Τι επιδιώκουν τα δύο στρατόπεδα στο εσωτερικό της χώρας
Γιατί προχώρησε το ISIS στην εκτέλεση των 21 Αιγυπτίων εργατών
Του Vijay Prashad*
Το «Ισλαμικό Κράτος» της Λιβύης εκτέλεσε 21 χριστιανούς (κόπτες) μετανάστες εργάτες από την Άνω Αίγυπτο. Αυτοί ανήκαν στους περίπου 200.000 Αιγύπτιους εργάτες που παραμένουν στη Λιβύη (παλιότερα εργάζονταν στη χώρα ένα με δύο εκατομμύρια Αιγύπτιοι). Θυμάμαι που τους έβλεπα στις πετρελαιοπηγές, και μετά να σπρώχνουν καρότσια σε μικρότερες πόλεις ως πλανόδιοι μικροπωλητές (επίσης θυμάμαι περιοδικές απελάσεις Αιγύπτιων εργατών από τη Λιβύη –το 1984, το 1995– που όλες σχετίζονταν με την πολιτική διαμάχη μεταξύ Τρίπολης και Καΐρου). Η αναταραχή που ξεκίνησε το 2011 και κατέληξε στην ανατροπή του Καντάφι μείωσε δραστικά τον αριθμό τους – παρ’ όλα αυτά, αρκετοί παρέμειναν στη Λιβύη. Σε αντίποινα για την εκτέλεση, η αιγυπτιακή κυβέρνηση εξαπόλυσε αεροπορικές επιδρομές εναντίον στόχων του «Ισλαμικού Κράτους» στην Ντέρνα. Από τότε και άλλοι Αιγύπτιοι συνελήφθησαν από τους τζιχαντιστές και κρατούνται ως όμηροι – κάτι που ήταν αναμενόμενο. Η τύχη τους παραμένει αβέβαιη.
Η Λιβύη έχει δύο κυβερνήσεις. Η μία με έδρα στην Τρίπολη, υπό την ηγεσία της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, καταδίκασε τον αεροπορικό βομβαρδισμό ως παραβίαση της κυριαρχίας της Λιβύης. Σε μια συνεδρίαση του Αραβικού Συνδέσμου, το Κατάρ –που έχει αυτοχρισθεί ως νευραλγικό κέντρο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας– επέκρινε επίσης την επίθεση, λέγοντας ότι η μονομερής στρατιωτική δράση κατά άλλου κράτους μέλους θα μπορούσε να βλάψει αθώους πολίτες. Ο απεσταλμένος της Αιγύπτου στο Σύνδεσμο, Ταρίκ Αντέλ, κατηγόρησε με τη σειρά του το Κατάρ ότι υποστηρίζει την τρομοκρατία. Με τον όρο τρομοκρατία, ο Αντέλ εννοεί βέβαια τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και όχι την Αλ Κάιντα. Ανταπαντώντας, το Κατάρ απέσυρε τον πρεσβευτή του από την Αίγυπτο.
Το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου (ΣΣΚ), το οποίο αντιπροσωπεύει τα έξι αραβικά κράτη του Κόλπου, προσπάθησε να μετριάσει αυτή την ένταση, που δεν αποτελεί νέο φαινόμενο. Όταν η σημερινή κυβέρνηση της Αιγύπτου έσφιξε πέρυσι τα λουριά στη Μουσουλμανική Αδελφότητα, το Κατάρ αποδοκίμασε αυτή την ενέργεια. Σε αντίποινα, το Μπαχρέιν, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα απέσυραν τους πρεσβευτές τους από το Κατάρ. Αυτό το μήνα το ΣΣΚ αναμείχθηκε πάλι στη διαμάχη, καλώντας τα κράτη που το απαρτίζουν να επιδείξουν υπομονή και αυτοσυγκράτηση. Μηνύματα μεταξύ των πρωτευουσών ανταλλάσσονταν πυρετωδώς. Το ΣΣΚ άσκησε πρώτα ήπια κριτική στις ενέργειες της Αιγύπτου στη Λιβύη, αλλά στη συνέχεια ανακάλεσε τη δήλωσή του. Επικρατεί σύγχυση…
Ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος
Όταν η εξέγερση κατά του Καντάφι ξεκίνησε το 2011 στη Βεγγάζη, ένωσε διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις. Το πιο αποφασισμένο κομμάτι προήλθε από τη μορφωμένη επιχειρηματική μεσαία τάξη, που είχε επωφεληθεί στο έπακρο από τα πανεπιστήμια της κανταφικής εποχής, αλλά λαχταρούσε ένα μεγαλύτερο πολιτικό ρόλο στο κράτος. Μαζί τους τάχθηκαν μέλη της λιβυκής διασποράς που είχαν επιστρέψει στη χώρα κατ’ εντολή του Καντάφι για να την «εκσυγχρονίσουν». Όμως καμία από αυτές τις ομάδες δεν ήθελε να πάρει τα όπλα. Είχαν πάρα πολλά να χάσουν σε προσωπικό επίπεδο. Στράφηκαν λοιπόν στους ένοπλους συμμάχους τους: αυτούς που είχαν αποστατήσει από το Λιβυκό Στρατό και, φυσικά, τους βετεράνους τζιχαντιστές. Μέλη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, επί μακρόν καταπιεσμένα στη Λιβύη, έκαναν την επανεμφάνισή τους σε ολόκληρη τη χώρα.
