Φέτος, στις 26 Ιουνίου, κλείνουν 100 χρόνια από τη γέννηση ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές, που σημάδεψαν πραγματικά τη σκέψη στον 20ό αιώνα: του Κώστα Αξελού.
Η Κατερίνα Δασκαλάκη, κορυφαία δημοσιογράφος, συγγραφέας και μεταφράστρια η ίδια, με πολυσχιδή πολιτική και κοινωνική δράση, υπήρξε επί τριάντα χρόνια σύντροφός του, μέχρι τον θάνατό του στις 4 Φεβρουαρίου του 2010 στο Παρίσι.
Τον Δεκέμβριο του 2023 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις της «Εστίας» το βιβλίο της «Κώστας Αξελός – Η νοσταλγία του μέλλοντος», μια βιογραφία, αλλά και αναλυτική παρουσίαση του έργου του, με συναρπαστική αφήγηση.
Ένα μοναδικό ταξίδι στη ζωή και στη σκέψη του μεγάλου και ασυμβίβαστου διανοητή που υπήρξε μέλος του ΚΚΕ, συμμετείχε στα Δεκεμβριανά, πολέμησε στη Μάχη του Πολυτεχνείου, συνελήφθη και φυλακίστηκε, κατάφερε να δραπετεύσει κολυμπώντας και καταδικάστηκε ερήμην εις θάνατον.
Το 1945 αναχώρησε για τη Γαλλία με το θρυλικό «Ματαρόα» κι εκεί άνοιξε μια νέα σελίδα στη ζωή του. Μελέτησε, δίδαξε, συνομίλησε με τις σημαντικότερες πνευματικές προσωπικότητες του 20ού αιώνα και μας έδωσε μια μοναδική νέα ανάγνωση του Ηράκλειτου, που αποτέλεσε και την αφετηρία της δικής του φιλοσοφικής αναζήτησης, η οποία δεν σταμάτησε στιγμή.
Σελίδα τη σελίδα του εξαιρετικού βιβλίου της κυρίας Δασκαλάκη, βλέπουμε να ξετυλίγεται το νήμα της σκέψης και της ζωής του, κάνοντάς μας κατανοητές ακόμη και τις πιο δύσκολες και δύσβατες πτυχές του έργου του.
Ο ίδιος υπήρξε άνθρωπος που διαλεγόταν με όλο τον κόσμο.
Από τα πολλά που με εντυπωσίασαν ανακαλύπτοντας αυτήν την πολύ ξεχωριστή προσωπικότητα ήταν οι διάφορες «αυτοσχέδιες» εκδηλώσεις σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, ακόμη κι όταν βρισκόταν σε περίοδο διακοπών. Δεν αρνήθηκε ποτέ να μοιραστεί τις γνώσεις του.
Να σημειώσω πως το βιβλίο ενώ είναι μια τεκμηριωμένη και αναλυτική εργασία, μας αφήνει και ανάσες πιο προσωπικής ματιάς, που μας βοηθά να ζήσουμε κι εμείς ως αναγνώστες την πορεία της φιλοσοφικής αναζήτησης που είναι δεμένη με τη ζωή…
Είχα διαρκώς την αίσθηση ότι ριχνόμουν σε ένα βάραθρο, αλλά αυτό το βάραθρο με καλούσε. Και μέχρι το τέλος πάλευα με την αγωνία ότι δεν θα έφτανα στο τέλος.
Η «νοσταλγία του μέλλοντος» που αναφέρεται στον τίτλο ίσως ξενίσει κάποιους. Πώς γίνεται να νοσταλγούμε κάτι που δεν έχει συμβεί ακόμα;
Για να το ξεκαθαρίσουμε, η φράση δεν είναι δική μου. Είναι δική του. Περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Arguments d’une recherche (Επιχειρήματα μιας έρευνας)» που κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1969 από τις Éditions de Minuit, όπως και τα περισσότερα βιβλία του, και θα κυκλοφορήσει σύντομα σε ελληνική μετάφραση από τις Εκδόσεις της Εστίας. Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνεται και ο διάλογος με έναν φοιτητή της φιλοσοφίας που τον ρωτάει αν «νοσταλγεί το παρελθόν», για να πάρει από τον Αξελό την απάντηση «όχι, έχω μάλλον νοσταλγία του μέλλοντος». Μου άρεσε πολύ αυτή η αποστροφή επειδή ακριβώς χαρακτηρίζει τη σκέψη του. Μια σκέψη που προβάλλεται στο μέλλον, που αντιμετωπίζει «Αυτό που επέρχεται» (είναι ο τίτλος του τελευταίου εν ζωή βιβλίου του), που από πάρα πολύ νωρίς «είδε» πολύ μακριά το παγκόσμιο βασίλειο της τεχνικής που επιβάλλεται και τη σύγχρονη πλανητική μοίρα του ανθρώπου και του κόσμου του.
