Ο πρωταγωνιστής του Τζουζέπε Τορνατόρε στο Σινεμά ο Παράδεισος (1988) ανταποκρίνεται στα βιογραφικά στοιχεία του Μπερνάντο Μπερτολούτσι (1941-2018), που από δεκαπέντε ετών βούτηξε κάμερα και κατέγραψε στιγμές των διακοπών του, στις πρώτες μικρού μήκους ταινίες του (Ο θάνατος του γουρουνιού). Μέχρι τα 20, ο Μπερτολούτσι ακολουθούσε το παράδειγμα του ποιητή πατέρα του, ωστόσο στράφηκε ολοκληρωτικά στο σινεμά, αρχικά ως βοηθός του επιστήθιου φίλου του, ποιητή και σκηνοθέτη Πιερ-Πάολο Παζολίνι, στην πρώτη του ταινία Ακατόνε (1961), ολοκληρώνοντας στα 23 του τη δική του μεγάλου μήκους ταινία Πριν την Επανάσταση (1964), που αναδεικνύει το διχασμό ενός νεαρού αστικής καταγωγής, που σκοπεύει να ενταχθεί στο Κ.Κ. Ιταλίας, έχοντας ερωτική εμμονή για την θεία του. Χαράζοντας τους δύο βασικούς άξονες του έργου του, ιδεολογία και ερωτισμό, άλλοτε σε σύγκρουση και σπανιότερα σε σύμπλευση, ο Μπερτολούτσι καθιερώνεται ως εμβληματικός σκηνοθέτης της γενιάς της αμφισβήτησης, ανιχνεύοντας το πολιτικό διακύβευμα, μέσα από τις φορμαλιστικές ιδέες της νουβέλ βαγκ.
***
Αντιμετωπίζοντας ενοχικά την αστική καταγωγή και το καλλιεργημένο περιβάλλον του και βαθιά επηρεασμένος από τον πολιτικό λόγο του μαρξιστή Παζολίνι, θερμού μελετητή του Γκράμσι, ο Μπερτολούτσι ξεκινάει με αντίστοιχες λαϊκές θεματικές και συγκροτημένη πολιτική ρητορική, επιχειρώντας να υψώσει και αυτός ανάστημα διανοούμενου. Μετά τον «Ιστορικό Συμβιβασμό» της Ιταλίας και το ξεθώριασμα των επαναστατικών οραμάτων, ο Μπερτολούτσι στράφηκε σε πολυετή ψυχαναλυτική ενδοσκόπηση και πνευματικές αναζητήσεις, ως άλλος γουντιαλλενικός αντιήρωας της εποχής του.
Με την επικράτηση μεταπολεμικά νεορεαλιστών σκηνοθετών (Βισκόντι, Ροσελίνι, Ντε Σίκα), αναδύθηκε και η τάση των Φελίνι και Αντονιόνι, που προσπέρασαν την νεορεαλιστική θεματολογία, με τη μεταποίηση αυτοβιογραφικών βιωμάτων από τον πρώτο σε φαντεζί ονειρική κινηματογραφική αισθητική, ενώ ο δεύτερος έδωσε έμφαση σε εσώτερα διλλήματα των χαρακτήρων, μέσα από νεκρούς χρόνους και κενούς χώρους. Οδεύοντας προς υπαρξιακές ατραπούς, οι θεματικές τους επικεντρώνονται στις οικογενειακές σχέσεις που αντανακλούν την κρίση ταυτότητας της ιταλικής κοινωνίας, απ’ την ήττα της μοναρχίας και του φασισμού, στη νεωτεριστική εποχή της καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης. Ακολουθώντας αυτό το ήδη χαραγμένο από τη δεκαετία του ’50 μονοπάτι, στα μέσα του ’60 αναδύθηκαν και άλλοι πολιτικοποιημένοι σκηνοθέτες (Μάρκο Μπελόκιο), με ήρωες διχασμένους ανάμεσα σε αστικές καταβολές και την περιρρέουσα πολιτική διάσταση.
Σε αυτή τη γραμμή αμφισβήτησης των πατρικών προτύπων πατάει και η επόμενη μεγάλου μήκους ταινία του Μπερτολούτσι Η στρατηγική της Αράχνης (1969), την εποχή που ο ίδιος εγγράφεται στο ΚΚΙ, με έντονες επιρροές από τις ταινίες του σύγχρονού του Μπελόκιο Οι γροθιές στην τσέπη (1965) και Η Κίνα είναι κοντά (1967). Και Ο Κονφορμίστας (1970) εμπλέκει στην πολιτική την ψυχανάλυση, διαμορφώνοντας μέσα από τον τραυματικό ψυχισμό του πρωταγωνιστή ένα διεισδυτικό δοκίμιο, για τον εγκλωβισμό της ιταλικής κοινωνίας του ’20 και του ’30, στο λαϊκισμό του εθνικοσοσιαλισμού, πολύ πριν την Ξεχωριστή μέρα (1977), του Εττόρε Σκόλα.