Καθώς το ΝΑΤΟ διέλυσε τα θεσμικά όργανα της κανταφικής εποχής, αυτή η περίεργη συμμαχία άρχισε να διαγκωνίζεται για την εξουσία. Η δολοφονία του Αμπντέλ Φατάχ Γιουνίς, τον Ιούλιο του 2011, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου. Ο Γιουνίς ήταν υπουργός Εσωτερικών του Καντάφι ο οποίος είχε παραιτηθεί μέσα στη δίνη των διαδηλώσεων και μετατράπηκε σε αρχηγό του αντικανταφικού «Ελεύθερου Στρατού της Λιβύης». Δεν εξακριβώθηκε ποτέ ποιος τον σκότωσε – αν και ορισμένοι πιστεύουν ότι δολοφονήθηκε από μέλη της πρώην Λιβυκής Ισλαμικής Μαχόμενης Ομάδας, από την οποία προήλθε η τζιχαντιστική οργάνωση Ανσάρ αλ-Σαρία.
Η δολοφονία του Γιουνίς σήμαινε ότι θα είναι οι ένοπλοι αυτοί που θα έχουν τον έλεγχο όταν κατακαθίσει η σκόνη: οι φιλελεύθεροι και η ελίτ της διασποράς θα εισακούονταν από τη Δύση, αλλά τίποτε περισσότερο. Πολλοί από αυτούς τους αντικανταφικούς επιχειρηματίες της μεσαίας τάξης δολοφονήθηκαν από τις ίδιες δυνάμεις που σκότωσαν τον Γιουνίς, ενώ άλλοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα.
Πληρεξούσιοι του Κατάρ και της Τουρκίας
Μέσα σε όλο αυτό το χάος, οι νέες δυνάμεις του Αραβικού Ψυχρού Πολέμου εισήλθαν στη χώρα. Τμήματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας –που για πολλά χρόνια διώκονταν στη Λιβύη του Καντάφι και, ως εκ τούτου, δεν είχαν εκεί βαθιές ρίζες– συγκρότησαν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Οικοδόμησης (ΚΔΟ). Το Κατάρ και η Τουρκία, βασικοί πάτρωνες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, έσπευσαν να της παράσχουν υποστήριξη με διάφορους τρόπους (το τυνησιακό κόμμα Ενάχντα, επίσης μέρος του δικτύου της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, χρηματοδοτούνταν από το Κατάρ – του οποίου τα χρήματα επέτρεψαν στο πάλαι ποτέ εξόριστο ισλαμικό κίνημα να μετακομίσει το 2011 από τα ταπεινά του γραφεία σε ένα κτίριο στο κέντρο της πόλης, που κάποτε ανήκε στην Tunisie Telecom).
Η παραστρατιωτική οργάνωση «Ασπίδα της Λιβύης» συντάχθηκε με το ΚΔΟ και τις αντικανταφικές πολιτοφυλακές ώστε να διασφαλίσει τον έλεγχο της Τρίπολης. Το Κατάρ και η Τουρκία συνεχίζουν να τους στηρίζουν.
