξη αυτοκρατοριών ή ψευδο-αυτοκρατοριών σε μια αντιπαράθεση για ζωτικούς χώρους, αγορές, πόρους. Μέσα από αυτήν τη διαπάλη, έχουμε και μια αλλαγή των συσχετισμών. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο αλληλομαχόμενων αυτοκρατοριών.
Γ) Ζούμε μια εποχή με ανασταλμένο χρόνο. Ο κοινωνικός χρόνος έχει τροποποιηθεί κι αποκτά χαοτικά χαρακτηριστικά, μοιάζει με ένα παρόν που μας προκαλεί ασφυξία, σαν διαρκές (αιώνιο και αναλλοίωτο) παρόν. Αυτή η διάσταση βιώνεται με μεγάλο άγχος και βαραίνει μέσα στον κοινό άνθρωπο όπου γης.
Δ) Ταυτόχρονα βρισκόμαστε στον προθάλαμο μιας νέας διαθεσιμότητας, επωάζονται νέες καταστάσεις και στοιχεία συνείδησης.
Ε) Πλανητικά, δημιουργείται ένα νέο μπλοκ αυταρχικής δεξιάς, θα λέγαμε, και το σύστημα αποκτά χαρακτηριστικά μεταδημοκρατίας.
ΣΤ) Σε αυτές τις συνθήκες συμβαίνει και ένα παράδοξο: όλα (οι διακυμάνσεις της κοινωνικής συμπεριφοράς, των πολιτικών φαινομένων, των περιόδων και φάσεων, των επιχειρήσεων και σχεδιασμών των κυρίαρχων κύκλων) είναι πιο σύντομα, πιο μικρά σε διάρκεια, πιο ασταθή.
Ζ) Οι κυρίαρχες τάξεις σε όλο τον κόσμο έχουν καταργήσει το «μονοπώλιο της ελπίδας», τη βασική δύναμη συσπείρωσης και κινητοποίησης των λαϊκών στρωμάτων. Οι λαϊκές μάζες δεν έχουν έναν ορίζοντα προσδοκιών και αλλαγών μπροστά τους. Κι αυτό είναι το πιο σημαντικό για μια παρέμβαση ενός νέου κινήματος.
Αναφερθήκαμε σε αυτά τα σημεία επειδή δίνουν μια γεύση της νέας πραγματικότητας και των αναγκαίων προσδιορισμών που πρέπει να γίνονται προκειμένου να τη συλλάβουμε, να καταλάβουμε τι γίνεται και τι πρέπει σε γενικές γραμμές να κάνουμε.
Μέσα σε αυτό το πολύπλοκο περιβάλλον, οι κυρίαρχοι του σύγχρονου κόσμου επιχειρούν μια εργαλειοποίηση της κρίσης και την καθιστούν όπλο στα χέρια τους, μέθοδο διακυβέρνησης και επιβολής των σχεδιασμών τους. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον διεξάγεται και ο ανελέητος ανταγωνισμός τους και προεκτείνεται μια διαδικασία (που τη συγκαλύπτουν επιδέξια) συγκεντροποίησης κεφαλαίου στα διάφορα μπλοκ που σχηματίζονται. Ας δούμε όμως από πιο κοντά την εργαλειοποίηση της κρίσης.
Ο καπιταλισμός παρουσιάζει κάτι που δεν έχουν οι αντίπαλοί του: μια απίστευτη ευλυγισία και προσαρμοστικότητα. Μην μπορώντας να καταργήσει τις κρίσεις, προχωρά στην εργαλειοποίησή τους, τις καθιστά οργανικό και δομικό στοιχείο της διαχείρισης, εργαλείο για τη διαιώνισή του
Η διαρκής κρίση και η εργαλειοποίησή της από τις ελίτ
Ζούμε από τη δεκαετία του ’70 του περασμένου αιώνα μια μεγάλη κρίση του καπιταλιστικού συστήματος. Περίπου μια διαρκή κρίση με πολλές μεγάλες υποτροπές και σπασμούς, που ακολουθούνται από λίγες μικρές στιγμές ηρεμίας ώσπου να επανέλθουν οι σπασμοί. Και όλα αυτά σε συνεχόμενους, πιο σύντομους κύκλους. Παράλληλα συμβαίνει μια επέκταση της κρίσης, η οποία αγκαλιάζει περιοχές της κοινωνίας και του πλανήτη που πριν δεν επηρεάζονταν. Από τότε περίπου είχε εφευρεθεί η φράση «να μάθουμε να ζούμε με την κρίση, όπως μάθαμε να ζούμε με τους σεισμούς» (διόλου περίεργα, ήταν φράση ρεφορμιστικής ιταλικής προέλευσης).
