Με την ανθρωποκεντρική ματιά ενός καλλιτέχνη που παραμένει Αριστερός, ο 73χρονος ζωγράφος και σκηνοθέτης Κυριάκος Κατζουράκης μιλά μέσα από το φακό του, για όσα ταλανίζουν τελευταία τη χώρα μας. Στη νέα ταινία του Ussak, που από σήμερα βγαίνει αποκλειστικά στον ιστορικό κινηματογράφο Αλκυονίς, καταφεύγει στην επιστημονική φαντασία, ανοίγοντας διάλογο με την κοινωνία, για το ζοφερό παρόν και τις δυνατότητες ανατροπής του.
Στο εργαστήρι του, στις παρυφές του Λυκαβηττού, κουβεντιάσαμε για τα μηνύματα της ταινίας, ανάμεσα σε πολιτικά σχόλια και αγωνίες μιας μακρόχρονης και αδιαπραγμάτευτης διαδρομής.
Το σενάριο συνδιαμόρφωσε με την Κάτια Γέρου, μούσα και σύντροφό του, που ερμηνεύει συνταρακτικά την Ιωάννα.
Γιατί επιλέξατε τον συγκεκριμένο τίτλο;
Αρχικά, ο τίτλος ήταν Η Ιωάννα των Δρόμων, κατά την Ιωάννα των Σφαγείων. Από τον Μπρεχτ όμως, έμεινε μονάχα η σκηνή με τον χασάπη, και το ίχνος της περπατησιάς της Ιωάννας, ένα λυπημένο αλλά και γενναίο περπάτημα, σε ρυθμό ουσάκ, έναν μουσικό ανατολίτικο δρόμο, από την αρχαία Φρυγία, πάνω στον οποίο έχουν γραφτεί πολλά ερωτικά και λυπημένα τραγούδια. Όταν ζούσα στο Λονδίνο, είχα προσπαθήσει να μάθω ένα δύσκολο ινδικό όργανο. Στο άκουσμα του ουσάκ που έπαιξα στο μπουζούκι, η Ινδή δασκάλα μου αναγνώρισε έναν από τους τρεις δρόμους της κλασικής ινδικής μουσικής! Ουσάκ υπάρχει και στη δυτική μουσική, ακόμα και στον Μπραμς. Σύμφωνα με την ταινία, είναι ένας δρόμος που έχει και θρίαμβο, που για μένα αντιστοιχεί στην ευχή να θριαμβέψει κάποτε η Αριστερά. Ίσως να μην ζω εγώ, μπορεί όμως να προλάβουν ο γιός μου ή η κόρη του.
Όταν ζούσα στο Λονδίνο, είχα προσπαθήσει να μάθω ένα δύσκολο ινδικό όργανο. Στο άκουσμα του ουσάκ που έπαιξα στο μπουζούκι, η Ινδή δασκάλα μου αναγνώρισε έναν από τους τρεις δρόμους της κλασικής ινδικής μουσικής! Ουσάκ υπάρχει και στη δυτική μουσική, ακόμα και στον Μπραμς. Σύμφωνα με την ταινία, είναι ένας δρόμος που έχει και θρίαμβο, που για μένα αντιστοιχεί στην ευχή να θριαμβέψει κάποτε η Αριστερά. Ίσως να μην ζω εγώ, μπορεί όμως να προλάβουν ο γιός μου ή η κόρη του
Ποιο είναι το κομβικό σημείο μετάλλαξης του χαρακτήρα της Ιωάννας, από επιφυλακτική σε δυναμική αγωνίστρια; Πώς δουλέψατε με την Κάτια Γέρου και τους άλλους ηθοποιούς;
Πραγματικά θεωρώ μοναδική τύχη στη ζωή και τη δουλειά μου την παρουσία της Κάτιας, δυναμικής ερμηνεύτριας με ιδιαίτερο μέτρο στην κίνηση και στην ομιλία.
Με ενδιαφέρει να ενισχύσω το αυτοσχεδιαστικό στοιχείο. Ο Πουλικάκος εκφράζει κάτι διαχρονικό και χρησιμοποίησα μερικούς δημιουργικούς αυτοσχεδιασμούς του. Η σκηνή της συνάντησης του Ζάφου (Γιάννης Τσορτέκης) με την Ιωάννα βγήκε από αυτοσχεδιασμούς πάνω στο σενάριο, σε πρόβες που έγιναν στο εργαστήρι μου, όπου κάθε βράδυ ζωγράφιζα τα σκίτσα, εκεί έκανα και το μοντάζ, ενώ το δίπλα δωμάτιο διαμορφώθηκε σε καμαρίνι, με αμέτρητα κουστούμια.