Το πλεονέκτημα του Κατάρ και της Τουρκίας στο δεύτερο κύμα της Αραβικής Άνοιξης ήταν ότι θα μπορούσαν να στηριχθούν στους συντρόφους τους στη Μουσουλμανική Αδελφότητα από όλη τη Βόρεια Αφρική και τη Συρία. Είχαν πειθαρχημένα στελέχη τα οποία είχαν χρησιμοποιήσει τα τζαμιά και τις επαγγελματικές τους οργανώσεις για να δημιουργήσουν βάσεις στην Αίγυπτο, τη Λιβύη και τη Συρία – παρά την καταστολή από τις αντίστοιχες κυβερνήσεις. Η χρησιμοποίηση του τηλεοπτικού καναλιού Αλ Τζαζίρα, που πρόβαλλε το Κατάρ, ευνόησε περαιτέρω αυτά τα δίκτυα – όπως εξάλλου και τα κηρύγματα του Αιγύπτιου κληρικού της Μουσουλμανικής Αδελφότητας Γιουσούφ αλ-Καραντάουι (που κατά διαστήματα, από το 1962, ζει και στο Κατάρ).
Έτσι, η Μουσουλμανική Αδελφότητα κατάφερε να προωθηθεί πολιτικά ακόμη και στη Λιβύη, όπου ήταν πολύ λιγότερο δημοφιλής σε σχέση με την Αίγυπτο. Οι απεσταλμένοι του Κατάρ και της Τουρκίας συνεχίζουν να ταξιδεύουν στην Τρίπολη για να συναντήσουν την κυβέρνηση, πλέον, της Μουσουλμανικής Αδελφότητας (τον Οκτώβριο του 2014 ο απεσταλμένος της Τουρκίας Εμρουλάχ Ισλέρ, έμπιστος του Τούρκου προέδρου Ερντογάν, συναντήθηκε με τον Ομάρ αλ-Χάσι του Κόμματος Δικαιοσύνης και Οικοδόμησης).
Η αντίδραση της αντίπαλης πλευράς
Όμως η Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και το Μπαχρέιν δεν ήταν διατεθειμένα να επιτρέψουν στο Κατάρ, τον «τυχάρπαστο του Κόλπου», να διεκδικήσει τη δόξα της Αραβικής Άνοιξης. Επιπλέον, η Σαουδική Αραβία στο εσωτερικό της είχε κακές σχέσεις με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Όταν δεκαετίες πριν ο Νάσερ της Αιγύπτου κατέστειλε την οργάνωση, πολλά ηγετικά στελέχη της κατέφυγαν στη Σαουδική Αραβία, όπου εργάστηκαν ως τεχνικοί και επιστήμονες. Σταδιακά όμως ζητούσαν περισσότερα πολιτικά δικαιώματα, κάτι που αποτέλεσε πηγή σύγκρουσης με τις σαουδαραβικές βασιλικές αρχές. Η όποια ισορροπία είχε επιτευχθεί τώρα απειλούνταν για μια ακόμη φορά, καθώς η Μουσουλμανική Αδελφότητα αναλάμβανε την εξουσία στην Αίγυπτο και την Τυνησία, και φαινόταν έτοιμη να έρθει στην εξουσία στη Λιβύη και τη Συρία. Φαινόταν ότι είχε ξημερώσει η ημέρα της Αδελφότητας. Θα άφηνε το σημάδι της στον Κόλπο; Όχι, αν ο Σαουδάραβας βασιλιάς Αμπντάλα είχε κάτι να πει γι’ αυτό.
