Μέχρι την έκρηξη των κρουσμάτων στην Ιταλία, η ηγεσία του ελληνικού υπουργείου Υγείας ακολουθούσε την αφήγηση της «φύλαξης των πυλών εισόδου της χώρας» που έφτανε πολλές φορές σε επίπεδα γελοιότητας με δηλώσεις περί εγκατάστασης θερμικών καμερών στα αεροδρόμια, με live μεταδόσεις των θερμομετρήσεων επιβατών από την Κίνα, με «διαφήμιση» του επαναπατρισμού των 2 Ελλήνων από την Κίνα στους οποίους ο υπουργός Υγείας μίλησε «μέσω ενδοεπικοινωνίας». Οι έγκαιρες προειδοποιήσεις των επιστημόνων περί μεγάλης πιθανότητας εξάπλωσης του ιού και ανάγκης προετοιμασίας για αυτό το ενδεχόμενο δεν άλλαξαν την πολιτική και τη φρασεολογία κυβέρνησης και ΜΜΕ. Τα κρούσματα στην Ιταλία (η έκταση των οποίων ήταν πράγματι αναπάντεχη) και η παραδοχή ότι ο ιός έφτασε στη γειτονιά μας, οδήγησε σε σύσκεψη την Κυριακή 23 Φεβρουαρίου μετά την οποία ο υπουργός Υγείας σταμάτησε την αναφορά σε πύλες εισόδου, αεροδρόμια και λιμάνια.
Η κυβέρνηση επαναλαμβάνει τα περί θωράκισης του κρατικού μηχανισμού και επιχειρησιακής ετοιμότητας των υπηρεσιών υγείας. Οι διαβεβαιώσεις αυτές δεν καθησυχάζουν την κοινή γνώμη και πολύ περισσότερο όσους ζουν και δουλεύουν στο σύστημα υγείας.
Καταρχήν τόσα χρόνια υπάρχει αρκετή και πικρή εμπειρία από τη «θωράκιση» του κρατικού μηχανισμού απέναντι σε βροχές, φωτιές ή χιόνια, φαινόμενα δηλαδή που μπορούν γενικώς να προβλεφθούν και επαναλαμβάνονται ετησίως. Όσον αφορά τους εργαζόμενους στο δημόσιο σύστημα υγείας, έχουν εμπειρία και άποψη για την κατάσταση που επικρατεί σε τμήματα επειγόντων περιστατικών, κλινικές και μονάδες εντατικής θεραπείας, ιδίως αυτήν την περίοδο που η γρίπη είναι στην κορύφωσή της. Επομένως, η καταρχήν ανυποληψία των κυβερνητικών διαβεβαιώσεων έχει λογική βάση και γι’ αυτό τα «μεγάλα λόγια» επιδεινώνουν το αίσθημα φόβου και ανασφάλειας.
Οι μέχρι τώρα ενέργειες και πολιτικές εξακολουθούν να αφορούν το σενάριο του «ενός κρούσματος» το οποίο βρέθηκε, διαγνώστηκε, απομονώθηκε, θα εντοπιστούν οι επαφές του, οι οποίες θα απομονωθούν εκουσίως. Μακάρι να γίνει έτσι, αλλά η εμπειρία της Ιταλίας διδάσκει ότι το σενάριο εκτεταμένης μετάδοσης είναι υπαρκτό και πρέπει να υπάρχει και άλλου είδους προετοιμασία η οποία να αφορά τη διαθεσιμότητα σε κλίνες ΜΕΘ, χώρους απομόνωσης, τη δυνατότητα διάγνωσης και παρακολούθησης κατ οίκον, την προετοιμασία της κοινής γνώμης. Από πολλούς παγκοσμίως αναφέρεται και δικαίως ότι ο κορωνοϊός είναι μια «ευκαιρία» επένδυσης και ανάπτυξης των δημόσιων συστημάτων υγείας.
Ο νέος κορωνοϊός, με το επίσημο πλέον όνομα COVID-19, αφού εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, έφτασε και στη χώρα μας με το πρώτο κρούσμα να εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με μια εύστοχη δήλωση του Γενικού Διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας «αντιμετωπίζουμε όχι μόνο μια επιδημία του ιού (epidemic) αλλά και μια επιδημία πληροφορίας (infodemic)». Υπάρχει μεγάλη ανάγκη γρήγορης μετάδοσης αξιόπιστων γνώσεων και πληροφοριών και όχι πανικού και παραπληροφόρησης.