Πριν από την Αυτοκρατορία των αισθήσεων (1976/Ναγκίσα Οσίμα), ο Μπερτολούτσι σκηνοθετεί με απαράμιλλη ειλικρίνεια την ταινία-ορόσημο Το Τελευταίο ταγκό στο Παρίσι (1972), όπου ο Μάρλον Μπράντο συνευρίσκεται ερωτικά με μια άγνωστη (Μαρία Σνάιντερ), αναπτύσσοντας πειραματικό σαρκικό ερωτισμό. Με τον έρωτα να αναδεικνύεται ως μοναδικό ανάχωμα στο θάνατο, σεξουαλικότητα και σαδομαζοχισμός παρουσιάζονται ως ψυχαναλυτικά εργαλεία διερεύνησης της απελευθέρωσης του υποσυνείδητου που καταργεί κάθε ταξική υποταγή. Θεμελιώδης επιρροή για μεταγενέστερες ταινίες, ανάμεσα τους και τη Σαρκική εξάρτηση (2001 / Πατρίς Σερώ), η σεξουαλική ένταση της ταινίας σημάδεψε τον φετιχιστικό ερωτικό κινηματογράφο, με την αναγνωρίσιμη μουσική του Γκάτο Μπαρμπιέρι να συνδέει μοναδικά ερωτικό πάθος και αργεντίνικο ταγκό, σε εκσυγχρονισμένη τζαζ εκδοχή.
***
Το 1976, ο Μπερτολούτσι επιστρέφει στον τόπο καταγωγής του, την Πάρμα, για τα γυρίσματα της αριστουργηματικής τετράωρης ιστορικής τοιχογραφίας 1900, όπου μέσα από τις ζωές δυο αγοριών διαφορετικής κοινωνικής τάξης, που γεννήθηκαν στον ίδιο χώρο την ίδια μέρα, μέρα θανάτου και του εθνικού συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι, περιγράφεται η μετάβαση της αγροτικής Ιταλίας στη βιομηχανική περίοδο. Οι δρόμοι των δυο αγοριών χωρίζουν, όταν ο ένας ασπάζεται το σοσιαλισμό, παροτρύνοντας τους χωρικούς να εξεγερθούν, ενώ ο άλλος ενστερνίζεται τις ιδέες της τάξης του, μαζί με τον ανερχόμενο φασισμό. Φλερτάροντας με την ιδέα της αντιστροφής των ταξικών ρόλων απ’ το παιδικό μυθιστόρημα Πρίγκιπας και Φτωχός του Μάρκ Τουαίην, ο Μπερτολούτσι «δανείζεται» τον εμβληματικό πρωταγωνιστή (Λάνκαστερ) του βισκοντικού Γατόπαρδου (1963), όσο και τον χαρακτήρα στο μεταίχμιο αριστοκρατίας-αστικής τάξης που ερμήνευε. Ο εμβληματικός πίνακας Il quarto stato (1901 / Τζουζέπε Πελλίτσα ντα Βολπέντο), στους τίτλους αρχής, με τους αγρότες ως ενιαίο συλλογικό ιστορικό υποκείμενο που διεκδικεί δυναμικά, σηματοδοτεί μαζί με τη συγκεκριμένη χρονολογία και την απαρχή των κοινωνικών αγώνων, στην αυγή του 20ού αιώνα.
Μέσα του ’80, ο Μπερτολούτσι ασπάζεται το Βουδισμό, μεταλλάσσεται ιδεολογικά και αισθητικά και ξεκινάει την «τριλογία του Άλλου». Ο Τελευταίος Αυτοκράτορας (1987), που κέρδισε 9 Όσκαρ, υπήρξε η πρώτη δυτική παραγωγή που γυρίστηκε στα παλιά αυτοκρατορικά ανάκτορα του Πεκίνου. Πολυδάπανη επική ταινία, με συμφωνική μουσική του Ιάπωνα Ριουίτσι Σακαμότο, αναδεικνύει τη μοναρχία, μέσα από εντυπωσιακές μετωπικές και συμμετρικές λήψεις, προβάλλοντας το προσωποκεντρικό έναντι του συλλογικού και καταλήγει να καθοδηγεί συναισθηματικά τον θεατή, απογυμνώνοντας τον αυτοκράτορα από το θεσμικό πλαίσιο της απάνθρωπης μοναρχίας. Ο Ριουίτσι Σακαμότο συνεργάστηκε με τον Μπερτολούτσι, και στις άλλες δύο ταινίες της τριλογίας, Τσάι στη Σαχάρα (1990) και Ο μικρός βούδας (1994).
