Εξαιρετικά χρήσιμα συμπεράσματα και εύγλωττοι παραλληλισμοί. Του Ορέστη Σταμόπουλου
Μέχρι το 1998 η Βενεζουέλα, αυτή η άγνωστη σε πολλούς χώρα της Λ. Αμερικής, ήταν γνωστή για το φυσικό κάλλος, τις πρωτιές στους διεθνείς διαγωνισμούς ομορφιάς και το άφθονο πετρέλαιό της (πέμπτη εξαγωγική χώρα στον κόσμο). Από εκείνη τη χρονιά όμως φημίζεται και για κάτι άλλο, την Μπολιβαριανή Επανάσταση* και το χαρισματικό της πρόεδρο, Ούγκο Τσάβες Φρίας. Πώς όμως διαμορφώνεται μέχρι τότε και πώς ανατρέπεται, εν συνεχεία, το κοινωνικό-πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας;
Ιστορικό πλαίσιο
Στις αρχές του 20ού αιώνα, τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της Βενεζουέλας σημαδεύονται από πέντε διαδοχικές δικτατορίες. Επιπλέον, η ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων πετρελαίου γίνεται η αιτία αύξησης της παρεμβατικότητας των ΗΠΑ στην περιοχή. Ο ολοκληρωτικός αποκλεισμός των φτωχών λαϊκών στρωμάτων από τη νομή του εθνικού πλούτου και των ανελεύθερων πολιτικών των δικτατόρων δημιουργεί κοινωνικές εντάσεις και παλλαϊκή αγανάκτηση, που βρίσκει διέξοδο στην ίδρυση της σοσιαλδημοκρατικής Accion Democratica, το 1945, με ηγέτη τον Ρόμουλο Μπετανκούρτ. Λίγο αργότερα και με απώτερο στόχο να ισορροπήσει το υπό διαμόρφωση αστικό πολιτικό σύστημα, ακολουθεί η ίδρυση του χριστιανοδημοκρατικού κόμματος Partido Social Cristiano.
Λίγα χρόνια μετά, το 1958, υπογράφεται στην πόλη Πούντο Φίχο, ανάμεσα στο σοσιαλδημοκρατικό (AD), το χριστιανοδημοκρατικό (COPEI) και το κεντροαριστερό κόμμα (URD) ένα ιδιότυπο «κοινωνικό συμβόλαιο». Με αυτό τον τρόπο σηματοδοτείται η συνέχιση της υποτέλειας στην αμερικανική υπερδύναμη και της εφαρμογής αντικοινωνικών πολιτικών υπό έναν πιο «δημοκρατικό» μανδύα.
Το νεοσυσταθέν, βενεζουελάνικο, κοινοβουλευτικό, πολιτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από πελατειακές λογικές, γραφειοκρατία, αποκλεισμό της ριζοσπαστικής-κομμουνιστικής Αριστεράς και φυσικά από γενικευμένη διαφθορά. Στα χρόνια που ακολουθούν σημειώνεται μείωση των κρατικών εσόδων, άνοδος της ανεργίας, καλπάζων πληθωρισμός και διόγκωση του δημόσιου χρέους. Αποκορύφωμα αυτών των πολιτικών είναι τα μέτρα λιτότητας και η στροφή προς τον ακραίο νεοφιλελευθερισμό, που υιοθετούνται απ’ τον εκλεγμένο, για δεύτερη φορά, πρόεδρο Πέρες τον Ιανουάριο του 1989, υπό τις υποδείξεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ).