Δεν είναι εύκολη η απάντηση, νομίζω, όμως ότι το opus magnus, όπως λένε, μπορεί να θεωρηθεί «Το παιχνίδι του κόσμου», που κυκλοφόρησε το 1969 λίγο μετά τα «Επιχειρήματα μιας έρευνας». Είναι ένα είδος αφοριστικής εγκυκλοπαίδειας, σε αποσπάσματα, με όλη την προβληματική του Αξελού για τον Λόγο, δηλαδή τη γλώσσα και τη σκέψη του ανθρώπου και του κόσμου, για το Παιχνίδι, για τον Θεό-πρόβλημα, για τη Φύση αλλά και για τον άνθρωπο μέσα στον κόσμο, για την παγκόσμια ιστορία, την ποίηση και την τέχνη, όπως και την Τεχνική, την οποία θεωρεί ως την τελευταία μεγάλη δύναμη, αλλά όχι πια ένα απόλυτο. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Αξελός ήταν ένας από τους ελάχιστους που πρώτοι μίλησαν για «πλανητική» εποχή και για «περιπλάνηση» του σημερινού ανθρώπου («Προς την πλανητική σκέψη», 1964), ενώ η διδακτορική του διατριβή για τον «Μαρξ στοχαστή της τεχνικής» (1961) θεωρείται ότι άνοιξε ένα νέο πεδίο στη μελέτη του θεμελιωτή του μαρξισμού, πολύ «μοντέρνο» θα τολμούσα να πω. Η «Ανοιχτή συστηματική» (1989) πάλι, πάει ένα βήμα παραπέρα από τα κλασικά φιλοσοφικά συστήματα, τα οποία ο ίδιος θεωρεί ότι κλείνουν με τον Χέγκελ, ενώ η αμετάφραστη ακόμη ελληνικά «Συμβολή στη λογική» (1977) θεωρείται από τους ειδικούς έργο ιδιαίτερα πρωτοποριακό. Πολλά μπορούν να ειπωθούν και δεν είναι εύκολο σε λίγες αράδες. Πιστεύω, όμως, ότι καταρχάς δεν πρέπει να αφήνουμε από τα μάτια μας τον Ηράκλειτο, το «αστέρι» του, όπως έλεγε, στον οποίο έχει αφιερώσει και την λεγόμενη «δευτερεύουσα» διατριβή του «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία» (1974).
Έχετε συγγράψει μια ίσως ιδιότυπη βιογραφία, όπου αναλύετε σε βάθος τη φιλοσοφία και το έργο του Αξελού, αλλά παράλληλα μας δίνετε και σημαντικές πληροφορίες για τις πιο προσωπικές του στιγμές. Γιατί αυτή η επιλογή;
Για «πιο προσωπικές στιγμές» ίσως όχι, για τη διαδρομή και της προσωπικής ζωής του, ναι. Και νομίζω ότι δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς όταν θέλει κανείς να μιλήσει για κάποιον που διέθετε αυτό που χαρακτηρίζω στο βιβλίο μου ως τη «θεμελιακή εντιμότητα»: να ζει όπως σκέφτεται και να σκέφτεται τη ζωή του. Για τον Κώστα Αξελό, ζωή και σκέψη έκαναν ένα. Ξέρετε, μου έτυχε με τη δουλειά που έκανα να συναντήσω ανθρώπους που θαύμαζα το έργο τους και που η ζωή τους βρισκόταν λίγο πολύ στον αντίποδα. Είναι ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο, αλλά τότε και το έργο «θολώνει» λιγάκι. Ελπίζω αυτό να δίνει μιαν απάντηση.
Πόσο εύκολο/δύσκολο είναι να γράφει κανείς τη βιογραφία ενός ανθρώπου με τον οποίο είχε συνδέσει τη ζωή του;. Πώς ήταν αυτό το ταξίδι της συγγραφής;
Ήταν πάρα πολύ πιεστικό και επώδυνο, αλλά και, πώς να το πω; επιτακτικό. Το έχω γράψει στο Επίμετρο, μου φαίνεται. Είχα διαρκώς την αίσθηση ότι ριχνόμουν σε ένα βάραθρο, αλλά αυτό το βάραθρο με καλούσε. Και μέχρι το τέλος πάλευα με την αγωνία ότι δεν θα έφτανα στο τέλος.
Φέτος είναι τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Κώστα Αξελού. Προβλέπεται να υπάρξουν κάποιες εκδηλώσεις εντός και εκτός Ελλάδος;
Έγινε ήδη μια πολύ ωραία και συγκινητική εκδήλωση στο Παρίσι, στις 3 Απριλίου, στην Fondation Hellénique που είναι το Ελληνικό Σπίτι στη Γαλλική Πανεπιστημιούπολη, εκεί άλλωστε όπου είχε κατοικήσει και ο Κώστας Αξελός για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα μετά το περιώνυμο ταξίδι του «Ματαρόα». Πήραν μέρος ο Ελληνοβέλγος καθηγητής και ακαδημαϊκός Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης, η πολύ γνωστή και προσφάτως βραβευμένη από τη Γαλλική Ακαδημία για το σύνολο του έργου και της προσφοράς της καθηγήτρια της φιλοσοφίας Françoise Dastur, οι καθηγητές φιλοσοφίας Jean-Philippe Milet και Claude Roêls και η ιστορικός Στέλλα Μανέ, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υποδοχή και την αξιοποίηση του Αρχείου και της Βιβλιοθήκης του Αξελού στην École Normale Supérieure στο Παρίσι. Θα ήθελα να προσθέσω εδώ ότι διευθύντρια της Fondation Hellénique είναι η αρχιτέκτων και καθηγήτρια Μαρία Γράβαρη-Μπάρμπα, που έχει δώσει νέα πνοή στο Ίδρυμα.