Προετοιμασία και όχι πανικός
Το προεδρικό διάταγμα που εκδόθηκε στις 25 Φεβρουαρίου δίνει στην κυβέρνηση τη δυνατότητα επιβολής μέτρων ανάλογων με αυτά που έχουν θεσπιστεί στη βόρεια Ιταλία. Η προετοιμασία όμως δεν αφορά τη θέσπιση νομικού πλαισίου «κράτους εκτάκτου ανάγκης», αλλά την ανάγκη επένδυσης σε ανθρώπινο δυναμικό και υλικοτεχνική υποδομή στο σύστημα υγείας, ανάγκη συγκεκριμένης ενημέρωσης και συμβουλών προς το κοινό σε περίπτωση μαζεμένων κρουσμάτων (σε τέτοια περίπτωση η προτροπή οι πολίτες να απευθύνονται στα νοσοκομεία αναφοράς θα είναι συνταγή κατάρρευσης του συστήματος). Παράλληλα η κυβέρνηση εξακολουθεί να χρησιμοποιεί φρασεολογία και επιχειρηματολογία «μόλυνσης εκ των έξω», συνδέοντας με τρόπο αισχρό τα σχεδιαζόμενα «στρατόπεδα» μεταναστών στα νησιά με τον κορωνοϊό, επιδεινώνοντας την ανασφάλεια και ενισχύοντας αντιλήψεις που στο σενάριο εκτεταμένης μετάδοσης θα επιδεινώσουν τον πανικό. Ήδη η εμφάνιση του πρώτου κρούσματος στη Θεσσαλονίκη συνοδεύτηκε από την είδηση ότι σε λύκειο των Γρεβενών οι μαθητές προχωρούν σε κατάληψη επειδή η τρίτη τάξη επέστρεψε από εκδρομή στην Ιταλία…
Οι εμπειρίες άλλων χωρών μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα. Σε Ιταλία, Καναδά και Μ. Βρετανία υπάρχει τετραψήφιο νούμερο στο οποίο μπορεί να απευθυνθεί το κοινό επί εμφάνισης συμπτωμάτων. Στο νούμερο απαντούν επαγγελματίες υγείας που δίνουν συμβουλές και αν χρειαστεί πραγματοποιούν επισκέψεις κατ’ οίκον ώστε να μην επιβαρυνθούν παραπάνω οι δομές υγείας. Σε χώρες όπου υπάρχει και λειτουργεί ο οικογενειακός γιατρός το κοινό ενημερώνεται να επικοινωνήσει υποχρεωτικά μαζί του και ει δυνατόν διαδικτυακά εάν έχει συμπτώματα, ώστε αυτός να κρίνει τα περαιτέρω βήματα. Μπορεί ο νέος ιός να είναι «μια πιο βαριά γρίπη» αλλά το ελληνικό σύστημα υγείας δεν μπορεί να σηκώσει δύο γρίπες ταυτόχρονα. Οι εμπειρία από τις περιόδους γρίπης είναι πικρή: τα τμήματα επειγόντων περιστατικών γεμίζουν, οι νοσηλευόμενοι σε πάρα πολλές περιπτώσεις δεν απομονώνονται, σοβαρά περιστατικά μένουν εκτός ΜΕΘ. Χρειάζεται να βρεθούν τρόποι αποφυγής πιθανού πανικού που θα «βουλιάξει» το σύστημα υγείας και η σύγχρονη τεχνολογία προσφέρει δυνατότητες αν υπάρχει βούληση. Πόσο κοστίζει ένα μαζικό μήνυμα σε κινητά τηλέφωνα με βασικές συμβουλές;
Οι περιστάσεις απαιτούν όμως και μια πιο υπεύθυνη στάση από όλους τους εργαζόμενους στην υγεία. Στην παρούσα συγκυρία αποτελεί καθήκον τόσο η έγκυρη επιστημονική ενημέρωση όσο και ένα αυξημένο αίσθημα ευθύνης και προσφοράς, και όχι ευθυνοφοβίας και ασυνειδησίας. Τα διαρκώς χαμηλά ποσοστά αντιγριπικού εμβολιασμού των ιατρών φανερώνουν μία στάση ανευθυνότητας, η οποία εκτός των άλλων έχει δυσμενέστατες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. Παράλληλα, οι έλληνες γιατροί που έχουν θέσεις ευθύνης (διοικητικές και επιστημονικές) οφείλουν να επιδείξουν υπευθυνότητα και ανεξαρτησία. Είναι θλιβερή η εικόνα κατά τα άλλα έγκριτων επιστημόνων να «λιβανίζουν» την πολιτική ηγεσία («η Ελλάδα έχει καλύτερο σύστημα υγείας από την Κίνα διότι ξοδεύει περισσότερο ποσοστό του ΑΕΠ» ακούστηκε από καθηγητή Πολιτικής της Υγείας).