Η παρουσία του ΔΝΤ στη χώρα συμβάλλει στην εκτίναξη των κοινωνικών ανισοτήτων και την εξαθλίωση της πλειονότητας του λαού, αφού οι τιμές του πετρελαίου και τον τροφίμων εκτοξεύονται στα ύψη. Η οργή των μαζών για τα δεινά που βιώνουν δεν αργεί να εκδηλωθεί. Αρχικά, η οργή εκφράζεται με διαδηλώσεις και απεργίες, με σημείο αναφοράς την εξέγερση του El Caracazo στις 27 Φεβρουαρίου του 1989, η οποία και καταστέλλεται μετά από επέμβαση του στρατού μέσα σε λουτρό αίματος (πάνω από 500 οι νεκροί, επισήμως –πάνω από 1.000, σύμφωνα με ανεπίσημες πηγές). Το γεγονός αυτό ριζοσπαστικοποίησε σφόδρα ένα μεγάλο κομμάτι του εθνικού στρατού με συνέπεια, μετέπειτα και συγκεκριμένα το 1992, να εκδηλωθούν δύο αποτυχημένα πραξικοπήματα, στο ένα από τα οποία συμμετέχουν χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί με αρχηγό τους το σημερινό πρόεδρο Τσάβες. Ο Τσάβες φυλακίζεται, αλλά ταυτόχρονα αποκτά φήμη σε κάθε γωνιά της χώρας.
Το 1998, και ενώ έχει αποφυλακιστεί, ο Τσάβες ηγείται του μετώπου Πατριωτικός Πόλος, τον οποίο συγκροτούν το κόμμα του, MVR (Κίνημα για την Πέμπτη Δημοκρατία), το κόμμα Πατρίδα για Όλους και το Κίνημα για τον Σοσιαλισμό. Τα δυο τελευταία προέρχονται από διασπάσεις του ΚΚΒ. Άμεσα και χωρίς χρονοτριβές προχωράει σε μια αριστερόστροφη, με στοιχεία πατριωτισμού, πανεθνική καμπάνια που στοχεύει στη φτωχή πλειοψηφία των αστικών κέντρων και της επαρχίας. Χρησιμοποιώντας ως βασικό σύνθημα το «Για μια ειρηνική και δημοκρατική επανάσταση» καταφέρνει να αποκτήσει ισχυρό έρεισμα σε ευρύτερα λαϊκά τμήματα του πληθυσμού. Ο λαοφιλής Τσάβες κατακτά, τελικά, τον προεδρικό θώκο με το επιβλητικό ποσοστό του 56,2%.
Μπολιβαριανό Σύνταγμα
Αμέσως μετά ο νέος πρόεδρος προβαίνει σε δημοψήφισμα, όπου εγκρίνεται η συγκρότηση Συντακτικής Συνέλευσης. Τελικά το νέο Σύνταγμα, ύστερα από εκ νέου δημοψήφισμα, επικυρώνεται με το σαρωτικό ποσοστό του 71,78% και τίθεται σε ισχύ τον Δεκέμβρη του 1999. Το Μπολιβαριανό Σύνταγμα διαπνέεται απ’ το πνεύμα της συμμετοχής των λαϊκών μαζών στη δημοκρατική διαδικασία , όπου ο λαός, για πρώτη φορά στην ιστορία του, κατέχει ρόλο πρωταγωνιστή στις εξελίξεις.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι αντιδράσεις για το νέο Σύνταγμα ήταν σφοδρές και ασύμμετρες. Προμετωπίδα της αντίδρασης αποτελεί η αμερικανοκίνητη αντιδραστική συμμαχία, αλλιώς αντι-τσαβικό μπλοκ, συγκροτούμενη από επιχειρηματίες, στρατιωτικούς, αστυνομικούς και τμήμα της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας. Αποκορύφωμα της αντεπαναστατικής δράσης της υπήρξε το στρατιωτικό πραξικόπημα, που επιχείρησε και το οποίο τελικά απετράπη λόγω της καθοριστικής παρέμβασης του μαζικού λαϊκού κινήματος και των προοδευτικών τμημάτων των Εθνικών Ενόπλων Δυνάμεων.
