Στο «οδοιπορικό» που ακολουθεί θα επιχειρηθεί να γίνει μια σύντομη ανασκόπηση των κυριότερων πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων που βίωσε η χώρα από το καλοκαίρι του 1974 μέχρι το επόμενο καλοκαίρι (1975). Παράλληλα, θα αναφερθούμε στους κυριότερους στόχους και στα κρίσιμα ζητήματα που τέθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από κάθε πλευρά. Το «έτος 1 της μεταπολίτευσης» ήταν κρίσιμο και ταραχώδες. Μέσα σε αυτό μπήκαν ορισμένες βάσεις όσων συνέβησαν στη συνέχεια σε όλη τη διάρκεια της μεταπολίτευσης, μέχρι τις μέρες μας.
Για να δώσουμε καλύτερα το κλίμα εκείνων των ημερών, αναδημοσιεύουμε ορισμένα πρωτοσέλιδα από την εβδομαδιαία εφημερίδα «Λαϊκός Δρόμος», που επανεκδόθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1974 (άρχισε να κυκλοφορεί το 1966 από μαρξιστές λενινιστές, και έκλεισε βίαια το πρωί της 21ης Απριλίου 1967).
Τι ήταν η μεταπολίτευση του 1974
Το πραξικόπημα που έκανε η χούντα του Ιωαννίδη στην Κύπρο στις 15/7/1974, με το οποίο ανατράπηκε ο Μακάριος, έδωσε το πράσινο φως για την τουρκική εισβολή – η οποία ξεκίνησε πέντε μέρες αργότερα (20/7/1974) με τις ευλογίες Αμερικάνων και Άγγλων και με την ανοχή των Σοβιετικών. Η χούντα στην Αθήνα «παράλυσε», προχωρώντας σε μια επιστράτευση που έδειξε ότι ο στρατός ήταν σχεδόν διαλυμένος. Η κατάρρευσή της ήταν ζήτημα ημερών. Στις 22/7 ο Κίσινγκερ κάνει μια δήλωση ότι επίκειται πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα. Στις 23/7 συγκαλείται σύσκεψη των επικεφαλής της χούντας με πολιτικούς, στη διάρκεια της οποίας η χούντα τους παραδίδει. Αποφασίζεται να καλεστεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και να τεθεί επικεφαλής μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας αποτελούμενης από πολιτικούς. Είναι προφανές ότι οι χουντικοί ζήτησαν εγγυήσεις ότι δεν θα διωχθούν. Συμβολικά αυτό εκφράζεται με το ότι ο χουντικός «πρόεδρος» Φ. Γκιζίκης είναι αυτός που υποδέχθηκε και όρκισε τον Καραμανλή κατά τον σχηματισμό της κυβέρνησης εθνικής ενότητας.
Ο λαός με τη δράση και τη στάση του (αντίσταση, απομόνωση, βαθιά αποστροφή για τον φασισμό και τους Αμερικάνους) έφερε την πτώση της χούντας. Και με την άμεση παρέμβασή του έκανε ό,τι μπορούσε ώστε η μεταπολίτευση να μην σημάνει μια επιστροφή στο προ του 1967 «δημοκρατικό» καθεστώς
Άρα μια πρώτη απάντηση στο τι ήταν η μεταπολίτευση του 1974 μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: ήταν η μετάβαση από το φασιστικό χουντικό καθεστώς σε μια μορφή κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (που έπρεπε να στερεωθεί και να επιλύσει πολλά ανοικτά ζητήματα). Η μετάβαση αυτή έγινε αναγκαία εξαιτίας της τρομερής απομόνωσης της χούντας μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου (1973) και την προδοσία της Κύπρου. Από πολλές πλευρές σήμερα υποτιμάται ο ρόλος του λαϊκού παράγοντα την εποχή εκείνη. Αλλά αυτός ήταν καθοριστικός, γιατί όξυνε στο έπακρο τις αντιθέσεις και τα ρήγματα που παρουσιάστηκαν εκείνη την εποχή – εποχή υποχώρησης του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού και σχετικής αδυναμίας του να ελέγξει και να καθορίσει εξελίξεις, στηρίζοντας ανοιχτά φασιστικά καθεστώτα και χούντες.