Η Ιωάννα μεταλλάσσεται μόλις μαθαίνει ότι ο χαρακτήρας του Πουλικάκου είναι και αυτός περφόρμερ του δρόμου και τον εμπιστεύεται. Η επιστροφή στην παιδική ηλικία, μέσα από την αφήγηση της τραυματικής ιστορίας με το κοκοράκι, λειτουργεί ψυχαναλυτικά, όταν μέσα από τον πόνο ξορκίζει το τραύμα. Από εκεί αλλάζουν όλα και από τον στίχο του Καρούζου…
Εκτός από τον Καρούζο, αναφέρεστε σε Κάλβο, Σολωμό και Πούλιο. Πόσο σημαντική θεωρείτε την ποίηση;
Σε ό,τι κάνω στη ζωγραφική και στο σινεμά, με βασανίζει η έννοια του ρεαλισμού, όπως ξεκίνησε από τον Κουρμπέ μέχρι σήμερα. Πάντα είχα την απορία ποιος είναι ο ρεαλισμός, αν δεν είναι σοσιαλιστικός, και γιατί περιφρονήθηκε από τη Ρώσικη Πρωτοπορία. Όλο αυτό βρίσκει τη φόρμα του μόνο στην ποίηση. Άμα γράψεις αναλυτικά, ως αφήγηση, τη φράση του Καρούζου «όταν βλέπω τους σκουπιδιάρηδες να πετούν έρημα τα σκουπίδια τους στα αβυσσαλέα τους αυτοκίνητα, μου έρχεται γοερά να φωνάξω πετάχτε με και μένα μέσα…», αγγίζει φτηνό σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Με τη φόρμα της ποίησης όμως, παίρνει τη διάσταση που πιστεύω πως όλοι πρέπει να αναζητούμε. Πώς θα παραμείνεις δημιουργικός στη φόρμα, επιχειρώντας ταυτόχρονα να γίνεται κατανοητό το νόημα, δίχως αποκωδικοποίηση; Στο σινεμά, όταν βλέπεις μια εικόνα, δεν προλαβαίνεις να την αποκωδικοποιήσεις, έχει έρθει η επόμενη, άρα η κωδικοποίηση πρέπει να είναι ενταγμένη στο πρώτο επίπεδο. Αυτό το καταφέρνουν μόνο μουσική και ποίηση.
Με τη διπλή ιδιότητα ζωγράφου και σκηνοθέτη, είπατε πως κάθε βράδυ ζωγραφίζατε τα σκίτσα! Πώς εικονοποιήσατε την αρχική σύλληψη της ταινίας, με τα ζωγραφισμένα στόριμπορντ;
Ένιωθα καθήκον αυτήν την περίοδο να κάνω ταινία. Όλα ξεκίνησαν το 2012-2013, όταν έγραψα τη φράση ΛΑΣΠΗ ΠΑΝΤΟΥ, για να περιγράψω ένα τοπίο αντίστοιχο με αυτά στον Μπέλα Ταρ. Η εικόνα ενός ερείπιου ανάμεσα στις λάσπες, όπου κοιμούνται μέσα πέντε μετανάστες, αντικατόπτριζε για μένα το πού πάει αυτή η χώρα. Μετά από την περίφημη Παρασκευή, με το ένα εκατομμύριο κόσμο στο δρόμο, ένιωθα ότι αυτό είναι το τέλος όχι μόνο της Αριστεράς, αλλά και της Ευρώπης. Προσπάθησα να καταπιώ το θρήνο μου και να νιώσω χαρά, γιατί το κλάμα δεν παράγει έργο. Πρέπει να δεις την «ομορφιά της ασχήμιας», όπως αναφέρω για τη ζωγραφική του Λούσιεν Φρόυντ, ο οποίος εμπνέεται από την ασχήμια, βρίσκοντας μέσα της την ομορφιά, που είναι η κανονικότητα.