Όραμα
Ο Σοσιαλισμός του 21ου αιώνα, όπως γλαφυρά αποκαλείται, κατέχει δεσπόζουσα θέση στον ιδεολογικό πυρήνα αυτής της μεγαλειώδους, «εν κινήσει», επαναστατικής διαδικασίας. Ο Σοσιαλισμός του 21ου αιώνα, δεν αποτελεί μεμονωμένο πολιτικό γεγονός, ούτε συνταγή προς αντιγραφή αλλά μια κοινωνικοπολιτική διαδικασία υπό κατασκευή που στοχεύει να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες των κοινωνιών και σε ένα όραμα αλληλεγγύης, κοινότητας, ενότητας, κοινωνικής δικαιοσύνης, ισότητας και ελευθερίας. Πρωταρχικό στόχο του έχει το άνοιγμα συζήτησης στη βάση της κοινωνίας για τις ικανότητες του ανθρώπου να θέτει σε κίνηση τις ιδέες και τη σκέψη ως μοναδικό μηχανισμό υπέρβασης της κοινωνικής, περιβαλλοντικής, ενεργειακής, οικονομικής και διατροφικής ανασφάλειας και κυρίως την απουσία ηθικής κατά την άσκηση της πολιτικής που ηγεμονεύει σήμερα διεθνώς.
Ένα όραμα που ενέπνευσε και ενεργοποίησε μια νέα κοινωνική πλειοψηφία, αποτελούμενη τόσο από περιθωριοποιημένους των φτωχογειτονιών των πόλεων (barrios) και των αγροτικών περιοχών, όσο και από διανοούμενους, καλλιτέχνες και μισθωτούς βιοπαλαιστές.
Κοινωνία
Στο κοινωνικό πεδίο, αιχμή του δόρατος της κοινωνικής αλλαγής αποτελούν οι αποστολές (missiones). Οι αποστολές είναι κυβερνητικά προγράμματα μεν, με αυτόνομο προϋπολογισμό δε και υλοποιούνται από τα σπλάχνα της κοινωνίας μέσω των αντίστοιχων επιτροπών – κοινοτήτων, με την στήριξη του εθνικού στρατού. Αφορούν σημαίνοντα κοινωνικά θέματα όπως Παιδεία, Υγεία, σίτιση, στέγαση, γη, διαδραματίζοντας, έτσι, καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση συλλογικής – κοινωνικής συνείδησης.
Στον τομέα της Υγείας, ειδικότερα, η κυβέρνηση σε συνεργασία με την Κούβα (φημίζεται παγκοσμίως για την ιατρική της) δημιουργεί κλινικές σε όλη τη χώρα, δίνοντας για πρώτη φορά τη δυνατότητα σε φτωχούς ανθρώπους να έχουν ιατρική περίθαλψη. Στον τομέα της Παιδείας αναβαθμίζεται ο δημόσιος -δωρεάν χαρακτήρας της, καταπολεμάται με θεαματικά αποτελέσματα η μάστιγα του αναλφαβητισμού και ιδρύεται το δημόσιο Μπολιβαριανό Πανεπιστήμιο, στο οποίο εφαρμόζεται καινοτόμα παιδαγωγική. Στον τομέα της σίτισης, η κυβέρνηση ιδρύει μια δημόσια επιχείρηση σουπερμάρκετ, τη «Μερκάλ», τα αγαθά της οποίας προσφέρονται σε χαμηλότερες τιμές, εν συγκρίσει με την συμβατική αγορά. Θεσπίζοντας, την ίδια στιγμή, αυστηρούς ελέγχους στις τιμές πώλησης των προϊόντων των ιδιωτικών καταστημάτων. Στο χρηματοπιστωτικό τομέα ιδρύεται, το 2009, μια νέα δημόσια «σοσιαλιστική» τράπεζα, η Banco Bicentenario, ως απότοκο της εθνικοποίησης 7 ιδιωτικών «ευαγών ιδρυμάτων». Μέτρο που πάρθηκε για να «νουθετήσει» τους τραπεζίτες της χώρας, οι οποίοι κυλιούνται διαχρονικά σε ένα «βούρκο» απατεωνιάς και επίδειξης προκλητικής κοινωνικής αναλγησίας. Συν τοις άλλοις, σε εξέλιξη βρίσκεται πολυδάπανο κρατικό πρόγραμμα για τη δημιουργία ενός εκατομμυρίου κατοικιών μέσα στα επόμενα έξι χρόνια, όπως επίσης και αυξήσεις 30% στους βασικούς μισθούς, οι οποίοι μαζί με τα κοινωνικά βοηθήματα θα φτάσουν τα 700 δολάρια τον προσεχή Σεπτέμβρη!
