Στο Μουσείο Μουσικής του Ισφαχάν, λίγο πριν τελειώσει η ξενάγησή μας, η κοπέλα που είχε αναλάβει να μας ενημερώσει και να μας λύσει όλες τις απορίες σχετικά με τα μουσικά όργανα και τις μουσικές του Ιράν, μας ανακοίνωσε ότι ο διευθυντής του μουσείου Mehrdad Jeihouni και οι συνεργάτες του ήθελαν να κάνουν μια μικρή συναυλία για μας. Κι έτσι, βρεθήκαμε σε μια μικρή, αλλά πολύ ατμοσφαιρική αίθουσα με καθίσματα, για να ακούσουμε πώς παίζονται μερικά από τα όργανα που ήταν εκτεθειμένα στις βιτρίνες των δύο ορόφων του μουσείου. Τέσσερις μουσικοί, μεταξύ των οποίων και ο διευθυντής, έπαιξαν δύο μουσικά κομμάτια διάρκειας περίπου μισής ώρας ενώ στην αίθουσα έμπαιναν διακριτικά και μερικοί άλλοι νιόφερτοι επισκέπτες του μουσείου που χάρη σε μας ευεργετήθηκαν κι αυτοί από την εκτός προγράμματος παράσταση.
Οι μουσικοί ακολουθούν τη μεγάλη μουσική παράδοση που έχει το Ιράν και η οποία συνδέεται με την ποίηση, αλλά και τα φιλοσοφικά ρεύματα που έχουν διαμορφώσει και διαποτίσει αυτή την κουλτούρα. Μία κουλτούρα με κοινούς παρονομαστές, αλλά μεγάλη ποικιλία προέλευσης, ειδών και συνιστωσών σε μία χρονική περίοδο που η αφετηρία της χάνεται στο βάθος της ιστορίας. Αυτή η μουσική δεν έχει μουσειακό χαρακτήρα στο σημερινό Ιράν. Αντιθέτως, είναι πολύ δημοφιλής και στα καταστήματα δίσκων διαπιστώσαμε ότι καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της εντόπιας παραγωγής. Με επανεκδόσεις παλιότερων ηχογραφήσεων, των κλασικών μουσικών και τραγουδιστών, αλλά και μια πολύ μεγάλη ποικιλία σύγχρονων εγγραφών με έργα που συνεχίζουν να έχουν σαν σημείο αναφοράς και επεξεργασίας την πλούσια σε υλικό ποίηση των μεγάλων ποιητών και τους ασφαλείς «δρόμους» της μουσικής του Ιράν. Στο ίδιο μήκος κύματος, ακούσαμε και αρκετούς άλλους μουσικούς σε χώρους όπου κάθε βράδυ έχουν ζωντανή μουσική. Ένα σχήμα με επικεφαλής ένα τραγουδιστή που έπαιζε κεμεντζέ, ένα σχήμα με σόλο τραγουδιστή που συνοδευόταν από σαντούρι, ντέφι, τουμπερλέκι και ούτι και ένα σχήμα με τραγουδιστή, ούτι, κρουστά και ηλεκτρικό πιάνο. Χωρίς να ξεχάσουμε τους νεαρούς που καθισμένοι στα πεζοδρόμια της πόλης παίζουν νέι, ταρ, σετάρ, κεμεντζέ, ούτι ή σορνά (ζουρνά) για τους περαστικούς.