Από ουσιαστική πλευρά, η μεταπολίτευση εκφράζει έναν συμβιβασμό των Αμερικάνων με τους Δυτικοευρωπαίους (κυρίως τη Γαλλία), οι οποίοι είχαν απωθηθεί από την αμερικανοστήρικτη δικτατορία. Η κατάρρευση της χούντας δημιουργούσε ευνοϊκό έδαφος για την προώθηση, πολιτικά και οικονομικά, των Ευρωπαίων στη χώρα. Αυτό εκφράστηκε σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική του Καραμανλή την επόμενη περίοδο. Παράλληλα, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η παρουσία της ΕΣΣΔ στην περιοχή του αραβικού κόσμου και της Ν.Α. Μεσογείου (παρουσία του στόλου της από το 1971) ήδη έδειχνε έναν ενεργητικότερο ρόλο και ένα αυξημένο ενδιαφέρον για ενίσχυση ανοιγμάτων και απόκτηση επιρροής σε χώρες της περιοχής.
Ο ρόλος του λαού – Η ποιότητα της μεταπολίτευσης
Στις ευρύτατες λαϊκές μάζες η μεταπολίτευση του πρώτου έτους ταυτίστηκε με την πτώση του φασισμού, που για 7 χρόνια είχε καταργήσει όλες τις ελευθερίες, είχε απαγορεύσει κάθε συνδικαλιστική και πολιτική δράση, είχε επιβάλλει τον τρόμο με τις συλλήψεις, τα βασανιστήρια, τις δολοφονίες, τις φυλακίσεις και τις εξορίες. Ο λαός μετά τις 24 Ιούλη μπήκε ορμητικά στην πολιτική ζωή του τόπου.
Πανηγύρισε την πτώση του φασισμού, υποδέχθηκε με ενθουσιασμό τους πολιτικούς που επέστρεφαν από το εξωτερικό (Καραμανλής, Παπανδρέου, Φλωράκης), και με μεγάλη συγκίνηση αγκάλιασε όσους πολιτικούς κρατούμενους αποφυλακίζονταν ή γύριζαν από τους τόπους εξορίας. Διαδήλωνε σχεδόν καθημερινά ζητώντας την παραδειγματική τιμωρία των υπευθύνων της καταστολής του Πολυτεχνείου, όλων των χουντικών πρωτεργατών, τη διάλυση των χαφιέδικων μηχανισμών, και κυρίως το μέγα θέμα εκείνης της περιόδου: την αλληλεγγύη στη μαρτυρική Κύπρο.
Ο λαός με τη δράση και τη στάση του (αντίσταση, απομόνωση, βαθιά αποστροφή για τον φασισμό και τους Αμερικάνους) έφερε την πτώση της χούντας. Και με την άμεση παρέμβασή του έκανε ό,τι μπορούσε ώστε η μεταπολίτευση να μην σημάνει μια επιστροφή στο προ του 1967 «δημοκρατικό» καθεστώς. Γι’ αυτό οι ελευθερίες και τα όρια του νέου καθεστώτος διευρύνθηκαν (εντελώς φυσιολογικά νομιμοποιήθηκαν τα κομμουνιστικά κόμματα και οργανώσεις, κάτι εντελώς παράλογο για το προ του 1967 καθεστώς).
Γι’ αυτό ο Καραμανλής, κάτω από τη λαϊκή κατακραυγή για το έγκλημα στην Κύπρο, αναγκάστηκε να βγάλει την Ελλάδα από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ μετά τον Αττίλα 2 (Αύγουστος 1974). Αυτό που βίωσε ο λαός ως φασισμό, πολλοί, από τότε και μετέπειτα (κυρίως στους κύκλους της ανανεωτικής αριστεράς) δεν το αποδέχονταν – με το επιχείρημα ότι δεν ήταν φασιστικό το καθεστώς, αλλά μια στρατιωτική δικτατορία. Έλεγαν ότι, για να χαρακτηριστεί ένα καθεστώς φασιστικό, πρέπει αναγκαστικά να έχει μια μαζική λαϊκή στήριξη…
Ποια τα κυριότερα γεγονότα κατά το έτος 1 της μεταπολίτευσης
Τις πρώτες μέρες –και ίσως για 2-3 μήνες– η κατάσταση ήταν ακόμα ρευστή. Είχε συγκροτηθεί η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, αλλά το Κυπριακό ήταν σε πλήρη εξέλιξη, ο λαός παρέμενε στους δρόμους, το πολιτικό σύστημα μόλις άρχιζε να αναδιοργανώνεται. 23 Ιούλη έρχεται ο Καραμανλής στην Ελλάδα, στις 16 Αυγούστου ο Ανδρέας Παπανδρέου, στις 24 Αυγούστου ο Χαρίλαος Φλωράκης.