ΜΜΕ
Σε ένα άλλο σημαντικό κομμάτι της κοινωνικής ζωής, τα ΜΜΕ, οι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα είναι εξίσου σημαντικές. Στο παρελθόν, το σύνολο σχεδόν των ΜΜΕ ελέγχονταν από την οικονομική ολιγαρχία, ασκώντας στην κυβέρνηση Τσάβες ισοπεδωτική κριτική στα όρια της στυγνής συκοφαντίας. Εξάλλου, ο ιδιοτελής τους ρόλος, αναδεικνύεται περίτρανα και στο αποτυχημένο πραξικόπημα, όταν την ώρα του γεγονότος μετέδιδαν… κινούμενα σχέδια! Για το λόγο αυτό, η κυβέρνηση ιδρύει το 2003 ένα νέο σταθμό, τον VIVE TV. Ο σταθμός διοικείται από συνέλευση εργαζομένων με παραπλήσιες αμοιβές. Το VIVE ΤV δεν έχει διαφημίσεις, έτσι ώστε να διατηρεί την ανεξαρτησία του, μένοντας με αυτό τον τρόπο ανοικτό στην πραγματική -και όχι κατασκευασμένη- κριτική προς την κυβέρνηση.
Επίσης, δύο χρόνια αργότερα, το 2005, δημιουργείται με την αρωγή των κυβερνήσεων της Βενεζουέλας, της Κούβας, της Αργεντινής και της Ουρουγουάης ο ηπειρωτικός σταθμός Telesur (Τηλεόραση του Νότου). Σκοπός του σταθμού είναι η προώθηση, μέσω της επικοινωνίας, της διαδικασίας ένωσης των λαών της Λατινικής Αμερικής σε περιφερειακό επίπεδο.
Πολιτική
Στο πολιτικό πεδίο, δημιουργούνται πολλές ρηξικέλευθες, ιστορικά πρωτότυπες καταστάσεις. Ρόλο-κλειδί στην, «εν κινήσει», διαδικασία επιτελούσαν αρχικά οι Μπολιβαριανοί Κύκλοι, οι οποίοι αργότερα, μετεξελίσσονται σε Κοινοτικά Συμβούλια, αμφότερα γνήσια τέκνα του όλου εγχειρήματος. Πρόκειται για λαϊκές συνελεύσεις και επιτροπές οι οποίες είναι οργανωμένες σε επίπεδο γειτονιάς, ομάδας σπιτιών ή εργασιακού χώρου. Αυτές οι συλλογικότητες πρωτοστατούν στην υλοποίηση και τον έλεγχο του κοινωνικού έργου της κυβέρνησης, διακατεχόμενες από αρχές ανιδιοτέλειας, αλτρουισμού, αποκέντρωσης, άμεσης δημοκρατίας. Παράλληλα, μεταβιβάζουν τις ιδέες των κοινωνικών κινημάτων στην κεντρική εξουσία. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι οι συνελεύσεις εκλέγουν αιρετούς και ανακλητούς εκπροσώπους -όχι αντιπροσώπους- έτσι οι πολίτες της δεν μεταθέτουν την εξουσία σε άλλους, αλλά οι ίδιοι μετατρέπονται σε φορείς της. Επιπροσθέτως, ενέχουν θέση βασικού κορμού στο πλαίσιο μιας καινοφανούς συγκρότησης λαϊκών δημοκρατικών δομών. Ουσιαστικά, παίζουν τον άτυπο ρόλο μιας λαϊκής εξουσίας, παράλληλης με την κοινοβουλευτική, σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο δυαδικό μοντέλο εξουσίας.
Οι συγκεκριμένες, νεοπαγείς δομές διαμορφώνουν μια νέα, ποιοτικά ανώτερη, δημοκρατία των «από κάτω». Η αναθεώρηση του Συντάγματος το 2009, μετά από μια ακόμα διενέργεια δημοψηφίσματος, νομιμοποιεί και ενισχύει περαιτέρω τους νέους λαϊκούς θεσμούς ενσωματώνοντάς τους στο θεσμικό πλαίσιο του πολιτεύματος. Τα παραπάνω στοιχεία καταμαρτυρούν μια αξιομνημόνευτη τάση λαϊκής αυτενέργειας και κατ’ επέκταση πολιτικής χειραφέτησης άνευ προηγουμένου.