Η όποια εμπορευματοποίηση δεν έχει αλλοιώσει τον βασικό πυρήνα της παραδοσιακής μουσικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα CD, η χρονική διάρκεια των ηχογραφημάτων δεν υπόκειται στον διεθνή τύπο των τριών λεπτών. Τα κομμάτια στα 40 περίπου CD που αγόρασα ή μου έκαναν δώρο είναι διάρκειας από 1΄30΄΄ μέχρι 26΄. Αλλά η δική τους μουσική, για την ακρίβεια οι δικές τους μουσικές παίζονται με ερμηνείες των παλιών κομματιών, με σύγχρονες συνθέσεις, με διασκευές και νέες ενορχηστρώσεις. Σολίστες οργάνων και σχήματα από δύο άτομα μέχρι ορχήστρες με πολλά έγχορδα και κρουστά. Και αυτή τη μουσική την ακούν άνθρωποι από κάθε κοινωνική κατηγορία, από τους κατοίκους της λαϊκής Νότιας Τεχεράνης μέχρι τους διανοούμενους που συχνάζουν ή εργάζονται στα κέντρα τέχνης και τα πανεπιστήμια. Με όλες τις παραλλαγές που διαθέτει η παραδοσιακή μουσική, ανάλογα με τον τόπο προέλευσης, το είδος της ενορχήστρωσης κ.λπ.
Πολιτισμικές επιδράσεις
Τόσο στο μουσείο στο Ισφαχάν όσο και στο μεγαλύτερο μουσείο λαϊκών οργάνων της Τεχεράνης, ιδιωτικό το πρώτο, δημοτικό το δεύτερο, η μεγάλη ποικιλία των οργάνων προέρχεται από τις τοπικές πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και τον τρόπο με τον οποίο παίζεται η μουσική σε διαφορετικές περιοχές μιας χώρας αχανούς σε σύγκριση με την Ελλάδα (12 φορές μεγαλύτερη σε εμβαδόν!), αλλά, βεβαίως, και από την εξέλιξη των μουσικών οργάνων σε μια διαδρομή αιώνων. Στο μουσείο της Τεχεράνης λειτουργεί εργαστήριο κατασκευής και επιδιόρθωσης οργάνων, καθώς και μόνιμη έκθεση γραμμοφώνων, πικάπ, μαγνητοφώνων, χάραξης δίσκων κ.λπ. Δύο φορές, μας δόθηκε η ευκαιρία να ακούσουμε και ένα μουσικό όργανο μεταξύ βιολιού και λύρας, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Peter Biffen από την Αυστραλία. Μάλιστα, ο Kayhan Kalhor, ένας από τους δεξιοτέχνες αυτού του οργάνου, χαίρει μεγάλης εκτίμησης. Το όργανο λέγεται shah kaman, δηλαδή «βασιλιάς του κεμεντζέ», έχει 5 κύριες χορδές και 7 συμπαθητικές, αντί για τις 4 του κεμεντζέ, τις 3 του σετάρ και τις 2 του τανμπόρ, παίζεται όρθιο και ακουμπάει στο μηρό, σε αντίθεση με το βιολί που ακουμπάει στο λαιμό, και ο μουσικός αντί να περιστρέφει το δοξάρι καθώς παίζει, περιστρέφει το μπράτσο του οργάνου κινώντας παλινδρομικά το δοξάρι σε σταθερή γωνία.