Αν τοποθετούσα την ταινία στο παρόν, θα έπρεπε να ονοματίσω πολλούς πρώην φίλους μου, που με την υπογραφή τους διέγραψαν την ιστορία τους. Προχώρησα λίγα χρόνια μπροστά, δείχνοντας πως οι φασίστες, δηλαδή η Εξουσία, δεν χρειάζεται να έχουν διακριτικά. Δίνουν κατευθείαν ραπόρτο στον Γερμανό, χωρίς τη διαμεσολάβηση κάποιου κοινοβουλίου
Γράφοντας με την Κάτια Γέρου το σενάριο επί τρία χρόνια, ταυτόχρονα ζωγράφιζα τα στόριμπορντ, δημιουργώντας έναν προσωπικό οπτικό οδηγό. Με στόχο να αποδεσμευτώ από την αρχική σκοτεινή εικόνα, κρατώντας διάχυτη την αίσθησή της στην ταινία, προσπάθησα να μην υποβάλω στους συνεργάτες μου συναισθηματική άποψη με τα σκίτσα μου.
Ήθελα οπωσδήποτε να προλάβω γυρίσματα στη Μεσσηνία, με το φως στο τέλος του χειμώνα, γιατί αν το έχανα, θα πήγαιναν όλα έναν χρόνο μετά. Έτσι, για να συμπληρώσω το συνολικό κόστος της ταινίας, μπήκα στην περιπέτεια χρηματοδότησης διαδικτυακά από το κοινό, ενώ χρειάστηκε να εκποιήσω και πίνακές μου.
Στην αρχή της ταινίας, η αίσθηση της πόλης τη νύχτα αντιπαρατίθεται στο τοπίο της επαρχίας που ανοίγεται στο φως… Γιατί είναι τόσο σημαντικό εκείνο το φως της Μεσσηνίας;
Για το τοπίο και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Πηγαινοερχόμασταν επί ένα χρόνο για πρόβες στη Μεσσηνία, όπου βρήκα πολλούς ερασιτέχνες, που τους ανέλαβε η Κάτια. Η σκηνή με τη συνέλευση, ηθελημένα φόρος τιμής στον Κεν Λόουτς, έπρεπε να αποτυπωθεί με αξιοπρέπεια.
Ψάχνοντας ουδέτερους χώρους στην Αθήνα, για μια ταινία τοποθετημένη στο μέλλον, έκανα τα περισσότερα γυρίσματα στην περιοχή του Ελαιώνα, που είναι μια πόλη μέσα στην πόλη, δίχως συγκεκριμένη ταυτότητα. Ανάμεσα στα κλειστά εργοστάσια και τους περιθωριακούς, ανακάλυψα το μικρό θεατράκι «Καρτέλ». Εκεί έκανα τα γυρίσματα του σκυλάδικου όπου δουλεύει η Ιωάννα. Στο αρχικό σκοτεινό μέρος, η πόλη κινηματογραφείται εσκεμμένα νύχτα, για να τονιστεί το ξαφνικό φως, στο πρώτο πλάνο, του βουνού στη Μεσσηνία, με την ομιχλώδη κορυφή της αρχαίας Θώμης.
Επιλέξατε την επιστημονική φαντασία, για να περιγράψετε μια απολυταρχική κοινωνία ενός όχι μακρινού μέλλοντος, με διεφθαρμένες ελίτ που αποφασίζουν για τις τύχες του κόσμου. Ταυτόχρονα, αναφέρεστε σε ζητήματα εναλλακτικής και οικολογικής διάστασης, όπως οι καταλήψεις στέγης αλλά και η απαγόρευση φυσικών σπόρων, που σπάνια θίγονται…
Αν τοποθετούσα την ταινία στο παρόν, θα έπρεπε να ονοματίσω πολλούς πρώην φίλους μου, που με την υπογραφή τους διέγραψαν την ιστορία τους. Προχώρησα λίγα χρόνια μπροστά, δείχνοντας πως οι φασίστες, δηλαδή η Εξουσία, δεν χρειάζεται να έχουν διακριτικά. Δίνουν κατευθείαν ραπόρτο στον Γερμανό, χωρίς τη διαμεσολάβηση κάποιου κοινοβουλίου. Προχθές καταργήσανε άλλη μια κατάληψη στα Εξάρχεια, μέσα σε μισή ώρα, γιατί είναι πλέον ιδιοκτησία κάποιου Κινέζου. Αν αυτό δεν είναι απολυταρχία, τι είναι; Διερευνώντας το θέμα των σπόρων, απευθύνθηκα και σε ανθρώπους από τον «Πελίτη», ενώ πιστεύω πολύ στην Αποανάπτυξη. Αν δεν στραφούμε προς τη γη και στα εφόδια που υπάρχουν, δεν θα σταθεί τίποτα εδώ. Αναδεικνύοντας την έκταση της διαστροφής, ο τεχνοκράτης αντιστρέφει προκλητικά την πραγματικότητα, διακηρύσσοντας πως το κυνήγι σπόρων υπάρχει, επειδή …κάνουν κακό στους μεταλλαγμένους! Παρότι το ζήτημα περνάει στα ψιλά γράμματα, στη Μεσσηνία διαπίστωσα ότι δεν υπάρχει πλέον άνθρωπος που να μην φυλάσσει σπόρους. Τις γνώσεις που απέκτησα γύρω από αυτό το ζήτημα γράφοντας το σενάριο, προσπαθώ να τις μεταδώσω μέσα από την ταινία.