Η ματαιότητα των πολιτικών «κλεισίματος συνόρων και πυλών εισόδου»
«Δεν μπορούμε να κατεβάσουμε τον παγκόσμιο διακόπτη. Ο καθένας μπορεί να κλείσει τα σύνορά του και να πει απαγορεύονται οι μετακινήσεις αλλά αυτό δε θα φέρει αποτέλεσμα»
Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 24 Φεβρουαρίου
Η εξάπλωση του νέου ιού σε παγκόσμια κλίμακα φανέρωσε τη ματαιότητα των πολιτικών «κλεισίματος συνόρων και πυλών εισόδου» ως μέτρων ανάσχεσης της εξάπλωσης του ιού. Η Ιταλία ήταν «βασιλικότερη του βασιλέως» σε αυτόν τον τομέα καθώς ήταν η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που απαγόρευσε τις πτήσεις από και προς την Κίνα από τις 31 Ιανουαρίου. Μέχρι τις 6 Φεβρουαρίου η γειτονική χώρα είχε μόνο 3 κρούσματα, όλα με ιστορικό έκθεσης/ταξιδιού στην Κίνα. Παρόλα αυτά αυτή τη στιγμή είναι αντιμέτωπη με το μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων εκτός Κίνας και Ν. Κορέας, με το πρώτο κρούσμα να είναι ηλικιωμένος ασθενής που βρισκόταν νοσηλευόμενος ήδη για 10 ημέρες πριν τεθεί η διάγνωση του COVID-19, χωρίς να έχει εξακριβωθεί ο τρόπος μετάδοσης.
Ήδη από τις αρχές Φεβρουαρίου υπήρξαν επιστήμονες που τόνιζαν ότι μέτρα περιορισμού των πτήσεων είναι ανούσια, όπως έχει αποδείξει η εμπειρία της γρίπης ή του ιού Ebola. Παρόλα αυτά ο COVID-19 ως κάτι καινούριο, απειλητικό και χωρίς θεραπεία είχε ανάγκη από κάποιον «φταίχτη». Οι πολιτικές κλειστών συνόρων (που συνεχίζονται ακόμα και σήμερα από Τουρκία και Πακιστάν έναντι του Ιράν) και ελέγχου των «πυλών εισόδου» δεν προφυλάσσουν («χαμένος χρόνος» σύμφωνα με τον καθηγητή Σ. Τσιόδρα) και αντιθέτως επιδεινώνουν το αίσθημα φόβου και ανασφάλειας, τις θεωρίες συνομωσίας και την παραπληροφόρηση σε μία κοινή γνώμη με ολοένα αυξανόμενα συντηρητικά αντανακλαστικά που μεγεθύνονται σε καταστάσεις απειλής. Έτσι, η πρώτη περίοδος εμφάνισης του COVID-19, πριν την εξάπλωσή του εκτός Κίνας, χαρακτηρίστηκε από αρκετές ρατσιστικές επιθέσεις σε κάθε «σχιστομάτη» που θεωρούνταν «μολυσματικός» λόγω εμφάνισης. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνεχίζει στις καθημερινές του εκθέσεις να τονίζει τα φαινόμενα στιγματισμού που «επιδεινώνουν τα προβλήματα υγείας, τη μετάδοση του ιού και τις δυσκολίες ελέγχου κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας».
