Ο θάνατος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αναμφίβολα αποτελεί αφορμή για την ανασκόπηση κοσμοϊστορικών γεγονότων που συνέβησαν στο τέλος του προηγούμενου αιώνα. Κυρίως όμως αναθερμαίνει τη συζήτηση για το πώς τα γεγονότα αυτά επηρέασαν την παγκόσμια εξέλιξη από τότε μέχρι σήμερα, σε ένα διάστημα που μοιάζει βραχύ αλλά ξεπερνά πλέον τα 30 χρόνια. Δημοσιεύουμε σήμερα δύο σύντομα σημειώματα, των Σέρτζιο Καράρο και Γιώργου Παπαϊωάννου, και επιφυλασσόμαστε να ανοίξουμε στα επόμενα φύλλα μια ευρύτερη θεματολογία που σχετίζεται με τη μεταβατική αυτή εποχή.
του Γιώργου Παπαϊωάννου
Συχνά, όταν φεύγει από τη ζωή ένα πρόσωπο που πήρε μέρος σε σημαντικές εξελίξεις, οι κάθε λογής «απολογισμοί» έχουν κάπως εφήμερο χαρακτήρα. Καμιά φορά ξεχνούν τις ίδιες τις ιστορικές συνθήκες στις οποίες έδρασε, αλλά ακόμα πιο συνηθισμένο είναι να αφαιρούν όσα οδήγησαν εκεί ή όσα ακολούθησαν.
Κάτι τέτοιο συμβαίνει με τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Για τους υμνητές του, που είναι η μεγάλη πλειονότητα όσων έχουν δημόσιο λόγο, ήταν ένας άγγελος εξ ουρανού που προσγειώθηκε μέσα σε ένα φρικτό καθεστώς για να το καταστρέψει. Για κάποιους επικριτές του, υπήρξε ένας διάβολος που με μαγικές δυνάμεις κατάφερε να διαλύσει τον «σοσιαλιστικό παράδεισο».
Οι σημερινοί υμνητές όσο και οι σφοδροί κατήγοροι, σήμερα μοιάζουν μόνο «μεθοδολογικά». Ομονοούσαν όμως τότε, όταν τα γεγονότα εξελίσσονταν. Τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, πέρα από κάποιους «εντελώς περιθωριακούς», όλοι καλωσόρισαν την Περεστρόικα του Γκορμπατσόφ.
Δυτικοί ηγέτες και «αστικά» επιτελεία χαιρέτισαν τον ανανεωτή που θα τέλειωνε με τον αρτηριοσκληρωτικό κομμουνισμό. Όλα σχεδόν τα αριστερά κόμματα, αλλά και διανοητές από τα πιο «ριζοσπαστικά περιβάλλοντα», πίστεψαν και αναμετάδωσαν ότι ο σοσιαλισμός θα ανανεωθεί.
Όλοι μαζί πανηγύρισαν για κάτι ακόμα. Την είσοδο σε έναν κόσμο λιγότερο ανταγωνιστικό, χωρίς την απειλή του πολέμου και της πυρηνικής καταστροφής, πιο ασφαλή, δίκαιο και ειρηνικό.
Το να υμνεί κανείς τον Γκορμπατσόφ ή να τον αναθεματίζει χωρίς να εξηγεί πώς η ιστορία οδηγήθηκε ως εκεί, αλλά και πώς εξελίχθηκε στη συνέχεια τόσο ο κόσμος όσο και οι επιμέρους διαμορφώσεις (κρατικές, κομματικές κ.λπ. μέχρι το επίπεδο των επιτελείων και των προσώπων) μοιάζει χωρίς ιδιαίτερο νόημα, είναι όμως αυτό που συνηθίζεται.
Στην Περεστρόικα οδήγησε μια ολόκληρη διαδικασία με χαρακτηριστικά τόσο «εσωτερικά» όσο και διεθνικά. Κατά τη διάρκειά της, το «λαχάνιασμα» του ανατολικού στρατοπέδου συνυπήρχε με την ένταση του ανταγωνισμού, ενώ ταυτόχρονα στήνονταν οι γέφυρες με στρώματα που θα οδηγούσαν στην τελική «ευθυγράμμιση».