Διεθνής πολιτική
Στο διεθνές επίπεδο προωθείται η δημιουργία νέων οργανισμών ως ολοκληρωμένων εναλλακτικών απαντήσεων στα σχέδια του αμερικανικού ιμπεριαλισμού για συνέχιση της κυριαρχίας του στην περιοχή. Σε αυτές τις πρωτοβουλίες η κυβέρνηση της Βενεζουέλας όχι μόνο συμμετέχει αλλά ηγείται κιόλας, όντας πιστή στο όραμα του Σιμόν Μπολίβαρ για ενοποίηση όλων των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα νεοϊδρυθέντων διεθνών οργανισμών αποτελούν: η Μπολιβαριανή Συμμαχία των λαών της Αμερικής (ALBA-2005), η Ένωση Κρατών της Ν. Αμερικής (UNASUR-2008) και προσφάτως η Κοινότητα Κρατών Λατινικής Αμερικής (CELAC-2011). Αυτοί οι νεότευκτοι αντι-ιεραρχικοί οργανισμοί αποσκοπούν στην «οριζόντιου είδους» περιφερειακή ολοκλήρωση των λατινοαμερικανικών χωρών σε μετα-εμπορική και ισότιμη βάση.
Βενεζουέλα 1998-Ελλάδα 2012: Δύο χώρες με πολλά κοινά
Όλα τα πρωθύστερα σταχυολογούνται ως κάποιες από τις πιο αξιοσημείωτες πτυχές της κοσμογονίας που συντελείται στη Βενεζουέλα τα τελευταία έτη. Η περήφανη αυτή χώρα, υπερκερνώντας αναπόφευκτες καθυστερήσεις, ελλείψεις και αντιφάσεις πορεύεται εδώ και 14 χρόνια στο «μονόδρομο» του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και της άρσης της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Η μελέτη της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής ιστορίας της χώρας του Τσάβες είναι επιβεβλημένη, γιατί τα κοινά της Βενεζουέλας του 1998 με την Ελλάδα του 2012 τυχαίνει να είναι και πολλά αλλά και κομβικής σημασίας επίσης. Ο κεντρικός ρόλος του ΔΝΤ στην καταστροφή της ντόπιας οικονομίας και στην αποσάθρωση του κοινωνικού κράτους. Το σάπιο πολιτικό σύστημα. Η διόγκωση του δημόσιου χρέους. Η ύπαρξη «δομικής» φτώχειας. Η ανεξέλεγκτη άνοδος της ανεργίας. Τα εκμαυλισμένα ΜΜ. Η κοινωνική αναλγησία των τραπεζιτών. Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία. Η περιθωριοποίηση μεγάλων κομματιών της κοινωνίας και η συνακόλουθη εξαθλίωσή τους καθίστανται οι πιο τρανταχτές ομοιότητες των δύο χωρών τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Βέβαια, εκτός από ομοιότητες υπάρχουν και διαφορές όπως ότι στην προσπάθεια διάλυσης της Ελλάδας δεν πρωτοστατεί ο αμερικανικός αλλά ο ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός μέσω της γερμανοκρατούμενης Ε.Ε.
Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει, επίσης, στα συγκριτικά πλεονεκτήματα που έχει η Ελλάδα του 2012 σε σχέση με τη Βενεζουέλα του 1998. Τέτοιο είναι το υψηλό μορφωτικό επίπεδο του εργατικού της δυναμικού. Η υψηλή ανάπτυξη υπηρεσιών της όπως ο τουρισμός και το εμπόριο, τα οποία παρ’ όλο που δεν βρίσκονται υπό δημόσιο έλεγχο, εντούτοις δεν παύουν να αποτελούν εθνικό πλούτο. Ένα, ακόμα, πλεονέκτημα μπορεί να χαρακτηριστεί και η ύπαρξη ισχυρής, αν και πολυκατακερματισμένης, ριζοσπαστικής – κομμουνιστικής Αριστεράς.