Η αφήγηση της «μόλυνσης εκ των έξω» την οποία θα αποφύγουμε «φυλάσσοντας τις πύλες εισόδου» συνδυάστηκε με μία παντελώς ανεπίκαιρη κριτική για τον ολοκληρωτισμό και την έλλειψη δημοκρατίας της κυβέρνησης της Κίνας, προφανώς ορμώμενη από άλλους λόγους και όχι ανθρωπιστικούς. Η «συνέχιση του εμπορικού πολέμου με άλλα μέσα» («Η κρίση του κορωνοϊού». Φραντσέσκο Σπατάρο, Δρόμος, φ. 485, σελ. 16-17) έκανε την κοινή γνώμη να αργήσει να κατανοήσει την τιτάνια προσπάθεια των Κινέζων στην διάρκεια της οποίας έχουν νεκρούς μεταξύ του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού. Η προσπάθεια διαχείρισης της κρίσης, το χτίσιμο νοσοκομείων, η περίθαλψη δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, η απομόνωση εκατοντάδων χιλιάδων συνδυάστηκαν με την ταχύτατη και έγκυρη ενημέρωση της επιστημονικής κοινότητας.
Ο νέος κορωνοϊός COVID-19
Αριθμητικά δεδομένα: Μέχρι την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές (26 Φεβρουαρίου) έχουν καταγραφεί 81.279 κρούσματα COVID-19 σε 43 χώρες. Η συντριπτική πλειοψηφία τους (78.073) είναι στην Κίνα, ενώ ακολουθεί η Νότια Κορέα (1.261) και η γειτονική μας Ιταλία (374). Υπάρχουν μέχρι στιγμής συνολικά 2.715 θάνατοι από COVID-19 στην Κίνα και μόλις 55 στον υπόλοιπο κόσμο. Τις τελευταίες μέρες μειώνεται η ανακοίνωση νέων κρουσμάτων από Κίνα, αλλά αυξάνεται στις υπόλοιπες χώρες.
Χρόνος επώασης: Είναι η χρονική περίοδος μέχρι την εκδήλωση συμπτωμάτων. Μπορεί να κυμαίνεται από 2 ως 14 ημέρες, αλλά φαίνεται ότι στις περισσότερες περιπτώσεις είναι 3 ως 5 ημέρες (δύο μελέτες από την Κίνα έδειξαν μέσο χρόνο επώασης 5 ημέρες). Συγκριτικά ο χρόνος επώασης της γρίπης είναι 1 ως 4 ημέρες.
Μεταδοτικότητα: Αυτή καθορίζεται από τον μέσο αριθμό ανθρώπων στους οποίους μπορεί να μεταδοθεί ο ιός από έναν πάσχοντα (αναπαραγωγικός αριθμός/reproductive number ή Ro). Είναι νωρίς για ασφαλή συμπεράσματα υπολογισμού του Ro για τον COVID-19. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ είναι μεταξύ 1,4 και 2,5, ενώ άλλες μελέτες υπολογίζουν μέγιστο Ro στο 3,5. Για σύγκριση ο Ro για την γρίπη είναι 1,3, για τον SARS (που ανήκει στην ίδια οικογένεια με τον COVID-19) είναι 2 και για την ιλαρά είναι 12-18 αν δεν υπάρχει εμβολιασμός (ο υψηλότερος Ro μεταδοτικής νόσου). Φυσικά ο Ro διαφέρει αναλόγως των συνθηκών, δηλαδή το μέρος, την ύπαρξη προστατευτικών μέτρων, τον εμβολιασμό της κοινότητας αν υπάρχει διαθέσιμο εμβόλιο κλπ
Χρονική περίοδος μετάδοσης: Είναι βέβαιο ότι ένα άτομο μπορεί να μεταδώσει τον COVID-19 όταν έχει συμπτώματα. Έχουν υπάρξει μεμονωμένες αναφορές για μετάδοση από ασυμπτωματικούς φορείς αλλά φαίνεται ότι τέτοιες περιπτώσεις δεν παίζουν τον κύριο και σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του ιού.