Η μουσική του Ιράν διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, ενώ είναι φανερές οι σχέσεις με τις μουσικές όλων των γύρω πολιτισμών, τις οποίες οι Ιρανοί μαστόροι της μουσικής έχουν επηρεάσει, αλλά έχουν κι αυτοί δεχτεί επιρροές. Μουσικές από το Λορεστάν, το Μπαλουχιστάν, το Κουρδιστάν, το Κερμάν, αλλά και την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν, μέχρι από την Ινδία και την Ελλάδα. Ανέκαθεν το Ιράν είχε μια ηγεμονική επίδραση στους πολιτισμούς όχι μόνο των σταθερά εγκατεστημένων στην ευρύτερη περιοχή λαών και φυλών, αλλά και των νομάδων και των επιδρομέων που τελικά ενώ επικρατούσαν στρατιωτικά αφομοιώνονταν πολιτισμικά. Αυτό, π.χ. συνέβη με τους Μογγόλους μέσα σε ένα μόλις αιώνα. Η σκληρή εξουσία των Μογγόλων έλιωσε σταδιακά σαν χιόνι και απορροφήθηκε από τον πολιτισμό των Περσών. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι ενώ οι ιρανικές δυναστείες βρίσκονταν σε συνεχή σύγκρουση με τις οθωμανικές δυναστείες, ισχυρότατα στοιχεία του ιρανικού πολιτισμού διαχύθηκαν μέσα στο σώμα και το πνεύμα του πολιτισμού των Οθωμανών, μερικές φορές σε σημείο αδιαχώριστο, παρ’ όλο που οι μεν Ιρανοί είναι Σιίτες οι δε Οθωμανοί Τούρκοι Σουνίτες. Σε αρκετές περιπτώσεις απ’ αυτή τη μόχλευση προέκυπταν καινούργια πολιτιστικά μορφώματα των οποίων ο γενάρχης ή το ποσοστό συμμετοχής των πλευρών δύσκολα προσδιορίζεται.
Δισκογραφία
Στη συνάντησή μας με τον Ramin Sadighi, ιδιοκτήτη, διευθυντή και παραγωγό της δισκογραφικής εταιρίας Hermes Records (ναι, «Δίσκοι Ερμής»!), επιβεβαιώθηκε η αίσθησή μας ότι η μουσική στο Ιράν είναι πάρα πολύ ενεργό στοιχείο της κοινωνίας.
Εκδίδονται πάρα πολλά CD κάθε χρόνο, από εξειδικευμένες δισκογραφικές εταιρίες, αλλά και από καλλιτέχνες που κάνουν δικές τους παραγωγές και διαθέτουν τα ηχογραφήματά τους χέρι-χέρι στις παραστάσεις τους ή μέσα από το διαδίκτυο. Η δισκογραφική παραγωγή έχει το ίδιο πρόβλημα που υπάρχει σε όλο τον κόσμο. Με τη διάδοση των τραγουδιών μέσα από το διαδίκτυο, οι πωλήσεις έχουν πέσει πολύ. Γι’ αυτό και η τιμή στα καταστήματα για τα καινούργια CD, με περιποιημένα εξώφυλλα, είναι από 3 μέχρι 4 ευρώ. Τιμή που δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια κέρδους, αφού το χαμηλό αυτό ποσό διαμοιράζεται ανάμεσα στην εταιρία, τον καλλιτέχνη, τον χονδρέμπορα και το δισκάδικο. Επί πλέον, με την πάροδο του χρόνου λιγοστεύουν συνεχώς τα σημεία πώλησης. Η Hermes Records, από το 1999 που ιδρύθηκε, έχει δημιουργήσει ένα σημαντικό κατάλογο 90 περίπου τίτλων, που είναι αντιπροσωπευτικός της σύγχρονης ιρανικής μουσικής παραγωγής, χωρίς να περιλαμβάνει δίσκους με εμπορική ποπ ή τυπική κλασική μουσική. Η συνεργασία της με την ευρωπαϊκή ECM και η προτίμηση για σύγχρονα ρεύματα μουσικής, από έθνικ μέχρι τζαζ, δίνει το στίγμα της εταιρίας. Σε αντίθεση, όμως, με τη συρρίκνωση των πωλήσεων CD, ένα μέρος των οποίων διατίθενται μέσω του διαδικτύου και συμπράξεων με εταιρίες στην Αγγλία, τη Γαλλία, την Τουρκία κι αλλού, είναι πολύ δυναμική η σκηνή του ζωντανού, του live. Έτσι, οι εταιρίες δίσκων αναλαμβάνουν και τη διοργάνωση των εμφανίσεων των καλλιτεχνών που εκπροσωπούν αποκτώντας μια σοβαρή πηγή εσόδων για τη στήριξη των παραγωγών τους. Ένας καλλιτέχνης μπορεί να κάνει και 30 εμφανίσεις το χρόνο στην Τεχεράνη, συν κάποιες άλλες σε διάφορες πόλεις. Στην Τεχεράνη λειτουργούν περίπου 20 μεγάλοι χώροι, με χωρητικότητα μέχρι τρεις χιλιάδες άτομα, και περίπου άλλοι 200 μικροί και μεσαίοι. Σε ένα τέτοιο χώρο που επισκεφτήκαμε, με φαγητό, έπαιξαν στη σκηνή του, για τρεις περίπου ώρες, δέκα μουσικοί.
