του Γιάννη Ζήβα*
Ενώ τα σκήπτρα της πρώτης μεγάλης ευρωπαϊκής προλεταριακής επανάστασης τα κρατά αναμφισβήτητα η μεγάλη Κομμούνα του Παρισιού (άνοιξη του 1871), αν στρέψουμε το βλέμμα στον μακρινό 14ο αιώνα, θα βρούμε στις δέλτους της Ιστορίας άλλο ένα συνταρακτικό γεγονός, την κήρυξη της Επανάστασης των Ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη κατά τα έτη 1342-1349. Επρόκειτο για ένα κίνημα των φτωχών λαϊκών στρωμάτων εναντίον της αριστοκρατίας των φεουδαρχών της δεύτερης σε σημασία πόλης του Βυζαντίου, την Θεσσαλονίκη. Όπως και σήμερα η Νύμφη του Θερμαϊκού λογίζεται συμπρωτεύουσα, έτσι και κατά τον ελληνικό Μεσαίωνα, τηρουμένων των αναλογιών, αποτελούσε την συμπρωτεύουσα μετά την μητέρα Κωνσταντινούπολη.
Αν θελήσουμε να περιγράψουμε το κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο της εποχής θα διαπιστώσουμε ότι η κοινωνική διαστρωμάτωση αποτελούνταν από την αριστοκρατία, δηλαδή την τάξη των φεουδαρχών, την ανερχόμενη τάξη των εμπόρων και βιοτεχνών και την τάξη των φτωχών, κυρίως δουλοπαροίκων, αλλά και του πενόμενου λαού εν γένει. Είναι γεγονός ότι στα μέσα του 14ου αιώνα η κατάσταση στο Βυζάντιο είχε ήδη πάρει την κατιούσα, εφόσον είχε προηγηθεί ένα αιώνα πριν η κατάλυσή του από τους Φράγκους και τους Ενετούς. Παρά το γεγονός της ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης το 1261 από τον ιδρυτή της δυναστείας των Παλαιολόγων Μιχαήλ, η παρακμή ήταν παρούσα σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής και οικονομικής δομής του κράτους.
Η Θεσσαλονίκη ήδη από τότε ξεχώριζε ως πολυεθνικό κέντρο με πληθυσμό αποτελούμενο από Έλληνες, Σέρβους, Ρουμάνους, Εβραίους, Αρμένιους και άλλες εθνικές μειονότητες. Όταν κατά το 1341 προέκυψε θέμα διαδοχής στον θρόνο μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου Παλαιολόγου, δημιουργήθηκε κοινωνική ένταση, που αποτέλεσε την αφορμή για να εκδηλωθεί ένα κίνημα που απέβλεπε στην απαλλοτρίωση των μεγάλων περιουσιών των φεουδαρχών και επεδίωκε την εκδίωξη από την τοπική εξουσία των αρχόντων που διακρίνονταν για την καταπιεστική φορολογική πολιτική τους καθώς και για την καταπάτηση κάθε δικαίου των φτωχών περιθωριοποιημένων μαζών. Με επικεφαλής τον Ανδρέα Παλαιολόγο εκδηλώθηκε εξέγερση των καταπιεζομένων τμημάτων του πληθυσμού που επιδόθηκε σε δήμευση των περιουσιών των αρχόντων και γενικά της φεουδαρχικής αριστοκρατίας. Στην διάρκεια των επομένων ετών, παρουσιάστηκαν διακυμάνσεις στην εξέλιξη των πολιτικών πραγμάτων στην πόλη, με ένα διάλειμμα ανάληψης της εξουσίας από την αριστοκρατία, με συλλήψεις, βασανισμούς και εκτελέσεις των επαναστατών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι στα χρόνια εκείνα παρατηρήθηκε μία διαμάχη μεταξύ του παλατιού της Κωνσταντινούπολης και των τοπικών ηγετών, με αποτέλεσμα να επέλθει βαθύ ρήγμα στις δομές του κρατικού μηχανισμού. Οι ντόπιοι φεουδάρχες αναγόρευσαν ως δικό τους ηγέτη τον Ιωάννη Καντακουζηνό στο Διδυμότειχο και η κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης έστειλε στρατό και στόλο προς εξουδετέρωσή του. Εδώ οι επαναστάτες Ζηλωτές βρήκαν στο πρόσωπο των απεσταλμένων της κεντρικής εξουσίας, ένα πρόσκαιρο μεν αλλά ανέλπιστο σύμμαχο στην πάλη που διεξήγαν εναντίον της τοπικής αριστοκρατίας. Απόρροια αυτής της διαμάχης υπήρξε και πάλι η εμφάνιση στο προσκήνιο των επαναστατών Ζηλωτών που συνέχισαν το επαναστατικό τους έργο εγκαθιδρύοντας πλέον στην Θεσσαλονίκη θεσμούς λαϊκής εξουσίας, με απαλλοτρίωση των μεγάλων περιουσιών, μοίρασμα στους φτωχούς γαιών, ανακούφισή τους από τους δυσβάστακτους φόρους, παροχή πολιτικών δικαιωμάτων, όπως ήταν η εκλογή των τοπικών αρχών με γενική ψήφο και δικαίωμα στην εκπαίδευση όλων των στρωμάτων του πληθυσμού. Η λαϊκή εξουσία στην Θεσσαλονίκη αντιμετώπισε τεράστιες πιέσεις και δυσχέρειες από έναν υπέρτερο σε ισχύ αντίπαλο και τελικά υποχώρησε στα 1349, μετά από ένα σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής επαναστατικό πείραμα.
* Ο Γιάννης Ζήβας είναι μεταφραστής