► Ο Παπανδρέου ιδρύει το ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτεμβρίου, ο Καραμανλής τη Ν.Δ. στις 4 Οκτωβρίου, ενώ επανεμφανίζεται και η Ένωση Κέντρου υπό τον Γεώργιο Μαύρο. Αναδιοργανώνονται οι αριστερές δυνάμεις (ΚΚΕ, ΚΚΕεσωτ. και ΕΔΑ), που θα συγκροτήσουν τον σχηματισμό «Ενωμένη Αριστερά» για να πάρουν μέρος στις πρώτες εκλογές μετά την πτώση της χούντας.
► Πολύ σύντομα ο Καραμανλής ορίζει εκλογές, ανήμερα της πρώτης επετείου του Πολυτεχνείου (17 Νοέμβρη 1974). Τις κερδίζει πανηγυρικά με ποσοστό 54,4% (η Ένωση Κέντρου πήρε 20,4%, το ΠΑΣΟΚ 13,6% και η Ενωμένη Αριστερά 9,5%).
► Αμέσως μετά (πράγμα που δείχνει τον καταιγιστικό ρυθμό των γεγονότων) διεξάγεται δημοψήφισμα για τον θεσμό της βασιλείας, και με ποσοστό 70% αποφασίζεται η κατάργησή του.
► Ακολούθως αρχίζει η συζήτηση στη Βουλή για την αλλαγή του Συντάγματος. Η διαδικασία διαρκεί μερικούς μήνες (από τον Δεκέμβριο του 1974 έως τον Ιούνη του 1975, οπότε και ψηφίζεται). Το Σύνταγμα εκείνο, παρόλο που σταθεροποιεί το αστικό κοινοβουλευτικό καθεστώς, από την άλλη αναγκαστικά αποτυπώνει και πολλές κατακτήσεις και προχωρήματα. Χρειάστηκαν πολλές αναθεωρήσεις στα χρόνια που ακολούθησαν για να τις κουτσουρέψουν.
► Στο παλλαϊκό αίτημα για τιμωρία των Απριλιανών πραξικοπηματιών και βαθιά αποχουντοποίηση όλων των μηχανισμών του κράτους, ο Καραμανλής απαντά με ελιγμούς (διότι ξέρει ότι πρέπει να ενσωματώσει μεγάλο μέρος τους, αλλά και επειδή κάποιοι κινούνται ακόμα απειλώντας τον – όπως π.χ. συνέβη τον Φεβρουάριο του 1975, που καταστέλλεται απόπειρα πραξικοπήματος).
► Στις 23 Οκτωβρίου συλλαμβάνει τους πρωταίτιους της χούντας (αρχικά εκτοπίζονται στην Τζιά) και ανακοινώνει ότι θα δικαστούν. Όσοι διαφεύγουν ή δεν διώκονται (αφού το αδίκημα χαρακτηρίστηκε «στιγμιαίο», εξαιρώντας τα περισσότερα στελέχη της δικτατορίας) βρίσκουν δουλειά κυρίως ως «διευθυντές προσωπικού» σε εργοτάξια στη Σ. Αραβία και σε μεγάλες επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η μη δίωξη κανενός για την προδοσία της Κύπρου.
► Έτσι φθάνουμε στη δίκη της χούντας, που αρχίζει τέλη Ιουλίου 1975 στον Κορυδαλλό. Τελειώνει στα μέσα Αυγούστου με την απαγγελία της απόφασης «εις θάνατον» για τους πρωταίτιους – ποινή που θα μετατραπεί σε ισόβια, προκαλώντας μεγάλες αντιδράσεις μέσα στον λαό.