Στο Ιράν δεν υπάρχουν κλαμπ. Και η μουσική, στην πλειονότητά της, είναι αυτό που αποκαλούμε «ακουστική». Εν τούτοις, υπάρχουν σχήματα και παίζονται όλα τα είδη της μουσικής, μόνο που σε δημόσιους χώρους οι στίχοι των τραγουδιών είναι στην περσική γλώσσα, από παραδοσιακή μέχρι ραπ και χέβι μέταλ. Οι αμοιβές των μουσικών στις μουσικές σκηνές είναι περίπου στα σημερινά ελληνικά επίπεδα.
Γενικά, πάντως, οι μουσικοί απεικονίζονται σε κάθε μέσο που συναντάει κανείς στα μουσεία, τις γκαλερί, τις ταβέρνες και τα τεϊοποτεία. Σε πίνακες ζωγραφικής, σε φωτογραφίες, σε τοιχογραφίες, σε χαλιά και σε αγάλματα. Αυτές τις μέρες, το Πανεπιστήμιο Φερντοσί της πόλης Μασχάντ, βράβευσε τον Shahram Nazeri για την ερμηνεία τραγουδιών σε στίχους από το διάσημο έπος Shahname του Φερντοσί.
Είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον ότι στην ιρανική μουσική, έχει κορυφαίο ρόλο η ποίηση, παλιά και νέα. Με εκατοντάδες σημαντικούς ποιητές και εκατοντάδες χιλιάδες στίχους με μεγάλη θεματολογία, από τον έρωτα, τη φιλία, τον αλτρουισμό και το δράμα μέχρι την υπαρξιακή φιλοσοφία και τον πόλεμο, ο κάθε καλλιτέχνης επιλέγει αυτό που θέλει να εκφράσει ή γράφει νέους στίχους που κι αυτοί σε μεγάλο βαθμό ακολουθούν αυτή τη μεγάλη παράδοση. Η ποίηση παραμένει μια κυρίαρχη «γλώσσα», ένας κώδικας για να συνδεθεί κανείς με τον πολιτισμό του Ιράν, αλλά και για να εκφράσει τις σύγχρονες επιθυμίες, απόψεις και ανάγκες του.
Εκφράζοντας τον δυναμισμό που έχει αυτή η κοινωνία, αλλά και την αγάπη για τη μουσική και την ποίηση, η προσέλευση του κοινού είναι μεγάλη σχεδόν σε όλα τα είδη της μουσικής, με τιμές εισιτηρίων που κυμαίνονται από 20 μέχρι 30 ευρώ, για καλλιτέχνες που έχουν κάποιο όνομα.