Παρά το ζοφερό περιβάλλον, αφήνετε αισιόδοξη προοπτική. Θεωρείτε ότι μόνο μέσα από μικρούς θύλακες αντίστασης μπορεί να υπάρξει πιθανή ανατροπή;
Αίσθηση αντίστασης υποδηλώνεται με την επιστροφή στις συλλογικότητες στην ύπαιθρο, ως σημείο αναφοράς που εξαπλώνεται στις πόλεις αλλά και στις επόμενες γενιές. Μια βιωμένη εμπειρία γίνεται μήνυμα ελπίδας που μεταφέρεται. Όταν πλέον δεν έχουμε να φάμε, ίσως αυτό που μένει είναι να αντισταθούμε σε μικρές κοινότητες. Αυτό σχολιάζει η φράση «ο ουτοπιστής είναι ο απόλυτος υλιστής». Ουτοπία δεν είναι ιδεαλισμός. Αφού εργασία, κανονικοί μισθοί, συντάξεις, περίθαλψη, στέγαση και παιδεία δεν πρόκειται να γίνουν με τον τρόπο που ζούμε, το κλειδί της αλλαγής βρίσκεται στις μικρές κοινότητες του μέλλοντος, που θα σχηματιστούν από ανθρώπους που θέλουν να κάνουν πραγματικότητα την ουτοπία. Κάτι παρόμοιο είχε ξεκινήσει στην κοινωνία μας, με τις δημιουργικές κουβέντες στις πλατείες και τις συνελεύσεις σε επίπεδο γειτονιάς.
Ο Ταρκόφσκι επισημαίνει «αν μπορούσε η τέχνη να αλλάξει τον κόσμο, θα τον είχε αλλάξει εδώ και χιλιάδες χρόνια». Είμαι λιγότερο πεσιμιστής. Πιστεύω ότι κάθε προσέγγιση προς αυτή την κατεύθυνση, όπως οι μικρές κοινότητες, προσθέτει και ένα λιθαράκι σε έναν διάλογο, που ανοίγει προοπτικές
Για την επιλογή του κονσέρτου για βιολί του Μέντελσον, ως μουσικής των τεχνοκρατικών ελίτ, αλλά και για τη συνεργασία σας με τον Μπάμπη Παπαδόπουλο τι έχετε να μας πείτε;
Πρωτοάκουσα το κονσέρτο για βιολί του Μέντελσον σε μια ταινία του Μπόροβτσικ, που είδα στην Αγγλία, με αυτό το απόλυτα ρομαντικό κομμάτι να συνοδεύει την περιπέτεια της όμορφης ηρωίδας, στον κόσμο της νύχτας. Το κίνητρο ήταν η σύνδεση της γυναίκας που περπατάει αλά ουσάκ, μέσα από τον Μέντελσον.
Ο Μπάμπης Παπαδόπουλος είναι εξαίρετος ενορχηστρωτής και από τους λίγους που πετυχαίνει να δώσει άλλη διάσταση, σε παραδοσιακά κομμάτια.