Νοσταλγός, ωστόσο, του μαρξισμού υπό το πρίσμα της ψυχαναλυτικής του διάστασης, στις αρχές της νέας χιλιετίας ο Μπερτολούτσι επιστρέφει στον παρισινό Μάη του ’68, με τους Ονειροπόλους (2003), μέσα από έναν υπαρξιακό και σεξουαλικό απόηχο. Σε αντιστοιχία με το Μιλού το Μάη (1990 / Λουί Μαλ), η εξεγερσιακή αυτή περίοδος παρουσιάζεται στο ευρύ κοινό, μέσα από νοσταλγικό ενίοτε και παραμορφωτικό κλίμα, όπου πριμοδοτείται μια ψυχολογική ανάγνωση. Νιάτα, έρωτας και κινηματογραφοφιλία σε πρώτο πλάνο, εμπλέκονται εύστοχα στους Ονειροπόλους με τον ελευθεριακό ερωτισμό ενός σκανδαλιστικά ερωτικού τριγώνου, αφήνοντας στο φόντο την επαναστατική διάσταση. Η συμβολική ρήψη πέτρας που σπάει το τζάμι, στο τέλος, αφήνει να εισβάλει λυτρωτικά μαζί με την εξεγερσιακή ορμή και η ηρακλείτεια ροή της ζωής.
Το 2012, στα 71 του, καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι, μετά από δεκαετή απουσία, ο Μπερτολούτσι αναπολεί τις εφηβικές του εμμονές και χρησιμοποιεί το τραγούδι-θρύλος Space Oddity (1969) του Ντέιβιντ Μπόουι σε ιταλική βερσιόν, ως βασικό μουσικό θέμα της εφηβικής συγκινητικής ταινίας Εγώ και Εσύ, κύκνειο άσμα του, που διεξάγεται σε κλειστοφοβικό σκηνικό, φέρνοντας στο νου τους βρικόλακες στα καταγώγια, με γκόθικ ροκ τραγούδια εποχής.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
- Συνεχίζεται το 31ο Πανόραμα Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου (22/11-5/12/2018), στο Τριανόν, με ταινίες του Διαγωνιστικού, τη νέα ταινία The Summer House της Βαλέρια Μπρούνι-Τεντέσκι και τις παλιότερες Ο Τελευταίος Πειρασμός (1988) του Μάρτιν Σκορτσέζε και Η Διπλή ζωή της Βερόνικα (1991) του Κριστόφ Κισλόφσκι.
- Από σήμερα ξεκινά το 21ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για παιδιά και νέους (1-8/12/2018), με καλλιτεχνικό διευθυντή τον Δημήτρη Σπύρου και 12 μεγάλου μήκους νέες ταινίες στο Διαγωνιστικό, 23 στο τμήμα κινουμένων σχεδίων και 21 ντοκιμαντέρ. Στο πλαίσιο της δημοφιλούς 18ης Camera Zizanio, που επιμελείται ο σκηνοθέτης Νίκος Θεοδοσίου, με ταινίες που έχουν δημιουργήσει μαθητές, θα διαγωνιστούν 127 ταινίες από την Ελλάδα, αντίστοιχος αριθμός από ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και από Αμερική, Αυστραλία, Αφρική και Ασία. Εκτός από την παράλληλη διεξαγωγή κινηματογραφικών εργαστηρίων, περιλαμβάνονται και πλούσια αφιερώματα, καθώς και διάλεξη απ’ τον σκηνοθέτη και θεωρητικό κινηματογράφου Θανάση Ρεντζή, τιμώμενο πρόσωπο φέτος.
- Αποκλειστικά στον κινηματογράφο Studio (πλ. Αμερικής) προβάλλεται το ιστορικό ντοκιμαντέρ για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ Ο Δρόμος μας, παραγωγή της ΚΕ του ΚΚΕ, από την κινηματογραφική ομάδα των Κώστα Σταματόπουλου, Σήφη Στάμου, Παυλίνας Αγαλιανού. Μέσα σε 100 λεπτά επιχειρείται να χωρέσουν τα 100 χρόνια του ΚΚΕ με εξαιρετικό πλούσιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό αρχειακό υλικό, όσο και μερικές δραματοποιημένες σκηνές έξυπνα ενταγμένες αφηγηματικά, που ζωντανεύουν ιστορικές στιγμές.