Λογοκρισία
Η λογοκρισία δεν φαίνεται, σήμερα τουλάχιστον, με την κυβέρνηση Ρουχανί, να λειτουργεί αποτρεπτικά στη δημιουργία, παρ’ όλο που αναμφίβολα αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα βάζοντας τους δημιουργούς στη διαδικασία να αυτοπεριορίζονται. Όμως, η κοινωνία έχει βρει τα αντίδοτά της. Εξάλλου, στο Ιράν υπήρχε ανέκαθεν λογοκρισία, και επί Σάχη. Ένας τρόπος παράκαμψης της λογοκρισίας είναι γνώριμος σε μας. Η έκφραση μέσα από μεταφορές, υπονοούμενα και αλληγορίες, που διαμορφώνει μια εναλλακτική γλώσσα επικοινωνίας. Όσοι παρακολουθούν συστηματικά τις σπουδαίες ταινίες του ιρανικού σινεμά, το γνωρίζουν ήδη. Επί πλέον, όμως, όπως διαπιστώσαμε, οι περιορισμοί στη λογοτεχνία, τη μουσική, το θέατρο, το σινεμά ή την ενδυμασία, έχουν γίνει η αιτία να δημιουργηθούν μέσα στην κοινωνία παράλληλα στρώματα διαβίωσης που αποφεύγουν τις μεταξύ τους τριβές και συνυπάρχουν. Αυτό αφορά και τη θρησκεία και την κοσμικότητα. Αλλά, στο πολιτισμικό επίπεδο, έχει αναπτυχθεί στο Ιράν ένα παράλληλο επίπεδο κοινωνικών σχέσεων και εκφράσεων. Όλοι μας μίλησαν για τις κοινωνικές συναθροίσεις στα σπίτια, όχι σαν ένα τυχαίο ή σποραδικό γεγονός, αλλά σαν ένα δυναμικό καθεστώς. Πολλοί ονομάζουν αυτές τις συναθροίσεις «πάρτι», με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει ανάλογα με την περιοχή, το ειδικό ενοποιητικό στοιχείο, το κοινωνικό στάτους κ.λπ. Σε σχέση με τη μουσική, για παράδειγμα, σ’ αυτά τα πάρτι παίζονται τα πάντα, ακόμα κι αυτά που δεν παίζονται σε μια συναυλία. Επίσης, στις φιλικές και οικογενειακές συναθροίσεις, οι γυναίκες δεν φορούν απαραιτήτως μαντίλι και επίσης τραγουδούν ελεύθερα. Γιατί δημόσια, οι γυναίκες επιτρέπεται να τραγουδούν μόνο σε χορωδίες και σε γυναικείο ακροατήριο. Κατ’ ιδίαν, όμως, δεν υπάρχει κανένας περιορισμός. Μάλιστα, σε καταστήματα δίσκων βρήκαμε και CD με γυναίκες τραγουδίστριες σόλο. Και πολλές γυναίκες τραγουδίστριες σε δίσκους 33 και 45 στροφών βρήκαμε στο σπίτι ενός συλλέκτη βινιλίων, που μας εξέπληξε με την ποικιλία της μουσικής που κυκλοφορεί, πέρα από τους εντόπιους καλλιτέχνες, από Rolling Stones και Pink Floyd μέχρι Ντέμη Ρούσο και Μίκη Θεοδωράκη.
Σε ένα από τα υπέροχα πάρκα της Τεχεράνης που μπορείς να επισκεφτείς πολλά από τα σημαντικά μουσεία της πόλης ή να πιεις καφέ και τσάι σε μια υπαίθρια καφετέρια, οι νεαρές κοπέλες που κάθονταν σε ένα παγκάκι και τραγουδούσαν, δεν σταμάτησαν όταν περάσαμε από κοντά τους. Ο συνοδός μας σχολίασε ότι αυτό είναι μια ένδειξη του φιλελευθερισμού που πνέει στην Τεχεράνη. Ένα πνεύμα που δεν είναι άσχετο με τη χαλάρωση των περιορισμών σε πολιτικό επίπεδο, αλλά σχετίζεται και με την πλημμύρα των νέων ανθρώπων που είναι παντού ορατοί στο Ιράν. Μια κοινωνία 83 περίπου εκατομμυρίων ανθρώπων που το 70% αποτελείται από ανθρώπους κάτω από τα 35 χρόνια!
Στο Μουσείο Μουσικής του Ισφαχάν
Στο Ισφαχάν έχουμε 70 ωδεία και στην Τεχεράνη 800. Έχουμε τρεις ειδικές σχολές για μουσική, δύο για αγόρια και μία για κορίτσια, και δύο πανεπιστήμια για μουσική. Στην Τεχεράνη υπάρχουν περισσότερα.
