Λίγοι, αλλά αξιόλογοι συγγραφείς βιβλίων που απευθύνονται πρωτίστως σε παιδιά και νέους, τολμούν να γράψουν για «δύσκολα» και σκληρά θέματα. Η αλήθεια είναι πως χρειάζεται τόλμη, αλλά και ικανότητα για να μπορέσεις να πετύχεις τη σωστή σύνθεση.
Η Κατερίνα Δημόκα, με το νέο της βιβλίο «Δυο στόματα» που αναφέρεται στη Σφαγή του Διστόμου και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο κερδίζει το στοίχημα, χαρίζοντάς μας ένα πολύ καλό μυθιστόρημα, που βεβαίως μπορεί να διαβαστεί και από ενηλίκους.
Ο δεκαπεντάχρονος Στέφαν, ο ήρωας του βιβλίου, μαθαίνει ελληνικά ακολουθώντας την προτροπή και με τη στήριξη του παππού του κι έτσι επιλέγεται μεταξύ των μαθητών του Γυμνασίου που θα επισκεφθούν την Ελλάδα και μάλιστα το Δίστομο, σε ένα ταξίδι ιστορικής μνήμης.
Ο παππούς δυστυχώς έχει φύγει από τη ζωή για να καμαρώσει τον εγγονό του, αλλά η άφιξη του Στέφαν στο Δίστομο κάθε άλλο παρά ευχάριστη θα είναι. Φιλοξενείται όπως όλοι οι μαθητές σε ένα σπίτι, όπου σχεδόν όλοι οι πρόγονοι έχουν χαθεί στη σφαγή. Ο Λουκάς που τον φιλοξενεί –σχεδόν με το ζόρι– δείχνει από την πρώτη στιγμή την απέχθειά του. Παράλληλα ο Στέφαν που έχει ανακαλύψει πριν φύγει από τη Γερμανία το ημερολόγιο του παππού του, ανακαλύπτει σκοτεινές πλευρές του μέσα από τις καταγραφές, που ξετυλίγονται μέρα τη μέρα παράλληλα με το ταξίδι του.
Διπλό το ταξίδι λοιπόν, με αρκετή αγωνία για το τι θα συμβεί, αλλά και με αισιόδοξα μηνύματα, χωρίς να ωραιοποιούνται καταστάσεις.
Η ιστορία μπλέκεται από την αρχή με τον μύθο του Οιδίποδα και η αρχαία τραγωδία δένει αρμονικά με τα σύγχρονα δράματα της Ιστορίας.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα να γράψετε αυτό το μυθιστόρημα με αφορμή τη Σφαγή του Διστόμου;
Καταρχάς, είμαι Βοιωτή και η πληγή του Διστόμου έχασκε πάντα στη συνείδησή μου. Ωστόσο, η σπερματική σύλληψη της ιδέας έγινε όταν στο Μουσείο Θυμάτων Ναζισμού ο ξεναγός μας στο Δίστομο έθιξε μια πτυχή της σφαγής του ’44 που αγνοούσα. Αφορούσε μια χαραμάδα αλληλεγγύης μέσα στο έρεβος και την άδικη σπατάλη της ζωής.
Λίγο αργότερα, η συγκυρία με οδήγησε να διδάξω για ένα μικρό διάστημα στο Δίστομο. Δυσχερές να διδάσκεις Νεότερη Ιστορία σε έναν τόπο πνιγμένο στο αθώο αίμα. Στεγνώνει τόσο αίμα; Πώς απαντάς στο γιατί το σχολικό εγχειρίδιο αποσιωπά τη σφαγή του χωριού; Υπάρχει μόνο μια γενική αναφορά (Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου, σελ. 134): «Αντιμέτωποι με την κλιμάκωση της αντίστασης, οι κατακτητές έκαναν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας μαζικές εκτελέσεις αμάχων ως αντίποινα».
Λοιπόν, βουβαίνεσαι και εσύ ή προκαλείς τους εφήβους να ανατάμουν το επώδυνο, την ουλή του συλλογικού τραύματος, το συντρόφευμα με τις σκιές; Μήπως η λογοτεχνία θα τους παρείχε μιαν απόσταση ασφάλειας και την αυθόρμητη συνταύτιση με συνομήλικους ήρωες; Να ίσως μια παρακαμπτήριος, για να μετουσιωθεί η ιστορία σε επίγνωση, σηματοδότηση ανθρωπιάς, ειρηνική σκόπευση.
Ο οιωνός που επισφράγισε τη σύλληψη στα «Δύο στόματα» ήταν ο τυχαίος εντοπισμός του λεγόμενου τρίστρατου του Οιδίποδα στην περιοχή Διστόμου.
«Η παιδικότητα δεν είναι πια ανυποψίαστη, τυλιγμένη σε παστέλ νεφέλες: η εγκληματική βία, ο θάνατος, η διαστροφή και ο σαδισμός υφέρπουν στη ζωή μας, στα τηλεοπτικά προγράμματα, στο διαδίκτυο, στα παιχνίδια που ελαφρά τη καρδία επιτρέπουμε. Οι καιροί ου μενετοί»
Θα θέλατε να μας περιγράψετε τον βασικό κορμό της ιστορίας σας;
Το βιβλίο ανατρέχει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κυρίως διαμέσου της γερμανικής οπτικής, αφού οι βασικοί ήρωες είναι Γερμανοί. Ο μύθος εδράζεται σε ιστορικά γεγονότα. Όσο για τον τίτλο «Δύο στόματα» παραπέμπει στην αιματηρή σελίδα που έγραψαν οι Ναζί στο κατοχικό Δίστομο το 1944. Σε δεύτερο πλάνο απελευθερώνει την κραυγή των αμάχων και των θυμάτων πολέμου εν γένει, που βαραίνουν εξίσου για νικητές και νικημένους.
