Α΄ Μέρος
του Δημήτρη Μπελαντή
Το θεωρητικό έργο του διαπρεπούς Γάλλου μαρξιστή οικονομολόγου Σαρλ Μπετελέμ (Charles Bettelheim, 20 Νοεμβρίου 1913-20 Ιουλίου 2006) είναι ένα έργο κεφαλαιώδες για την μαρξιστική και ριζοσπαστική αντικαπιταλιστική σκέψη του 20ού αιώνα. Στα ελληνικά έχει ήδη μεταφρασθεί ένα μεγάλο μέρος του, ξεκινώντας ήδη από την δεκαετία του 1970 μέχρι και σήμερα.
ΑΝΑΦΕΡΟΥΜΕ αρχικά το κορυφαίο έργο του «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», που πλέον υπάρχει πλήρως μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα. Ο α΄ τόμος («Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, Α’ περίοδος 1917-1923») μεταφράσθηκε και εκδόθηκε το 1975 από τις εκδόσεις Ράππα (μετάφραση Κώστας Μαλεβός, γαλλική έκδοση Maspero / Seuil 1974). Ξαναεκδόθηκε το 2010 από τις εκδόσεις Κουκίδα (μετάφραση: Κώστας Μαλεβός, επιμέλεια Δημήτρης Δημόπουλος). Ο β΄ τόμος («Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, Β΄ περίοδος 1923-1930») εκδόθηκε, και αυτός αρχικά από τις εκδόσεις Ράππα το 1977 (μετάφραση: Γιάννης Κρητικός, γαλλική έκδοση Maspero / Seuil 1977). Ξαναεκδόθηκε και αυτός από τις εκδόσεις Κουκίδα το 2010. Ο τρίτος και τέταρτος τόμος («Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, Γ΄ περίοδος 1930-1941, Γ1: Οι κυριαρχούμενοι, Γ2: Οι κυρίαρχοι) εκδόθηκαν για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Κουκίδα το 2017, σε ένα ενιαίο βιβλίο (μετάφραση: Σπύρος Κακουριώτης, γαλλική αρχική έκδοση, Seuil / Maspero 1982, o τόμος Γ1 και Seuil / Maspero 1983, ο τόμος Γ2). Η ύπαρξη του έργου αυτού ως ολοκληρωμένου στα ελληνικά αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά στη σύγχρονη ριζοσπαστική σκέψη και ένα σοβαρό εκδοτικό και μεταφραστικό επίτευγμα για τα ελληνικά δεδομένα. Αναφέρουμε εδώ ενδεικτικά ότι οι τρίτος-τέταρτος τόμος έχουν μεν εκδοθεί στα αγγλικά κατά την δεκαετία του 1980, αλλά αυτή η έκδοση είναι εδώ και πολλά χρόνια εξαντλημένη και σχεδόν αδύνατο να ανευρεθεί. Υπάρχει, όμως, μια επίσης πολλή καλή έκδοση του βιβλίου στα γερμανικά από το έτος 2016 (εκδόσεις, Die Buchmacherei, Berlin 2016, η οποία συνοδεύεται και από πλούσια εικονογράφηση από τον εκδότη, καθώς και μια γόνιμη εισαγωγή) (1). Το έργο αυτό του Μπετελέμ, γιγάντιο και σε ποσότητα και σε ποιότητα, είναι ουσιαστικά και το τελευταίο του, αφού από το 1983 που το ολοκληρώνει μέχρι και το 2006 όπου πεθαίνει θα γράψει λίγα πράγματα και κανένα ολοκληρωμένο βιβλίο.
Άλλα έργα του Σαρλ Μπετελέμ έχουν εκδοθεί στα ελληνικά παλιότερα κυρίως από τις εκδόσεις Στοχαστής («Μελέτες και άρθρα» 1974, «Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην Κίνα», 1975, –μαζί με την Ροσάνα Ροσάντα–, «Ο μαρξισμός του Μάο τσε Τουνγκ και η διαλεκτική», 1978, εισαγωγή: Λουκά Αξελού, μετάφραση: Μανόλη Αυγερινού κ.ά.), ενώ η συζήτησή του με τον Πωλ Σουήζυ σχετικά με την σοβιετική εμπειρία με τον τίτλο «Μετάβαση στον Σοσιαλισμό» εκδόθηκε από τις εκδόσεις Μπουκουμάνη το 1977, και η συζήτησή του με τον επίσης σημαντικό Γάλλο μαρξιστή Ρομπέρ Λινάρ με τίτλο «Ιστορικότητα και Επικαιρότητα του Μαρξισμού» εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ρηξίπυλον το 1980 (μετάφραση: Λάκη Τρίτα, εισαγωγή: Νίκου Σιδέρη). Αναφέρουμε ακόμη την έκδοση από το περιοδικό Μηνιαία Επιθεώρηση (αντίστοιχο του Monthly Review στην Ελλάδα) του έργου του «Το Μεγάλο Άλμα προς τα Πίσω» το 1978, το οποίο αναφέρεται στην ήττα της Πολιτιστικής Επανάστασης μετά το 1976 και την ολοσχερή νίκη της φιλοκαπιταλιστικής τάσης Ντενγκ Χσιάο Πινγκ, καθώς και το βιβλίο «Πολιτιστική Επανάσταση και Βιομηχανική Οργάνωση στην Κίνα» (Αθήνα 1975, εκδόσεις Γη).