Συμπτώματα: Αδυναμία, πόνος στα κόκκαλα και τους μύες, πυρετός και βήχας, δηλαδή συμπτώματα γρίπης. Συμπτώματα κοινού κρυολογήματος (συνάχι, βουλωμένη μύτη) δεν είναι συμπτώματα του COVID-19. Η δυσκολία στην αναπνοή είναι σημάδι σοβαρής νόσου.
Σοβαρή νόσος και θάνατος. Πόσο συχνά; Στο 80% των περιπτώσεων η νόσος είναι αυτοπεριοριζόμενη. Ηλικιωμένοι και άτομα με χρόνια προβλήματα υγείας είναι πιθανότερο να νοσήσουν σοβαρά. Όσον αφορά το ποσοστό θανατηφόρας νόσου και τους ακριβείς παράγοντες κινδύνου για σοβαρή νόσο και θάνατο, είναι νωρίς για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Είναι παραπλανητικός ο υπολογισμός του δείκτη θνητότητας (case fatality rate-CFR) του COVID-19 διαιρώντας περιστατικά με θανάτους, ενώ εξελίσσεται η νόσος. Αυτό διότι είναι δεδομένο ότι στην Κίνα όπου η νόσος εξαπλώθηκε, τα ελαφρότερα και ασυμπτωματικά περιστατικά δεν καταγράφονται και η διάγνωση τίθεται πλέον μόνο στα σοβαρότερα περιστατικά αφού αυτά θα έρθουν σε επαφή με τις υπηρεσίες υγείας. Επιπλέον είναι φυσικό η θνητότητα να εξαρτάται από πολυάριθμους άλλους παράγοντες π.χ. την κατάσταση του εκάστοτε συστήματος υγείας, ενώ ο «αντίκτυπος» ενός συγκεκριμένου ποσοστού εξαρτάται από την έκταση της μετάδοσης στον πληθυσμό. Έτσι ένα CFR 3,1% στο Wuhan μεταφράζεται σε χιλιάδες θανάτους, ενώ στις υπόλοιπες επαρχίες της Κίνας είναι 0,16%. Συγκριτικά, έχει υπολογιστεί ότι η «ισπανική» γρίπη του 1917 είχε CFR 1-2%, ενώ η σύγχρονη εποχική γρίπη έχει 0,1% (αλλά εάν διαιρέσουμε τα μέχρι στιγμής διαγνωσμένα περιστατικά γρίπης στην Ελλάδα με τους θανάτους από γρίπη προκύπτει ποσοστό 8,8%, προφανώς πλαστό διότι μόνο τα σοβαρότερα περιστατικά διαγιγνώσκονται).
Τελικά είναι απλά μία ακόμα γρίπη; O COVID-19 φαίνεται ότι μεταδίδεται ευκολότερα και είναι πιθανότερο να εξελιχθεί σε σοβαρή νόσο συγκριτικά με τη γρίπη. Επιπλέον προς το παρόν δεν υπάρχει εμβόλιο ούτε δραστικά φάρμακα σε αντίθεση με τη γρίπη.
Τι να κάνουμε αν αρρωστήσουμε; Καταρχήν είμαστε ψύχραιμοι. Δεν τρέχουμε στα νοσοκομεία επειδή έχουμε πυρετό και βουλωμένη μύτη. Μένουμε σπίτι, φοράμε μάσκα, αποφεύγουμε τις συναναστροφές με ευπαθείς συνανθρώπους μας, τηρούμε τους κανόνες υγιεινής. Επικοινωνούμε με γιατρό αν ο πυρετός επιμένει και έχουμε δυσκολία στην αναπνοή.
Ενημερωτικές ιστοσελίδες
Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019
Ευρωπαϊκό Κέντρο ελέγχου και πρόληψης νοσημάτων (ECDC) www.ecdc.europa.eu/en/novel-coronavirus-china
Real time ενημέρωση Για αριθμό κρουσμάτων, παραπομπές σε επιστημονικά άρθρα: www.worldometers.info/coronavirus/
Για επαγγελματίες υγείας
Lancet: www.thelancet.com/coronavirus
JAMA: jamanetwork.com/journals/jama/pages/coronavirus-alert
