του Θανάση Μουσόπουλου*
Ο σκοπός αυτής της σειράς των κειμένων είναι να παρουσιάσουμε τα κυριότερα ρεύματα και τους σημαντικότερους Νεοέλληνες λογοτέχνες των δύο τελευταίων αιώνων. Για να αξιολογήσουμε, όμως, σωστά τις δημιουργίες απαραίτητο είναι να αναφέρουμε πολύ συνοπτικά αυτά που προηγήθηκαν. Έτσι ως τώρα είδαμε μια γενική εισαγωγή στην Ελληνική Γραμματεία και Γλώσσα, στη συνέχεια εξετάσαμε τις Απαρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (11ος–5ος αι.) και τη λογοτεχνία της περιόδου μετά την Άλωση (1453–1669). Στο σημερινό κείμενο θα αναφερθούμε στην περίοδο 1669-1821.
ΘΕΩΡΩ το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και τον ακόλουθο 18ο από πολλές απόψεις γόνιμο και –κατά κάποιο τρόπο– πρόλογο όλων των γεγονότων και δημιουργημάτων που ακολούθησαν σε όλη τη δομή της ελληνικής κοινωνίας.
Ο Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ. Α΄, εκδ. Επικαιρότητα, 1983, στο κεφάλαιο «Μεταβατική περίοδος – Πνευματικές Αναζητήσεις και εξωτερικοί Προσανατολισμοί» σημειώνει: «Από τα μέσα του 17ου αιώνα, σύμφωνα με τις γραφτές πηγές που έχουμε, άρχισε να διαμορφώνεται μέσα στη χριστιανική κοινωνία της πρωτεύουσας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μια νέα αριστοκρατία. Εξόν από μερικούς που ήταν απόγονοι των ευγενών του Βυζαντίου, οι νέοι “αριστοκράτες” οι πιο πολλοί κατάγοντας από τη Χίο, Κρήτη, Τραπεζούντα, Αγχίαλο (Θράκης), Ήπειρο, Πελοπόννησο και Θεσσαλία. […] Εγκαταστάθηκαν στη συνοικία που λεγόταν Φανάρι, όπου το 1601 μεταφέρθηκε και το Πατριαρχείο» (σελ. 89). Και σε επόμενο σημείο προσθέτει: «Η άνοδος της αστικής τάξης στην Ευρώπη και η πρόοδος των φυσικών επιστημών, παράλληλα με την ανάπτυξη της φιλοσοφίας, είχαν προκαλέσει μεγάλες συζητήσεις και ζυμώσεις στις ελληνικές παροικίες, στην Πόλη, στα Γιάννινα και όπου αλλού υπήρχαν σχολεία. Από καιρό είχαν πάει πολλοί στη Γαλλία και Γερμανία και ακολούθησαν ανώτερες σπουδές. Γυρίζοντας θέλησαν να εφαρμόσουν τα νέα παιδαγωγικά συστήματα και να διδάξουν τις νέες ιδέες αλλά βρήκαν μεγάλη αντίδραση από τους παλιούς δασκάλους καθώς και κείνους που ήταν τυφλά όργανα του Πατριαρχείου» (σελ. 100).
Να σημειώσουμε ότι μετά το 1669 κατά το οποίο η Κρήτη έπεσε στα χέρια των Τούρκων, φραγκοκρατούνται μόνο τα Εφτάνησα. Υπάρχουν πολλές ελληνικές κοινότητες σε όλη την Ευρώπη που δραστηριοποιούνται ποικιλόμορφα, παίζοντας ρόλο στην καλλιέργεια των νεοελληνικών Γραμμάτων και Τεχνών.
Το 1708 εκδόθηκε ένα σχολικό λεύκωμα στη Βενετία, τίτλος του «Άνθη Ευλαβείας». Περιέχει ποιήματα των σπουδαστών του Ιεροδιδασκαλείου που ίδρυσε ο Αντώνιος Φλαγγίνης. Αρχαιόγλωσσα, λατινικά, ιταλικά, κηρύγματα και στίχους στη δημοτική. Ανάμεσα τους υπάρχουν και τέσσερα σονέτα σε νεοελληνική γλώσσα. Το σονέτο του Φραγκίσκου Κολομπή που ακολουθεί είναι από τα καλύτερα της συλλογής.
Εις την Μετάστασιν της ΠΑΝΑΓΝΟΥ
Σαν εις άρμα λαμπρόν, στα χρυσωμένα
των Αγγέλων φτερά, επέτα η θεία
μητέρα του Θεού, εις την οποίαν
ήτον όλα τα κάλλη μαζωμένα.
Τούτα βλέπουσ’ η Γη με πικραμένα
μάτια, με στεναγμούς, είπε: Μαρία
που μ’ αφήνεις εδώ στην ερημίαν,
ή πώς να ζήσω γω χωρίς εσένα.
Είναι πολεμικός νόμος να σέρνει
πίσω τ’ ο νικητής τους νικημένους,
όταν θριαμβικήν δόξαν λαβαίνει.
Και με και τους υιούς μου υποκειμένους
έκαμες Μαριάμ, λοιπόν τυχαίνει
να μας σύρεις αυτού γλυκιά δεμένους.
