Ο ιταλός Αντόνιο Λαμπριόλα γράφει το 1896: «Οι ιδέες δεν πέφτουν απ’ τον ουρανό αλλά, αντίθετα, όπως και κάθε άλλο προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας, διαμορφώνονται μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες, με τη συγκεκριμένη ωριμότητα των καιρών από τη δράση καθορισμένων αναγκών και από επανειλημμένες απόπειρες να δοθεί σ’ αυτές ικανοποίηση, και με την ανεύρεση αυτών ή των άλλων δοκιμαστικών μέσων, που είναι σαν τα εργαλεία της παραγωγής και επεξεργασίας τους. Και οι ιδέες επίσης προϋποθέτουν ένα έδαφος κοινωνικών συνθηκών, και έχουν μορφή εργασίας. Όταν μεταθέτουμε αυτές ή ετούτη, δηλαδή τις ιδέες και τη σκέψη, από τις συνθήκες και το περιβάλλον της γένεσης και ανάπτυξης τους, παραμορφώνουμε τη φύση και το νόημα τους».
Το ερώτημα ποιες είναι οι ιδέες της εποχής μας ή ποιες είναι οι ιδέες μας για την εποχή είναι εξαιρετικά επίπονο. Κι εδώ η δυσκολία αυξάνεται ξανά όταν τα μέσα για να το απαντήσουμε ανήκουν κι αυτά στην εποχή. Υλικότητα, ιστορικότητα και κοινωνία, όροι εκ των ων ουκ άνευ, άλλοτε για να παγιδέψουν τη σκέψη άλλοτε για να την ελευθερώσουν μαζί με τους φορείς της. Από πού πέφτουν λοιπόν οι σωστές ιδέες σήμερα, στη νέα χιλιετηρίδα;
Όσο εύκολο μοιάζει να παρακολουθεί κανείς την επικαιρότητα, τόσο δύσκολο είναι να την κατανοεί. Δε θα ήταν ίσως υπερβολικό να ειπωθεί ότι στην εποχή των «ταχυτήτων» ο καταιγισμός γεγονότων, δεδομένων και πληροφορίας συντελεί στην άγνοια. Εδώ και αρκετά χρόνια οι μελετητές του κυβερνοχώρου κατασκεύασαν τους όρους «ινφομάνια» (infomania) και «ρύπανση δεδομένων» (data pollution) για να περιγράψουν τόσο τον φόρτο, όσο και το πρόβλημα διαχείρισης της πληροφορίας σε νοητικό και προσωπικό επίπεδο. Θα μπορούσε αυτό να αξιοποιηθεί και ευρύτερα.
Για να περιγραφεί η «κατάσταση», οφείλουμε να παραμερίσουμε όχι μόνο τα σκοτάδια και τα φώτα που την αποκρύπτουν αλλά και τους δικούς μας φακούς που την παραμορφώνουν, τουλάχιστον παραπάνω από το «φυσιολογικό». Η δυσκολία αυξάνεται όταν αυθορμήτως και συνειδητώς, διανοητικά και κατ’ αίσθηση, προσπαθεί κάποιος να ανακαλύψει τη θέση του μέσα σε αυτή ή πολύ περισσότερο να εφεύρει μια στάση. Υποκειμένου, πράξης και μετασχηματισμού. Γιατί οποιαδήποτε άλλη στάση είναι απελπιστικά αυτονόητη, όσο και απελπιστικά αδιέξοδη. Σημειωτέον, ότι οι τρόποι για να ρουφηχτούν σήμερα τα «ενάντια στο ρεύμα» και τα «ανταγωνιστικά σχέδια» είναι απείρως αποτελεσματικότεροι απ’ ό,τι στο παρελθόν.
Το ερώτημα ποιες είναι οι ιδέες της εποχής μας ή ποιες είναι οι ιδέες μας για την εποχή είναι εξαιρετικά επίπονο. Κι εδώ η δυσκολία αυξάνεται ξανά όταν τα μέσα για να το απαντήσουμε ανήκουν κι αυτά στην εποχή. Υλικότητα, ιστορικότητα και κοινωνία, όροι εκ των ων ουκ άνευ, άλλοτε για να παγιδέψουν τη σκέψη άλλοτε για να την ελευθερώσουν μαζί με τους φορείς της. Από πού πέφτουν λοιπόν οι σωστές ιδέες σήμερα, στη νέα χιλιετηρίδα; Και πόσο καθολικά μπορεί να διεκδικηθεί αυτό το «σωστό» στους τόσους και τόσο διαφορετικούς κόσμους που διαφημίζεται ότι υπάρχουν;
Είναι γνωστή η συσχέτιση που υπάρχει ανάμεσα στους τρόπους σκέψης και το είδος της κοινωνικής δραστηριότητας. Η συγκεκριμένη σκέψη που διακρίνεται για τον πρακτικό και εμπειρικό της χαρακτήρα και εμφανίζεται σε εκτελεστικές και χειρωνακτικές μορφές εργασίας. Και η κατηγοριακή σκέψη που εδράζεται στην αφαιρετική, νοητική παράσταση της πραγματικότητας. Τι σημαίνουν σήμερα όλα αυτά; Ποιο είδος σκέψης κυριαρχεί και πως διαμορφώνεται η συνείδηση; Στον μεταβιομηχανικό κόσμο –της Δύσης για να μην ξεχνιόμαστε– της άυλης εργασίας μακριά από τα «πράγματα», της εκκοσμίκευσης εν μέσω της θεότητας «Αγορά», των αναπαραστάσεων που δημιουργεί η δίχως όριο ψηφιακή εμπειρία. Χωρίς βέβαια να ξεχνιέται και η πεζή εξαγορά και ενσωμάτωση των συνειδήσεων για την είσοδο στα κάθε λογής σαλόνια.