Ο νεοφιλελευθερισμός ήρθε να δώσει «λύση» με βίαιο τρόπο, δηλαδή προωθώντας αναδιαρθρώσεις και κτύπημα του κόσμου της ζωντανής εργασίας ακριβώς μέσα στην κρίση. Τότε έγινε και η πρώτη απόπειρα μεγάλης εργαλειοποίησης: για την κρίση ευθύνονται οι υψηλοί μισθοί, το κόστος εργασίας. Από εκεί πρέπει να εξοικονομηθούν πόροι ώστε να υπάρξουν παραγωγικές επενδύσεις και ανάπτυξη της οικονομίας. Τότε αρχίζει μαζικά η αποβιομηχάνιση καπιταλιστικών κέντρων και ο νομαδισμός του κεφαλαίου προς τη Ν.Α. Ασία, και κυρίως την Κίνα. Εκμεταλλευόμενοι μάλιστα τα δύο πετρελαϊκά σοκ (1973, 1979), επέβαλαν μεγάλες περικοπές, προγράμματα λιτότητας και περιορισμού των ωρών λειτουργίας της τηλεόρασης, των κέντρων ψυχαγωγίας κ.λπ.
Παρ’ όλα αυτά η κρίση δεν ξεπερνιόταν και αποκτούσε μόνιμα χαρακτηριστικά. Το καθεστώς διαχείρισης εντός της κρίσης αποκτούσε και αυτό κάποια πιο μόνιμα, θα λέγαμε, δομικά χαρακτηριστικά. Τα ίδια θα επαναληφθούν με μεγαλύτερη ένταση στην κρίση του 2008-2010: τα γνωρίσαμε στη χώρα μας με τα μνημόνια. Η ίδια η κοινωνική ζωή σε όλη την ολότητά της παρουσιάζεται σαν μια απεικόνιση μόνιμης κρίσης, με την ιδιομορφία πως όλα παραμένουν σταθερά ασταθή ή ασταθώς σταθερά. Ποτέ δεν φωτίζονται οι αιτίες της κρίσης. Κατασκευάζεται πάντα ένα ιδεολόγημα για το τι φταίει (ποτέ ο καπιταλισμός σαν σύστημα). Και, αφού πάντα αφήνεται να δημιουργηθεί μια εικόνα τεράστιας καταστροφής και αβεβαιότητας, προβάλλεται μια λύση (μία και μοναδική) που είναι πάντα αυτό που επιδιώκουν οι κυρίαρχοι.
Η προβαλλόμενη μέσα από τέτοιους δρόμους «λύση» είναι αυτό που λέμε συνήθως οι «μονόδρομοι» αναδιαρθρώσεων και ισχυροποίησης των καπιταλιστικών κέντρων. Άρα παραμένοντας στην περιοχή της κρίσης για δεκαετίες, ο καπιταλισμός ζει μέσα στην κρίση, ζει δια μέσου της κρίσης, προσπαθεί να τη μετατρέψει σε εργαλείο για τις αναγκαίες αναδιαρθρώσεις του και τη χρησιμοποιεί για τη διαχείριση του «κοινωνικού» ζητήματος εσωτερικά, αλλά και του γεωπολιτικού ζητήματος – δηλαδή του ανταγωνισμού ανάμεσα σε αυτοκρατορίες σε καθοδική πορεία και αναδυόμενες αυτοκρατορίες.
«Κατάσταση έκτακτης ανάγκης»
Μέσα από μια σύνθετη πορεία, η μονιμότητα της κρίσης και οι συνεχείς και συχνότερα επαναλαμβανόμενοι σπασμοί της, οδήγησαν στη δημιουργία και κατασκευή, έως ένα σημείο, της «κατάστασης έκτακτης ανάγκης» που κάθε φορά προβάλλεται, και την επιβαλλόμενη αντιμετώπισή της με όποιο κόστος από τις κυρίαρχες ελίτ. Μόνο που οι ελίτ προσφέρουν μόνο όταν έχουν να πάρουν περισσότερα. Να σωθούμε από μια καταστροφή του τραπεζικού συστήματος, αλλά να πληρώσετε εσείς το τίμημα με λιτότητα, κόψιμο συντάξεων μνημόνια κ.λπ. Στην ουσία έτσι γίνεται μια τεράστια μεταφορά εισοδήματος προς όφελος των κεφαλαιοκρατών, και τάχα σώζουν την κοινωνία και τη χώρα από την οικονομική καταστροφή.
Η «κατάσταση έκτακτης ανάγκης» πήρε πλανητικές διαστάσεις με την πανδημία, και μάλλον τότε ενσωματώθηκε δομικά στους τρόπους διαχείρισης από εδώ και πέρα. Αμέσως και χωρίς χρονοτριβή επεκτάθηκε για θέματα κλιματικής αλλαγής, και τώρα παίρνει εφιαλτικές διαστάσεις με την ενεργειακή κρίση και φυσικά τον πόλεμο. Οι κυρίαρχες τάξεις βρήκαν ένα πολυεργαλείο: ενσωματώνουν την κρίση, την εργαλειοποιούν και δημιουργούν την «κατάσταση έκτακτης ανάγκης» για να επιβάλλουν όλες τις «λύσεις». Δηλαδή τη θωράκιση των συμφερόντων τους και την επιβολή τους στην κοινωνία και τους ζωτικούς τους χώρους.