Κανείς δεν μπορεί να μην συνδέσει την άνευ όρων «παράδοση» όλου του «στρατοπέδου» (ηγεσίες, βάση κ.λπ.) με την ποιότητα του υπαρκτού οικοδομήματος. Πόσο μάλλον όταν δεν μιλάμε απλώς για παράδοση αλλά για ολοκληρωτική προσχώρηση στη «νέα κατάσταση».
Η διαδικασία που εκτυλίχθηκε δεν μπορεί να ιδωθεί διαφορετικά παρά μόνο ως τμήμα μιας ευρύτερης μετάβασης. Αυτής ενός συστήματος ενιαίων πλέον κοινωνικών σχέσεων στη φάση της Νέας Τάξης Πραγμάτων και της παγκοσμιοποίησης. [Παρένθεση: Οι έννοιες αυτές ήταν τότε μειοψηφικές, απασχόλησαν πολλούς στη συνέχεια, για να καταχωρηθούν ξανά σήμερα στη σφαίρα της συνωμοσιολογίας]
Τέλος, ας αναλογιστούν οι «υμνητές» αν κάπου στράβωσε η ιστορία ή ήταν αυτή η λογική των πραγμάτων: Η είσοδος σε έναν νέο ειρηνικό κόσμο να εγκαινιαστεί με τον πόλεμο στο Ιράκ (1991) και να οδηγηθεί σιγά σιγά στη σημερινή ζοφερή, από όλες τις απόψεις, διεθνή πραγματικότητα.
Ποιος και τι ήταν ο Γκορμπατσόφ
του Σέρτζιο Καράρο*
Ο θάνατος του Γκορμπατσόφ, του τελευταίου γραμματέα του ΚΚΣΕ και προέδρου της Σοβιετικής Ένωσης, χρήζει της δέουσας προσοχής.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε είναι να απαλλαγούμε από δύο προσεγγίσεις: τη δοξαστική, που δίνει και παίρνει σήμερα σε όλα τα ΜΜΕ του Δυτικού κόσμου, και εκείνη της «προδοσίας», που αναδύεται σε πολλά συντροφικά περιβάλλοντα.
Όπως όλοι οι άνθρωποι που είχαν και φέρουν ευθύνες, ο Γκορμπατσόφ ήταν προϊόν μιας ιστορικής διαδικασίας. Αν οι πολιτικές του επιλογές καθόρισαν την ταχύτητα ορισμένων αλλαγών, αν αυτές μπόρεσαν να παράγουν τις συγκεκριμένες συνέπειες, σημαίνει ότι ο Γκορμπατσόφ ήταν η «αποκάλυψη» αυτού που ήδη υπήρχε μέσα στο πολιτικό και οικονομικό σύστημα στο οποίο είχε εξελιχθεί η Σοβιετική Ένωση.
Το γεγονός ότι αυτή η εμπειρία διαλύθηκε μέσα σε λίγα χρόνια χωρίς να πέσει ούτε μια τουφεκιά, και χωρίς να εκδηλωθεί μια αντίρροπη τάση ικανή να ανατρέψει τη διαδικασία διάλυσης, μας αποκαλύπτει τη βαθιά φθορά της οποίας ο Γκορμπατσόφ ήταν τόσο συνέπεια όσο και αιτία.
Το γεγονός ότι η σοβιετική εμπειρία διαλύθηκε μέσα σε λίγα χρόνια χωρίς να πέσει ούτε μια τουφεκιά, και χωρίς να εκδηλωθεί μια αντίρροπη τάση ικανή να ανατρέψει τη διαδικασία διάλυσης, μας αποκαλύπτει τη βαθιά φθορά της οποίας ο Γκορμπατσόφ ήταν τόσο συνέπεια όσο και αιτία
Αν στα μέσα της δεκαετίας του 1980 το ΚΚΣΕ εξέλεξε ως γραμματείς του κόμματος προσωπικότητες σαν τον Γκορμπατσόφ ή τον Γέλτσιν (τον πρώτο σε εθνικό επίπεδο, τον δεύτερο στη Μόσχα), αυτό σημαίνει ότι η δομή, η ιδεολογία και η παραγωγική ανάπτυξη της ΕΣΣΔ είχαν απορρίψει τα αντισώματα που ήταν αναγκαία, αν όχι για να νικήσει, τουλάχιστον για να υποστηρίξει επαρκώς την παγκόσμια σύγκρουση με το καπιταλιστικό και φιλελεύθερο μοντέλο.