Πράγματι, στις 7 Μαρτίου 2014 το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας κατέταξε τη Μουσουλμανική Αδελφότητα στην κατηγορία των «τρομοκρατικών οργανώσεων». Ήταν μια αποφασιστική κίνηση. Οι Σαουδάραβες, βέβαια, ενθάρρυναν την ανατροπή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο, σαμποτάρισαν τη συριακή αντιπολίτευση προς όφελός τους (υπονομεύοντας τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό για να εξασφαλίσουν ότι θα αναπτυχθεί ο δικός τους «πληρεξούσιος», η οργάνωση Τζαΐς αλ-Ισλάμ με επικεφαλής τον Ζαχράν Αλούς) και παρείχαν υποστήριξη στον Λίβυο στρατηγό Χαλίφα Χάφταρ ώστε να στραφεί ενάντια στα διάφορα ρεύματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στη Λιβύη. Πέρυσι, όταν τα στρατεύματα του Χάφταρ χτυπήθηκαν από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Τρίπολη, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και η Αίγυπτος επιχείρησαν να τον βοηθήσουν βομβαρδίζοντας την Αδελφότητα – χωρίς αποτέλεσμα. Τον Ιούνιο του 2014 ο Χάφταρ δήλωσε ότι το Κατάρ και η Τουρκία ήταν χορηγοί της τρομοκρατίας στη Λιβύη, και έδωσε στους υπηκόους τους δύο ημέρες για να εγκαταλείψουν τη χώρα. Από τη στιγμή που η διαταγή του δεν ισχύει στα δυτικά της χώρας, την περιοχή που ελέγχεται από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, ήταν μια κούφια απειλή. Αποκάλυψε όμως τις διάφορες περιφερειακές δυνάμεις που κυριαρχούν μέσω των ντόπιων πληρεξουσίων τους στη Λιβύη. Τελικά ο Χάφταρ περιορίστηκε στον πόλεμο κατά της Ανσάρ αλ-Σαρία στη Βεγγάζη – εξέλιξη που τελικά ώθησε τους τζιχαντιστές προς τη Σύρτη και τη Ντέρνα όπου, μαζί με άλλους, εγκαθίδρυσαν το «Ισλαμικό Κράτος» (δηλαδή την τρίτη ντε φάκτο «κυβέρνηση» στο έδαφος της Λιβύης).
Περιφερειακές συμμαχίες
Η ένοπλη σύγκρουση απλώς δεν είναι επαρκής για την επίλυση του προβλήματος στη Λιβύη. Η πιο σημαντική πτυχή είναι η οξυμένη πολιτική κρίση ανάμεσα στο στρατόπεδο Κατάρ-Τουρκίας από τη μια, και στο στρατόπεδο Σαουδικής Αραβίας-Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων-Αιγύπτου από την άλλη. Εάν αυτές οι δύο ομάδες, όπως εκδηλώθηκαν στη Λιβύη από τη διάσπαση σε δύο κυβερνήσεις (η μία με έδρα την Τρίπολη και η άλλη με έδρα την Μπάιντα/Τομπρούκ), δεν βρουν κάποιο τρόπο να συμφιλιωθούν, ο δρόμος είναι ανοιχτός για το «Ισλαμικό Κράτος».
Η εκτέλεση των 21 Αιγυπτίων εργατών ήταν ίσως μια πρόκληση από το «Ισλαμικό Κράτος» για να εμπλέξει ακόμη περισσότερο την Αίγυπτο σε αυτή τη διαμάχη, για τουλάχιστον δύο λόγους: πρώτον, να εκβιάσει τα αιγυπτιακά αντίποινα (που εντείνουν την ένταση μεταξύ των δύο στρατοπέδων), και δεύτερον, να διευρύνει τις ρωγμές στο εσωτερικό της Αιγύπτου. Ο μόνος τρόπος για την αντιμετώπιση του «Ισλαμικού Κράτους» στη Λιβύη είναι να παραχθεί μια πολιτική διαδικασία η οποία θα πρέπει να ξεκινήσει σε περιφερειακό επίπεδο, προκειμένου να σφυρηλατηθεί μια συμφωνία για τη Λιβύη. Μέχρι τώρα όμως, είναι ακριβώς η επέμβαση των δύο αντιμαχόμενων περιφερειακών στρατοπέδων που στραγγαλίζει την πολιτική στη Λιβύη.
* Ο Vijay Prashad είναι Ινδός πανεπιστημιακός και συγγραφέας. Το άρθρο του για τη Λιβύη πρωτοδημοσιεύθηκε αυτή την εβδομάδα στην προοδευτική αιγυπτιακή ηλεκτρονική εφημερίδα Mada Masr.
Μετάφραση: Νατάσα Ακριβάκη
Το πλήρες κείμενο στα αγγλικά μπορεί να βρεθεί εδώ