Στη δική μας σχολή έχουμε περίπου τρεις χιλιάδες σπουδαστές και οι μισοί απ’ αυτούς παίζουν παραδοσιακά όργανα, από την ηλικία των 3-4 ετών. Έχουμε επίσης δυτικές κλασικές συναυλίες, έχουμε ποπ και ροκ. Το μόνο που δεν επιτρέπεται είναι να τραγουδάνε οι γυναίκες, δημόσια και σόλο. Αλλά μπορούν να συμμετέχουν σε χορωδίες. Εντούτοις, έχουμε περισσότερες γυναίκες από άντρες που τραγουδούν. Και στη δική μας ακαδημία έχουμε πάνω από 200 γυναίκες στο τραγούδι. Είναι η παράδοσή μας, χιλιάδες χρόνια ήταν έτσι και οι άνθρωποι κάνουν αυτό που θέλουν να κάνουν και οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να το εμποδίσουν.
Αυτό που συμβαίνει εδώ δεν μπορείς να το συγκρίνεις ούτε με δέκα ούτε με είκοσι χρόνια πριν. Εξελίσσεται, αλλάζει. Τώρα τα πράγμα πάνε καλύτερα με την κυβέρνηση του Ρουχανί. Ανοίγουν. Παλιότερα ίσως και να μην μπορούσαμε να ανοίξουμε αυτό το μουσείο. Τώρα όχι μόνο μπορούμε, αλλά μας βοηθάνε κιόλας.
Εμείς ήμασταν μουσικοί και δάσκαλοι μουσικής. Και πριν από είκοσι χρόνια με τον συνέταιρό μου αρχίσαμε να συλλέγουμε μουσικά όργανα. Πριν από δύο χρόνια σκεφτήκαμε ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε ένα μουσείο, από αγάπη όχι να βγάλουμε λεφτά. Όλοι μας έλεγαν ότι είναι τρελό να το προσπαθήσουμε, γιατί είναι πάρα πολύ δύσκολο να διαχειριστείς ένα ιδιωτικό μουσείο στο Ιράν. Και κοστίζει, γιατί εμείς νοικιάσαμε δύο σπίτια και τα συνδέσαμε μεταξύ τους. Τα καταφέραμε, όμως. Ήδη έχουμε κάθε μέρα εκατό ξένους επισκέπτες.
Υπάρχει και ένα μουσείο οργάνων στην Τεχεράνη, αλλά ανήκει στο δήμο. Είναι πολύ μεγαλύτερο από το δικό μας μουσείο, πιο ωραίο, σε ένα παλιό ανάκτορο και έχει πιο πολλά μουσικά όργανα, αλλά έχει πρόβλημα αξιοποίησής του.
Είμαι πολύ αισιόδοξος και πιστεύω ότι το Ιράν θα πηγαίνει όλο και καλύτερα. Πριν υπήρχαν περιορισμοί για τη μουσική, αλλά τώρα είναι πολύ καλή η κατάσταση. Μπορούμε να κάνουμε τα πάντα. Μπορείς να παίξεις όποια μουσική σου αρέσει. Υπάρχει ζήτημα μόνο για τα λόγια των τραγουδιών.
Εμείς έχουμε κουλτούρα, αλλά και η κουλτούρα μας δεν είναι μόνο για μας. Κι έχουμε δεχτεί στοιχεία από άλλες κουλτούρες. Καμία κουλτούρα δεν είναι αμιγής, πούρα. Όλες οι κουλτούρες έχουν κάποια μίξη.
(από τη συζήτησή μας με τον ιδρυτή και διευθυντή του μουσείου Mehrdad Jeihouni)
(συνεχίζεται)
Στέλιος Ελληνιάδης