Γι’ αυτό δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι η νέα κανονικότητα είναι η «κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Τώρα, για παράδειγμα, για την ενεργειακή κρίση φταίει ο Πούτιν. Κρύβουν ότι το ζήτημα προϋπήρχε του πολέμου, ότι συνδέεται με όλη την αναδιάρθρωση της «μεγάλης επανεκκίνησης» και της «πράσινης μετάβασης», και φυσικά με τον χρηματιστηριακό τζόγο που παίζεται από καιρό πριν τον πόλεμο, και έχει ενταθεί δια του πολέμου. Και επειδή το κόστος της «πράσινης μετάβασης» είναι υπέρογκο, ανακάλυψαν τη λύση: Θα πληρώσουν οι εργαζόμενοι όλης της Ευρώπης πολλαπλά. Θα τους ξεπατώσουμε οικονομικά και θα τους καλέσουμε σε θυσίες. «Να παγώσουν τον χειμώνα, να πλουτίσουμε εμείς».
Μάλιστα, προκειμένου να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους, έχουν στήσει μια τεράστια επιχείρηση ξεφορτώματος των ευθυνών μέσω των ΜΜΕ και της πληρωμένης διανόησης-τεχνοεπιστήμης. Οι χειριστικοί μηχανισμοί του συστήματος είναι μια άλλη βασική δύναμη στήριξης του ειδικού καθεστώτος που περιγράφουμε, και δεν πρέπει καθόλου να υποτιμηθούν. Κάνουν ίσως περισσότερη δουλειά από τους μηχανισμούς καταστολής (που κι αυτοί γιγαντώνονται, μαζί με τους μηχανισμούς βιοπολιτικού ελέγχου και ψηφιακής παρακολούθησης).
Όλα αυτά που περιγράφουμε σε αδρές γραμμές εφαρμόζονται σε μια άθλια μορφή και στη χώρα μας από τις εγχώριες ελίτ, που αδιαφορούν τελείως για την πορεία της Ελλάδας και τη διάλυση της κοινωνίας, έχοντας πουλήσει την ψυχή τους (κι όχι μόνο) στον ατλαντισμό και την ευρωκρατία.
Ο Μελανσόν θύμισε μια πλευρά της Γαλλικής Επανάστασης που ξεχνιέται: αναφέρθηκε στον Ροβεσπιέρο, ο οποίος τόνιζε ότι είναι πρώτιστο το «δικαίωμα επιβίωσης κάθε πολίτη». Το «δικαίωμα της επιβίωσης», λοιπόν, είναι πάνω από το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και το μονοπώλιο της καταπίεσης και εκμετάλλευσης
Το δικαίωμα επιβίωσης
Σε πρόσφατη ομιλία του στη Ρώμη, ο Μελανσόν θύμισε μια πλευρά της Γαλλικής Επανάστασης που ξεχνιέται. Αναφέρθηκε στον Ροβεσπιέρο, ο οποίος τόνιζε ότι είναι πρώτιστο το «δικαίωμα επιβίωσης κάθε πολίτη», ξεσηκώνοντας θύελλα χειροκροτημάτων και μόνο στο άκουσμα του ονόματος του Ροβεσπιέρου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η Γαλλική Επανάσταση σε όλες τις διακηρύξεις της επέμενε στην ανάγκη να αντιστέκονται και να εξεγείρονται οι πολίτες απέναντι στους κυβερνώντες που καταπατούν τα δίκαια των λαών. Το «δικαίωμα της επιβίωσης», λοιπόν, είναι πάνω από το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και το μονοπώλιο της καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Σε άλλες εποχές, λέγαμε ότι «θέλουμε ζωή κι όχι επιβίωση», και ήταν σωστό. Παρ’ όλα αυτά έρχονται έτσι τα πράγματα που ο αγώνας για επιβίωση είναι μια κεντρική και πρώτιστη ανάγκη, η οποία δεν μπορεί να παρακαμφθεί.
Σε ολόκληρο τον κόσμο –παρά τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε στο πρώτο μέρος του σημειώματος– ακούγονται αντιστάσεις και κινητοποιήσεις απέναντι στους κυρίαρχους, και μάλιστα σε ανεξαρτησία από τους ανταγωνισμούς που έχουν μεταξύ τους. Στην Ινδονησία έγιναν πρόσφατα τεράστιες διαδηλώσεις για την αύξηση του ηλεκτρικού κατά 20%-30%. Στην Τσεχία πάνω από 100.000 πολίτες διαδήλωσαν ενάντια στη συμμετοχή στον πόλεμο, ζητώντας την ουδετερότητα της χώρας, και την προάσπιση των εθνικών της συμφερόντων κόντρα στον ατλαντισμό και τα προγράμματα άγριας λιτότητας. Υπάρχει βέβαια και το αρνητικό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στην Χιλή, αλλά η δυσαρέσκεια μπορεί να δώσει τη θέση της στην αντίσταση κι όχι στον φόβο και την παγωμάρα. Από παγωμάρα πεθαίνεις! Και να ξέρουμε ότι οι ελίτ δεν νοιάζονται για το αν θα πέσει μερικά χρόνια το προσδόκιμο ζωής του γενικού πληθυσμού. Διότι ονειρεύονται την αθανασία τους…