Στις εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση, συμμετείχατε σε δύο συζητήσεις. Σε αντίθεση με άλλους εισηγητές, που εστίασαν στις διώξεις των καλλιτεχνών της ρώσικης πρωτοπορίας, ως κύρια αιτία της αποτυχίας αυτού του εγχειρήματος, εσείς επικεντρωθήκατε κυρίως στην κληρονομιά που αφήνει το σοβιετικό σινεμά…
Η ιστορία της κατηγοριοποίησης του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, ως κάτι αρνητικού, σέρνεται σαν σκουλήκι μέχρι σήμερα, φορτώνοντας ανθρώπους με την ενοχή του διδακτισμού, κάτι που με κατατρέχει…
Τα αξεπέραστα μονοπλάνα διαρκείας του Μπέλα Ταρ, στο Σάταντάγκο, πηγάζουν από τη σκηνή χορού του Βασίλιεφ, στη Γη του Ντοβζένκο, σκηνή με δισταγμό, λεβεντιά και πίστη στην επανάσταση. Στην τόλμη της ουμανιστικής παράδοσης της προσωπογραφίας στον Ντοβζένκο βρίσκεται το κλειδί του ιταλικού νεορεαλισμού. Μάλιστα, περισσότερο από ότι στον Τζίγκα Βερτόφ, αποτελεί έννοια συνυφασμένη με το μοντέρνο στον κινηματογράφο, από τη φόρμα της αφαίρεσης, όχι μόνο για ό,τι λέει, αλλά για το πώς το λέει.
Τις ιπτάμενες μηχανές του Τάτλιν, που οραματίστηκε ανθρώπους να πηγαίνουν κάθε πρωί στη δουλειά τους πετώντας, τις είχατε αναφέρει και στην ταινία σας Γλυκιά Μνήμη.
Ο Τάτλιν ήταν μέγας ουτοπιστής. Το κτίσιμο της επανάστασης ξεκίνησε όταν άρχισαν να μιλάνε μεταξύ τους διαφορετικοί άνθρωποι που τους ένωνε το ίδιο όραμα μιας ριζικής αλλαγής. Αρχικά συνυπήρχαν διαφορετικές τάσεις. Ο Καντίνσκι και ο Σαγκάλ δεν είχαν καμιά σχέση με τον Τάτλιν και τον αντίπαλό του τον Μάλεβιτς, όλοι όμως επηρεάστηκαν από το συμβολισμό και το μυστικισμό της πατρίδας τους. Μεταξύ τους υπήρχε μίσος και ανταγωνισμός, απαντούσε ο ένας στον άλλον με πίνακες. Αυτή η απίστευτη επαναστατική δύναμη είχε ρίζες στις εξεγέρσεις της Γαλλίας, τέλη του 19ου αιώνα, γόνους της Γαλλικής Επανάστασης.
Τα πρώτα Σοβιέτ, μικρές παραγωγικές κοινότητες, είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1905, επί Τσάρου, δημιουργώντας σχέση με την πολιτική εξουσία. Κάτι αντίστοιχο θα μπορούσε να έχει γίνει εδώ επί ΠΑΣΟΚ, όμως με τα λαδώματα, η χώρα έχασε την ευκαιρία να στραφεί στη γη και στις δυνάμεις της, αξιοποιώντας τα ευρωπαϊκά κονδύλια, ώστε μελλοντικά να μην έχει κανέναν ανάγκη. Αυτά είναι θανάσιμα λάθη…
Ο σχολιασμός του πολιτικού γίγνεσθαι μέσα από την Τέχνη μπορεί να αποτελέσει κοινωνική παρέμβαση;
Ο Ταρκόφσκι επισημαίνει «αν μπορούσε η τέχνη να αλλάξει τον κόσμο, θα τον είχε αλλάξει εδώ και χιλιάδες χρόνια». Είμαι λιγότερο πεσιμιστής. Πιστεύω ότι κάθε προσέγγιση προς αυτή την κατεύθυνση, όπως οι μικρές κοινότητες, προσθέτει και ένα λιθαράκι σε έναν διάλογο, που ανοίγει προοπτικές.
INFO
- Το σενάριο και το στόριμπορντ της ταινίας Ussak έχουν κυκλοφορήσει σε βιβλίο των Κάτιας Γέρου και Κυριάκου Κατζουράκη, από τις εκδόσεις Μίλητος
- Κριτική για την ταινία υπάρχει στο φύλλο 381 (11/11/2017), στην ανταπόκρισή της Ιφιγένειας Καλαντζή από Θεσσαλονίκη.