Αναφορά πρέπει να γίνει όμως και στα συγκριτικά μειονεκτήματα της χώρας μας. Τέτοια είναι η μη αξιοποίηση του φυσικού της πλούτου και η βαθιά αλλοτρίωση του πληθυσμού της από δυτικά πρότυπα ατομικισμού, ανταγωνισμού και «ευδαιμονίας». Μεγαλύτερο, όμως, «κουσούρι» για την χώρα μας αποτελεί η έλλειψη ενός πολυσυλλεκτικού κοινωνικού και πολιτικού μετώπου που θα προβάλλει το όραμα του γκρεμίσματος του ειδικού καθεστώτος της τροϊκανικής βαρβαρότητας στη βάση ενός ριζοσπαστικού προγράμματος με αιχμές τη Δημοκρατία, την ανεξαρτησία, την ενδογενή ανάπτυξη, τη χειραφέτηση. Για όσους, παρ’ όλα αυτά, ενδέχεται να θεωρούν την Ελλάδα αναπτυγμένο ευρωπαϊκό κράτος και τη Βενεζουέλα τριτοκοσμικό, τους προτείνουμε μια βόλτα στις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας και των άλλων μεγάλων ελληνικών πόλεων για να «απολαύσουν» εκτυφλωτική «ανάπτυξη» και ιλουστρασιόν «ευρωπαϊκό πολιτισμό».
Τέλος, όπως εύστοχα επισημαίνει ο Μάνος Σαριδάκης, ένας εκ των συγγραφέων του βιβλίου Βενεζουέλα-Αποστολή οι σύγχρονες ανατροπές δεν γίνονται σώνει και καλά με «εφόδους στα χειμερινά ανάκτορα», ούτε ακολουθώντας κατά γράμμα τις «Επαναστατικές Γραφές». Οι ανατροπές, πάνω απ’ όλα, προϋποθέτουν τη σωστή ανάγνωση της ιστορικής συγκυρίας και την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του κάθε λαού. Μόνο έτσι δύναται να οικοδομηθεί μια ριζικά νέα κατάσταση προς όφελος της λαϊκής πλειοψηφίας. Ας τολμήσουμε την ανατροπή των συσχετισμών, ας γίνουμε ο εφιάλτης των καταπιεστών μας, ας χαράξουμε την πορεία μιας σύγχρονης εθνικής και κοινωνικής παλιγγενεσίας. Διότι, θέλει αρετή και τόλμη η Ελευθερία…
* Μπολιβαριανή Επανάσταση: Πήρε το όνομά της, από τον Σιμόν Μπολίβαρ (1783-1830). Ο Μπολίβαρ αποτέλεσε τον ηγέτη των ινδοαμερικανικών λαών στον αγώνα τους για ανεξαρτησία από τους Ισπανούς αποικιοκράτες. Θεωρείται ήρωας για πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπως η Βενεζουέλα, η Κολομβία, το Περού, ο Παναμάς και η Βολιβία. Εμπνεύστηκε και προώθησε την ένωση των εθνών της ηπείρου με τη μορφή συνομοσπονδίας.
Πηγές:
1) Συλλογικό έργο, Βενεζουέλα- Αποστολή, Εκδόσεις ΚΨΜ, 2006.
2) Ο σοσιαλισμός της Βενεζουέλας και το κόμμα που θα τον προωθήσει, Εκδόσεις ΚΨΜ, 2009.
3) Αριάδνη Αλαβάνου, Κοινότητα Κρατών Λατινικής Αμερικής: Ο «τρίτος δακτύλιος» περιφερειακής ολοκλήρωσης, εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς, 22/12/2011.
4) Νεοκλής Θεοδωρόπουλος, Banco Bincentario: η πρώτη σοσιαλιστική τράπεζα ιδρύθηκε στο Καράκας, site News Kozaninet.gr
5) James Petras, Τσάβες εναντίον Ομπάμα, εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς, 3/10/2011
6) Left wing, aristeri-diexodos.blogspot.com, 10/4/2012.