Συναιρετικά η πλοκή: ένας σημερινός έφηβος από το Βερολίνο επισκέπτεται την Ελλάδα με το σχολείο του στα πλαίσια μαθητικών ανταλλαγών. Ανυποψίαστος βάζει στις αποσκευές του το σημειωματάριο του παππού του, με τον οποίο συνδέεται βαθιά. Έτσι, διαπιστώνει από πρώτο χέρι ότι ο αγαπημένος παππούς είχε ασπαστεί τον φασισμό και μετείχε ως SS στα ναζιστικά εγκλήματα.
Στη δράση συνυφαίνονται το ευρωπαϊκό παρόν με το πρόσφατο παρελθόν, η πολεμική περιπέτεια με το ειδύλλιο, η μυθολογία με το μυστήριο.
«Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά» έλεγε ο Αναγνωστάκης κι εσείς το τηρείτε. Δεν είναι ωστόσο δύσκολο να γράψεις για ένα τόσο σκληρό θέμα, όταν απευθύνεσαι στα παιδιά;
Όσο δυσχερές, τόσο και αναγκαίο. Είναι ζήτημα παιδαγωγικής ευθύνης, μέχρι και κοινωνικής αυτοσυντήρησης. Δανείζομαι τα λόγια του Πρίμο Λέβι, που στάλθηκε στο Άουσβιτς: «Συνέβη (το ολοκαύτωμα), επομένως μπορεί να ξανασυμβεί: αυτή είναι η ουσία όσων έχουμε να πούμε…»
Και να ’ταν μόνο το Δίστομο! Πόσα ακόμα εγκλήματα δίχως τιμωρία… Τα επισήμως αναγνωρισμένα μαρτυρικά χωριά και πόλεις της Ελλάδας ξεπερνούν τα 100 και στην πλειονότητά τους αφορούν τόπους καθημαγμένους από τους Ναζί. Κάποιος πρέπει να επωμιστεί τον άχαρο ρόλο να μιλήσει στα παιδιά· σιγαλόφωνα, δε χρειάζονται υψηλοί τόνοι, το θέμα κραυγάζει από μόνο του.
Και αν θέλετε, η παιδικότητα δεν είναι πια ανυποψίαστη, τυλιγμένη σε παστέλ νεφέλες: η εγκληματική βία, ο θάνατος, η διαστροφή και ο σαδισμός υφέρπουν στη ζωή μας, στα τηλεοπτικά προγράμματα, στο διαδίκτυο, στα παιχνίδια που ελαφρά τη καρδία επιτρέπουμε. Οι καιροί ου μενετοί…
Βασιστήκατε σε κάποια πραγματική ιστορία πέραν των πραγματικών γεγονότων; Υπήρξαν όντως Γερμανοί στρατιώτες που αψήφησαν τις διαταγές;
Τα Waffen-SS ήταν διαβόητα για την ειδεχθή ωμότητά τους. Μέσα στις φονικές ορδές που εξαπολύθηκαν στο Δίστομο, ένας ελάχιστος αριθμός αντιστάθηκε στην απάνθρωπη εντολή να αιματοκυλίσει αμάχους. Αυτοί, οι 5-10 στρατιώτες, με προσωπικό τους κίνδυνο τίμησαν την ανθρωπιά μέσα στον μηδενισμό. Οι αναφερόμενες περιπτώσεις μάλιστα συντέλεσαν στη διάσωση αρκετών αμάχων, που είχαν συγκεντρωθεί στην ίδια κατοικία. Πρόκειται για πραγματικότητα.
Μια άλλη δυσκολία του θέματος είναι η μνήμη, η λήθη, η συγχώρεση. Υποκρύπτεται ίσως ο κίνδυνος να ξεχάσουμε και να δούμε (όπως και είδαμε στη χώρα μας και αλλού) να πετάγονται τέρατα από το «αυγό του φιδιού»;
Η μνήμη είναι δικαίωμα και χρέος. Καλλιεργεί τη συλλογική και την πανανθρώπινη συνείδηση, διαμορφώνει στάσεις, δυνάμει φιλειρηνικές, αν δεν αφιονίζει. Η συγχώρεση συνιστά απότοκο της μνήμης, είναι η εκδοχή του φιλιώματος με το παρελθόν και της αποδοχής των τραυμάτων. Η λήθη όμως εγκυμονεί κινδύνους: την άρνηση του αποτρόπαιου, οπότε οι πληγές κακοφορμίζουν, αφού δεν εκτίθενται στο φως να θρέψουν· τον εφησυχασμό, που συνεπικουρεί και η σύγχρονη καταναλωτική χαύνωση· την ιδιώτευση, που επιτρέπει στο μέλλον να αυθαιρετεί έξω και πέρα από μας. Οι αποδείξεις πάμπολλες, εφόσον σήμερα μιλάμε για νεο-ναζισμό και παρατηρούμε αμήχανοι την ισχυροποίηση του ακροδεξιού πολιτικού χώρου στην Ευρώπη.
Αντιστήριγμα της δημοκρατίας, ανάχωμα στον ρατσισμό και τον μισαλλόδοξο εθνικισμό είναι αρχικά η σχολική εκπαίδευση και ακολούθως η παιδεία. Αυτές θα αναδείξουν ανθρωπιστικά την ιστορία, αρτιώνοντας τους δεσμούς της συναδέλφωσης και όχι της διχόνοιας. Μέσα στην ευρύτερη καλλιέργεια και τη διά βίου παίδευση εντάσσω και την πολυδύναμη εμπειρία που καλείται λογοτεχνία, εκεί όπου ανήκουν και τα δικά μου «Δύο στόματα».