Γράφαμε, και τότε και σε πιο πρόσφατα χρόνια, ότι το 1990 ήταν φανερό πως το γκορμπατσοφικό σχέδιο δεν ήταν η ανανέωση του σοσιαλισμού, αλλά η απαξίωσή του: «Ενώ στον οικονομικό τομέα τα μέλη του κομματικού και κρατικού μηχανισμού –χωρίς πλέον περιορισμούς– ετοιμάζονταν να οικειοποιηθούν τις επιχειρήσεις, το ΚΚΣΕ σφυροκοπήθηκε από πάνω (από τον Γκορμπατσόφ και τους λοιπούς ηγέτες του) και από κάτω (από τον Γέλτσιν και την εσωκομματική αντιπολίτευση), ενώ οι πιο συνεπείς αγωνιστές είχαν πλήρως περιθωριοποιηθεί, αποπροσανατολιστεί και υποταχθεί» [από το βιβλίο «Una storia anomala», τόμος ΙΙ].
Δεν μπορούμε να μην υπογραμμίσουμε πώς άλλοι κομμουνιστές ηγέτες, όπως ο Φιντέλ Κάστρο, πέταξαν στα σκουπίδια τις προτροπές του Γκορμπατσόφ για «έναρξη μεταρρυθμίσεων». Και σε αυτήν την περίπτωση, η ιστορία δικαίωσε τον Κουβανό ηγέτη. Το ίδιο έκαναν και οι ηγέτες του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος.
Στη Δύση το γκορμπατσοφικό έπος γιορτάζεται επειδή άναψε το πράσινο φως για την επανένωση της Γερμανίας (ο Αντρεότι, που ήταν πιο διορατικός, έλεγε: «Αγαπώ τόσο πολύ τη Γερμανία ώστε την προτιμούσα τότε που υπήρχαν δύο Γερμανίες»). Ωστόσο η πιο αποφασιστική και καταστροφική συνθηκολόγηση ήταν το πράσινο φως που άναψε η ΕΣΣΔ το 1991 για τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, από τις ΗΠΑ εναντίον του Ιράκ.
Ακριβώς σε αυτόν τον πόλεμο, οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν ρητά τη «Νέα Τάξη Πραγμάτων». Τον Αύγουστο του 1991, μετά από μια γελοία απόπειρα πραξικοπήματος, ο Γκορμπατσόφ ταπεινώθηκε δημοσίως από τον Γέλτσιν και περιθωριοποιήθηκε. Λίγους μήνες αργότερα η κόκκινη σημαία υποστέλλεται οριστικά από το Κρεμλίνο και η ΕΣΣΔ διαλύεται πλήρως.
Τι ήταν λοιπόν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ; Ένας προδότης, ένας πράκτορας των Δυτικών συμφερόντων; Ή η αποκάλυψη της κρίσης ενός ένδοξου ιστορικού πειράματος, αυτού που ονομάσαμε «πιθανό σοσιαλισμό»;
Ανάμεσα στις εύκολες παρηγορητικές απαντήσεις και στις πιο σύνθετες, επιλέγαμε πάντα τις δεύτερες. Ναι μεν προκαλούν στομαχόπονο και περισσότερο προβληματισμό, αλλά μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τις ιστορικές διαδικασίες, καθώς και τους άνδρες και τις γυναίκες που οι διαδικασίες αυτές παράγουν.
* Ο Σέρτζιο Καράρο είναι ηγετικό στέλεχος του ιταλικού Δικτύου των Κομμουνιστών και διευθυντής του ιστότοπου εναλλακτικής ενημέρωσης Contropiano (contropiano.org), όπου και δημοσιεύθηκε στις 31/8/2022 το παρόν κείμενό του.