Τα πράγματα αλλάζουν πιο γρήγορα απ’ ό,τι οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις μας. Αυτή η σφαίρα φαίνεται να έχει τους δικούς της ρυθμούς, τα δικά της προσκόμματα, κωλύμματα και ανισομέρειες. Δεν παρακολουθεί ούτε ακολουθεί απλά την οικονομία ή την πολιτική. Οι διαστάσεις της και τα θεμέλια της μοιάζουν να συνταράσσονται λιγότερο από τις διακυμάνσεις της συγκυρίας, να είναι πιο προφυλαγμένες και στέρεες. Ακόμα κι αν ήρθαν τα πάνω-κάτω στη χώρα τα τελευταία δέκα χρόνια, από πραγματικές, μαζικές καταστροφές και από πραγματικά, μαζικά κινήματα, δεν είναι εύκολο τα μυαλά να περάσουν σε μια άλλη κατάσταση. Τα μυαλά των πολλών ανθρώπων πάντα και όχι όσων μιλούν εξ’ ονόματος τους.
Ούτε όμως όσων ταυτίζουν τη συνείδηση με την κατοχή γνώσεων. Ο τεχνολογικός ντετερμινισμός, η τεχνολογία και η τεχνική ως προτεινόμενες λύσεις των προβλημάτων είναι παλιά ιστορία. Δεν πρόκειται καν για μια μάχη ανάμεσα στους λάτρεις της τεχνολογικής εξέλιξης και τους τεχνοφοβικούς. Το ζήτημα αφορά περισσότερο τη φθορά της –όποιας– δημοκρατίας. Το τέλος των ιδεών που αλλάζουν τα πράγματα και της φιλοσοφίας που στοχάζεται. Την επικράτηση κάθε είδους αυτοματισμών. Μα και η τεχνολογία μοιάζει περισσότερο από παλιά να γεννά πολλαπλές αλλοτριώσεις, δηλαδή το «ανεξέλεγκτο», την άρση των ανθρωπογενών διαμεσολαβήσεων αλλά και την κλοπή των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Αν πριν πολλά χρόνια, ο Μαρξ μελετούσε τα χαρακτηριστικά, την ιδιοσυστασία και τον εαυτό του ελεύθερου εργάτη σε σχέση με τον δούλο, ως προς τις δυνατότητες της ιστορικής του δράσης, πρέπει και σήμερα να σκεφτούμε αναλόγως.
Πού γεννιούνται οι ιδέες; Είναι πιθανό να γεννηθούν σοφές ιδέες στα πανεπιστήμια και τους λοιπούς «ναούς της γνώσης»; Ας μην είμαστε κατηγορηματικοί. Το πρόβλημα ξεκινά όταν ορισμένες φωτεινές ιδέες των μαζικών κινημάτων δεν εντοπίζονται, δεν γενικεύονται, δε βαθαίνουν. Το ίδιο και για πλευρές της λαϊκής συνείδησης που είτε υποτιμάται, είτε αντιμετωπίζεται πατερναλιστικά, είτε αποθεώνεται. Όταν οι εμπειρίες μένουν αναξιοποίητες για να έρθει έπειτα η ακαδημαϊκή αυθεντία ή η πολιτική πρωτοπορία και να αποφανθεί για την αξία τους συγκρίνοντάς τες με ιδέες-συνταγές. Λες και τα διδακτορικά και τα κόμματα άλλαξαν ποτέ τον κόσμο.
Αν οι συναινέσεις έχουν διαρραγεί στο επίπεδο της πολιτικής και των εκπροσωπήσεων αυτό δε σημαίνει ότι το πνεύμα μένει μετέωρο. Στη θέση των ιδεών που δεν έχουν πια πέραση, ξεπροβάλλει το δόγμα τού «δεν υπάρχει εναλλακτική». Κι επειδή η πηγή των ιδεών δεν είναι απλά κάποιες άλλες ιδέες, είναι ακριβώς ο υπαρκτός καπιταλισμός και οι εμπειρίες του που δημιουργούν διαρκώς –προσπαθούν– έναν ανθρωπολογικό τύπο και έναν συμβατό με αυτόν κοινό νου. Γι’ αυτό η συζήτηση για την τεχνολογία είναι κρίσιμη και οφείλει να ξεπεράσει τις εργαλειακές προσεγγίσεις περί καλής ή κακής χρήσης.
Τα κείμενα που ακολουθούν επιλέχτηκαν γιατί αναμετριούνται με το ερώτημα περί της γέννησης των ιδεών, της σκέψης, της συνείδησης, της θεμελίωσης και των διαδρομών της γνώσης. Έχουν γραφτεί σε διαφορετικές εποχές και αντικατοπτρίζουν τις προσπάθειες να συλληφθούν εποχές μεταβάσεων και τεκτονικών αλλαγών. Ο Διαφωτισμός, η παλινόρθωση και οι περιπέτειες των σοσιαλιστικών μεταβάσεων, έπειτα η πτώση του «υπαρκτού» και σήμερα η λεγόμενη 4η βιομηχανική επανάσταση. Αυτό είναι το νήμα που τα ενώνει. Μια τέτοια εποχή, ρευστή και μεταβατική, είναι και η δικιά μας.