Το μεταπολιτευτικό συμβόλαιο, σεβαστό από όλον τον πολιτικό κόσμο
Παράλληλα όμως σε ολόκληρο το πρώτο έτος της μεταπολίτευσης μπαίνουν οι βάσεις για το χτύπημα του λαϊκού παράγοντα, και την αντιμετώπιση του διάχυτου λαϊκού αντιφασιστικού και αντιαμερικάνικου ριζοσπαστισμού. Πολύ νωρίς συλλαμβάνονται αντιφασίστες και υπόκεινται στο βασανιστήριο της φάλαγγας (Αλιβέρι Ευβοίας), χτυπιούνται συγκεντρώσεις απεργών (έκτακτοι ΟΠΑΠ), ώσπου περνάμε σε μεγάλες εκκαθαριστικές επιθέσεις αστυνομίας και χωροφυλακής, με αύρες-δακρυγόνα-τραυματισμούς σε εργατικές, αγροτικές, φοιτητικές εκδηλώσεις.
Αποκορύφωμα, την πρώτη χρονιά, ήταν το χτύπημα της διαδήλωσης για την επέτειο επιβολής της φασιστικής δικτατορίας, και φυσικά η επίθεση ενάντια στη μεγάλη διαδήλωση των οικοδόμων στις 23 Ιούλη 1975. Ο Καραμανλής έθετε με αυτόν τον τρόπο τα όρια του καθεστώτος.
Αναγκαστικά χρειάζεται εδώ μια παρένθεση: η λύση Καραμανλή στηριζόταν σε ένα «πολιτικό κοινωνικό συμβόλαιο» σαφές για την πλευρά του αστισμού. Σύμφωνα με αυτό, έπρεπε να σταθεροποιηθεί η κυριαρχία του μπλοκ των αστικών δυνάμεων, να περιοριστεί και να καμφθεί ο λαϊκός ριζοσπαστισμός και το ανέβασμα του κινήματος σε όλους τους χώρους (φοιτητές, εργάτες, αγρότες αναδιοργανώνονταν και κατέβαιναν σε δυναμικές κινητοποιήσεις), όπως και να καταλαγιάσει το αντιιμπεριαλιστικό πνεύμα. Λοιπόν αυτό το «συμβόλαιο Καραμανλή» το σέβονταν, και σε τελευταία ανάλυση το στήριζαν, όλες οι πολιτικές δυνάμεις της εποχής (συμπεριλαμβανομένης της Αριστεράς) Πιο πολύ νοιάζονταν όλοι για την ανόρθωση και συγκρότηση των κομματικών μηχανισμών τους, παρά για το ανέβασμα του λαϊκού κινήματος και τη διεύρυνση πραγματικών ελευθεριών και κατακτήσεων.
Το κλίμα που υπήρχε (καλοκαίρι 1974-καλοκαίρι 1975) ήταν εκρηκτικό και ενθουσιώδες. Εκατοντάδες χιλιάδες (ίσως και εκατομμύρια άνθρωποι, όπως έγινε στην πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου) έπαιρναν δραστήρια μέρος σε ποικίλες εκδηλώσεις, γέμιζαν στάδια για συναυλίες, διαδήλωναν μαζικά, γκρέμιζαν το θεσμό της βασιλείας στο δημοψήφισμα, ζητούσαν παραδειγματική τιμωρία των ενόχων, ελευθερίες σε όλους τους χώρους, αλλά και πραγματικές αυξήσεις στα μεροκάματα. Στο αστικό μπλοκ τις πρώτες μέρες της μεταπολίτευσης ακούγονταν το σύνθημα «Ελλάς Γαλλία συμμαχία», ενώ από τους οπαδούς του ΚΚΕ φωνάζονταν το σύνθημα «Πάρτε βοήθεια από τη Μόσχα»… Η Ενωμένη Αριστερά διαλύθηκε την επομένη των εκλογών, και άρχισε ένας λυσσαλέος εμφύλιος ανάμεσα σε ΚΚΕ και ΚΚΕεσωτ.