Ο Μπετελέμ είναι και ο μόνος από το ρεύμα του «ευρωπαϊκού μαοϊσμού», ο οποίος αναλαμβάνει μια ριζική κριτική του σοβιετικού κοινωνικού σχηματισμού, υπερβαίνοντας ήδη από την αρχή σημαντικά τα όρια κριτικής της Σχολής Αλτουσέρ
Ο ΜΠΕΤΕΛΕΜ υπήρξε πολύ σημαντικός ως μαρξιστής οικονομολόγος στην Γαλλία ήδη από τις δεκαετίες του 1940 και 1950. Έγραψε, στην πρώτη φάση του έργου του, ένα ενδιαφέρον έργο κριτικής στην ναζιστική οικονομία («Η γερμανική οικονομία κάτω από τον ναζισμό, υπό το πρίσμα της παρακμής του καπιταλισμού», 1946) καθώς, επίσης και ένα έργο για τον σοβιετικό κεντρικό σχεδιασμό, που εκδόθηκε το 1945 («La planification sovietique», «Ο σοβιετικός σχεδιασμός»). Στο έργο του αυτό, όπου αξιοποιεί εκτός από τις εξειδικευμένες γνώσεις του και την προσωπική του εμπειρία από το ταξίδι και την παραμονή του στην ΕΣΣΔ, κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1930, ο Μπετελέμ είναι ήδη έντονα κριτικός προς την εντατική εκβιομηχάνιση της δεκαετίας του 1930 και τις μεθόδους της (π.χ. θέμα ψαλίδας μισθών ή δυσμενών εργασιακών συνθηκών), χωρίς, όμως, ακόμη να αμφισβητεί συνολικά την σοσιαλιστική φύση της ΕΣΣΔ.
Στις δεκαετίες του 1950 και 1960 ο Μπετελέμ ασχολείται με τα ζητήματα του σοσιαλιστικού σχεδιασμού και του νόμου της αξίας κατά την μετάβαση από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό. Είναι γνωστή η διαφωνία του με τον Τσε Γκεβάρα, υπουργό τότε Βιομηχανίας της Κούβας, στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σχετικά με την λειτουργία ή μη του νόμου της αξίας και των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων κατά την μετάβαση. Όπως θα υποστηρίξει και αργότερα στο κεντρικό έργο του για την ΕΣΣΔ, ο Μπετελέμ είχε την άποψη, σε αντίθεση προς τον Τσε, ότι η υπέρβαση του νόμου της αξίας αποτελεί μια μακροχρόνια στρατηγική (με αναλογίες προς την ΝΕΠ της δεκαετίας του 1920), η οποία δεν επιλύεται δια του πολιτικού βολονταρισμού, δια της διοικητικής δηλαδή «εξαφάνισης» αυτών των σχέσεων. Από εδώ νομίζουμε ότι ξεκινά και το ενδιαφέρον του για την σκέψη του ρεύματος Μπουχάριν.