Ο Μάριο Βίττι, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Οδυσσέας, γ΄ έκδοση βελτιωμένη, 2008, σημειώνει:
«Στο διάστημα από το τέλος του 16ου έως τις αρχές του 18ου αιώνα ωριμάζουν νέες πολιτισμικές συνθήκες σε χώρους μάλλον αποκεντρωμένους σε σχέση με την προγενέστερη περιοχή όπου άκμασαν τα γράμματα. [Ακολουθεί αναφορά στη Μολδοβλαχία και στο Φανάρι] Η επισκόπηση της λογοτεχνικής παραγωγής των Φαναριωτών, τουλάχιστον βάσει όσων είναι γνωστών μέχρι στιγμής, αποδεικνύει ότι η συμβολή τους υπήρξε μηδαμινή. Είναι αξιέπαινες όμως οι φροντίδες τους για τα έργα υποδομής που έσπευσαν να παραγάγουν στον τομέα της παιδείας, θέτοντας τις βάσεις για όσα καρποφορούσαν στα χρόνια γονιμοποίησης της μεγάλης Επανάστασης» (σελ. 127-131)
«Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, οι φαναριώτικες οικογένειες, που κυβερνούν τις παραδουνάβιες επαρχίες, έχουν κιόλας προχωρήσει σε σημαντικές πρωτοβουλίες για την ανάπτυξη της παιδείας και την καλλιέργεια των γραμμάτων» (σελ. 145).
ΑΝ ΘΑ θέλαμε να σκιαγραφήσουμε το ιδεολογικό κλίμα που καλλιεργείται στην περίοδο 1669-1821, θα σημειώναμε τον λεγόμενο Θρησκευτικό Ουμανισμό, κυρίως τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, που αποτελεί αντανάκλαση και προέκταση του Ευρωπαϊκού αυτού καινοτόμου ρεύματος.
Από τις προσωπικότητες που δραστηριοποιούνται αναφέρουμε τον Ευγένιο Βούλγαρη (1586-1669) που γράφει στην αρχαΐζουσα, μετέφρασε Βολτέρο και προετοίμασε τον νεοελληνικό διαφωτισμό, τον Ιώσηπο Μοισιόδακα (περ. 1730-1780), συγγραφέα παιδαγωγικών κυρίως έργων και τον Δημήτριο Καταρτζή ή Φωτιάδη (1730-1807), φωτισμένο και προοδευτικό, ο οποίος ασχολήθηκε και με μεταφράσεις, ενώ έγραψε Γραμματική της αρχαίας σε νεοελληνική γλώσσα και Γραμματική της νεοελληνικής. Στον κύκλο του ανήκουν οι Γρηγόριος Κωνσταντάς (1758-1844) και Δανιήλ Φιλιππίδης (1755-1832) που έγραψαν τη Γεωγραφία Νεοτερική (1791), από τα σημαντικότερα μνημεία του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Μαθητής του Καταρτζή ήταν επίσης και ο Ρήγας Φεραίος (1758-1798) από το Bελεστίνο, για τον οποίο θα μιλήσουμε σε επόμενο κείμενό μας. Αναφέρουμε επίσης τον Κοσμά τον Αιτωλό (1714-1779), ο οποίος υπήρξε μαθητής του Βουλγάρεως και «λαϊκός διδάσκαλος της Τουρκοκρατίας», κατά τον Κ. Θ. Δημαρά.
Θα ολοκληρώσουμε το κείμενό μας παραθέτοντας απόσπασμα από το σημαντικό «Χρονικο του Γαλαξειδιου» (φέρεται να το έχει γράφει ο μοναχός Ευθύμιος το 1703): «Περνώντας καιρός κάμποσος, ήρθασι οι Τούρκοι και επήρασι από [σπ]αθίου στην αυθεντεία τους όλη τη Ρούμελη, άλλη με πόλεμο και άλλη με δίχως αμάχη. Ετότες γουν επήρασι το Ζητούνι. Στο Σάλονα ήταν ένας Φράγκος αυθέντης, Κόντος το παράνομα, κατά πολλά κακός άνθρωπος, κλέφτης, αρπαγός, και κακό[τροπ]ος· και εξεγύμνονε, και έδερνε και εβασάνιζε με αγγαρείαις και βασανίσματα τους Σαλονίταις, και τελευταίον μαθαίνωντας το πως ο δεσπότης Σαλόνου Σεραφείμ είχε πολλά πλούτια και μία ανεψιά ωραιότατη, βουλήν επήρε να την πάρη στο παλάτι του πέρνωντας ύστερα και τα πλούτια του δεσπότη Σεραφείμ».
Το δεύτερο απόσπασμα είναι από το έργο του Δημήτριου Καταρτζή «Συμβουλή στους νέους πώς να ωφελούνται και να μη βλάπτονται απ’ τα βιβλία τα φράγκικα και τα τούρκικα και ποια να’ ναι η καθαυτό τους σπουδή»: «Κατά δεύτερο λόγο έχουμε να μαθαίνουμε τα ελληνικά και την παιδεία που έχουν τα ελληνικά τα συγγράματα σα μια αξιόλογη παιδεία και γλώσσα που ήταν και είναι κοντά σ’ όλα τα έθνη της Ευρώπης και το περισσότερο για τα πατερικά μας βιβλία, αλλά και σαν απόγονοι που είμαστε των συγγραφέων εκείνων κι αυτωνών των βιβλίων, και μάλιστα για να καλλιεργήσουμε, να καλλωπίσουμε και να πλουτύνουμε τη γλώσσα που λαλούμε, ο έστι ν’ αναγινώσκουμε τα ελληνικά για τη γλώσσα μας, τα ρωμαίικα, κι όχι για τα ελληνικά πάλε».
Στα επόμενα δημοσιεύματά μας θα αναφερθούμε πρώτα στο Δημοτικό μας Τραγούδι και στη συνέχεια στους πρωτοπόρους Ρήγα – Χριστόπουλο – Βηλαρά και Αδαμάντιο Κοραή.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