Η θεωρία του «αριστεροχουντισμού» και ο λαϊκός ριζοσπαστισμός
Στη συνέχεια το αστικό μπλοκ, με την πλήρη στήριξη της κοινοβουλευτικής αριστεράς, επινόησε τη θεωρία του «αριστεροχουνισμού». Σύμφωνα με αυτήν, το εύθραυστο οικοδόμημα της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας κινδυνεύει από τη συντονισμένη δράση των «σταγονιδίων» της Χούντας και των «αριστεριστών»! Έπρεπε επομένως να στηθεί μια υγειονομική ζώνη απέναντι σε όλους τους αγώνες που ξεσπούσαν και ξεπερνούσαν τα όρια του Καραμανλικού συμβολαίου.
Στην επιχείρηση αυτή πήραν μέρος δραστήρια όλες οι πτέρυγες του πολιτικού συστήματος που εκκολάπτονταν εκείνες τις μέρες, επειδή όλες είχαν συμφέρον από το κτύπημα της ενεργούς πάλης του λαού, και το καναλιζάρισμά της σε ανώδυνα πλαίσια (κοινοβουλευτικά). Έτσι μπήκαν οι βάσεις της μεταπολίτευσης, του νέου κράτους της Δεξιάς υπό τον Καραμανλή.
Το μεγάλο κύμα ριζοσπαστισμού που γνωρίσαμε μετά την πτώση του φασισμού κράτησε ορμητικά μια ανοδική πορεία ίσαμε το 1976. Από τότε μπαίνει σε μια άλλη τροχιά, καθοδική, χωρίς όμως να σβήσει. Θα ξαναφανεί, με άλλους όρους, το 1979 (καταλήψεις και κατάργηση του Νόμου 815, του πρώτου ψηφισμένου νόμου που καταργήθηκε επί Καραμανλισμού), το 1980 (επανένταξη στο ΝΑΤΟ, και διεκδίκηση να γίνει πορεία μέχρι την αμερικάνικη πρεσβεία, που είχε απαγορευθεί και τελικά χτυπήθηκε δολοφονικά), το 1981 (νίκη του ΠΑΣΟΚ), το 2010-2012 (αντιμνημονιακός αγώνας, Πλατείες, γκρέμισμα του δικομματισμού Ν.Δ.-ΠΑΣΟΚ), το 2015 (νίκη του ΣΥΡΙΖΑ, δημοψήφισμα και όσα ακολούθησαν με το θεσμικό πραξικόπημα της 5ης Ιουλίου) κ.λπ.
Ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο για το πρώτο έτος της μεταπολίτευσης αφορά και ό,τι έγινε για την αναδιοργάνωση τομέων του λαϊκού κινήματος, και την πάλη γραμμών που υπήρξε μέσα στη διαδικασία αυτή – στην οποία είναι προφανές ότι η Δεξιά δεν είχε θέση. Οι υπόλοιπες όμως πολιτικές νεολαίες των κομμάτων που στήριζαν το συμβόλαιο Καραμανλή (ΚΝΕ, ν.ΠΑΣΟΚ, Ρήγας Φεραίος) έκαναν χώρο, και καλούσαν σε διάφορες πρωτοβουλίες την τότε εντελώς ανύπαρκτη στη νεολαία ΟΝΝΕΔ. Η βασική γραμμή τιθάσευσης των αγώνων και του ριζοσπαστισμού έγινε μέσω της συνδικαλιστικής αναδιοργάνωσης, συγκρότησης και εκπροσώπησης, μέσω της κατάληψης θέσεων σε δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια όργανα (π.χ. ΕΦΕΕ, ΓΣΕΕ, εργατικά κέντρα, συνεταιρισμοί κ.λπ.), χωρίς να υπάρχει καμιά μέριμνα άμεσης έκφρασης και συντονισμού των κινημάτων και αντιστάσεων. Δούλεψε αρκετά καλά το λεγόμενο «καπέλο» για να επιτευχθεί ο έλεγχος. Έπρεπε να απομονωθούν τα πιο πρωτοπόρα στοιχεία σε όλους τους χώρους, ιδιαίτερα στο χώρο των φοιτητών και των εργοστασίων. Τα εργοστασιακά σωματεία αναδείχθηκαν εκείνη την εποχή, συναντώντας την πλήρη εχθρότητα της αριστερής συνδικαλιστικής ηγεσίας.