Κρίσιμη καμπή στο έργο του Μπετελέμ αποτελεί η πολιτική και διανοητική σύνδεσή του με τον μαοϊσμό και ιδίως αυτόν της Πολιτιστικής Επανάστασης (2). Το έργο του Μπετελέμ, από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 και μετά, όπως και το έργο της συγγενούς προς την σκέψη του τότε Σχολής Αλτουσέρ (Λ. Αλτουσέρ, Ετ. Μπαλιμπάρ, Ζ. Ρανσιέρ, Ν.Πουλαντζάς κ.ά.), στρέφεται προς μια οξεία κριτική του σοβιετικού και «υπαρκτοσοσιαλιστικού» μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης από την οπτική της κριτικής στον οικονομισμό-παραγωγισμό. Το κρίσιμο ζήτημα εδώ που ακουμπά και όψεις του ίδιου του μαρξικού έργου (κυρίως τον Πρόλογο του Μαρξ στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (1859), έργα του Ένγκελς κ.ά.) είναι η αμφισβήτηση της προτεραιότητας των παραγωγικών δυνάμεων επί των παραγωγικών σχέσεων και της ταξικής πάλης και η γενικότερη αμφισβήτηση ενός μοντέλου μονομερώς στραμμένου στην γιγαντιαία και εντατική βιομηχανική ανάπτυξη και στηριγμένου στην δήθεν «ουδετερότητα» της επιστήμης και της τεχνικής (κριτική στο πλέγμα οικονομισμός-παραγωγισμός- επιστημονισμός-τεχνοκρατία). Η Πολιτιστική Επανάσταση εμπνέει τον Μπετελέμ, όπως και άλλους στοχαστές της περιόδου του 1968, προς την κατεύθυνση μιας αυτοδιεύθυνσης της παραγωγής εκ μέρους των εργαζομένων και ενός γενικότερου μαζικού ελέγχου και κριτικής επί των διευθυντών-ειδικών της παραγωγής αλλά και επί της κρατικής-κομματικής ηγεσίας στις «μεταβατικές» κοινωνίες όπου η κομματική και η κρατική ηγεσία συνιστούν ένα ενιαίο και αμφιλεγόμενο πλέγμα εξουσίας. Στην πραγματικότητα, όμως, ο Μπετελέμ είναι και ο μόνος από το ρεύμα του «ευρωπαϊκού μαοϊσμού», ο οποίος αναλαμβάνει μια ριζική κριτική του σοβιετικού κοινωνικού σχηματισμού, υπερβαίνοντας ήδη από την αρχή σημαντικά τα όρια κριτικής της Σχολής Αλτουσέρ.
ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ενδιαφέρον στοιχείο στο κεντρικό έργο του «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ» είναι ότι από τον πρώτο στον δεύτερο τόμο και κυρίως από τον β΄ στους γ΄-δ΄ έχουμε μια σημαντική μετατόπιση πολιτικής, ιδεολογικής και θεωρητικής οπτικής. Δεν θα μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει βάσιμα ότι ο συγγραφέας από την αρχή κιόλας του α΄ τόμου μέχρι το τέλος του γ΄-δ΄ τόμου παραμένει μαρξιστής με την έννοια ότι χρησιμοποιεί την μαρξιστική εννοιολογία και μεθοδολογία, όπως διαμορφώθηκε και από την νεομαρξιστική επεξεργασία του ’60 και του ’70. Παρ’ όλα αυτά, ο μαρξισμός του Μπετελέμ στον α΄ τόμο είναι εξαιρετικά διαφορετικός από τον μαρξισμό του στον γ΄-δ΄ τόμο (3). Ενώ ο α΄ τόμος, που γράφεται κοντά στην εποχή των κινημάτων του 1968, διαπερνάται από έναν μαρξισμό αισιόδοξο και πιο «ορθόδοξο» σίγουρα, υπό την έννοια της πίστης του στον λενινισμό και στο πείραμα που εγκαινιάζει ο Οκτώβρης στην Ρωσία, υπό την επιφύλαξη όμως πάντοτε της κριτικής στον οικονομισμό εντός του τριτοδιεθνιστικού μοντέλου σκέψης, ο γ΄-δ΄ τόμος αντανακλά έναν πεσσιμιστικό μαρξισμό και κομμουνισμό, έναν μαρξισμό της ματαίωσης (4).
Αφετηρία της αλλαγής οπτικής είναι η ίδια η έκβαση της διεθνούς ταξικής πάλης, την οποίαν ο Μπετελέμ συλλαμβάνει σφαιρικά ήδη από το 1982, αν όχι και παλαιότερα. Ήττα των κινημάτων του Μάη, υποχώρηση και πτώση της Πολιτιστικής Επανάστασης, κρίση του μαρξισμού, του «Υπαρκτού Σοσιαλισμού» και της Αριστεράς…
Παραπομπές
1) Αναφέρουμε εδώ ότι κατά τον χρόνο έκδοσης του βιβλίου, υπήρξε παρουσίασή του στον Δρόμο της Αριστεράς από τον φίλο Γιώργο Λιερό.
2) Βλ. και το δικό μας κείμενο «Ο μαοϊσμός της Πολιτιστικής Επανάστασης» του 2016, στο σάιτ www.pandiera.gr .
3) Αυτό το καθιστά σαφές και ο ίδιος στην πολύ έντιμη Εισαγωγή του στον γ’-δ’ τόμο . Βλ. ελληνική έκδοση 2017, σελ. 15-25 «Οδηγίες προς ναυτιλομένους»).
4) Για το πρόβλημα της τάσης ματαίωσης των κομμουνιστών βλ. και το δικό μας κείμενο «Κομμουνισμός και ματαίωση. Ενότητα και αντίφαση της κομμουνιστικής εμπειρίας στον 20ο αιώνα», στο σάιτ www.kommon.gr, 2019.
