του Θανάση Μουσόπουλου*
Σε προηγούμενες ενότητες έχουμε αναφερθεί σε δύο μεγάλους της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, καταγόμενους από τα Ιόνια Νησιά: τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο.
Να υπενθυμίσουμε ότι η περιοχή αυτή του Ελληνισμού δεν πέρασε την Οθωμανοκρατία, αλλά ενετοκρατούνταν ήδη από τον 13ο αιώνα. Το 1798 έχουμε τους Γάλλους, μετά τους Ρώσους. Τον 19ο αιώνα, ύστερα από σύντομη περίοδο της Ιόνιας Πολιτείας με επικυριαρχία Υψηλής Πύλης, στο διάστημα 1815-1864 έχουμε την αγγλική κατοχή, ενώ το 1864 ενσωματώνονται στην Ελλάδα.
Η παρουσία του Σολωμού αποτελεί μια κορυφαία στιγμή του λόγου. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που μιλούμε για Προσολωμικούς, Σολωμικούς και Μετασολωμικούς δημιουργούς. Όλα τα είδη του λόγου καλλιεργούνται, συναποτελώντας την Επτανησιακή ή Επτανησιώτικη Σχολή, όπως τη λέγει ο Λίνος Πολίτης.
Οι συνθήκες ευνόησαν ώστε να αναπτυχθούν τα γράμματα και οι τέχνες στα Εφτάνησα. Το 1824 ιδρύεται η Ιόνιος Ακαδημία, το πρώτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Επίσης καλλιεργούνται μουσική και ζωγραφική. Όλα τα είδη λογοτεχνίας (ποίηση, κριτικό δοκίμιο, μετάφραση, θέατρο) αναπτύχθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα. Η πορεία κορυφώθηκε τον 19ο αι. και συνεχίσθηκε ως τις αρχές του 20ού.
Στην ποίηση διαπιστώνουμε επίδραση της ιταλικής και ευρύτερα ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, της κρητικής σχολής και του δημοτικού τραγουδιού.
***
Σημαντικοί εκπρόσωποι της Επτανησιακής Σχολής είναι ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης και ο Ανδρέας Λασκαράτος, για τους οποίους θα αφιερώσουμε ξεχωριστές ενότητες. Από τους μετασολωμικούς ξεχωρίζει ο Λορέντζος Μαβίλης, για τον οποίο επίσης θα μιλήσουμε ξεχωριστά.
Θα περιοριστούμε σε τέσσερες «σολωμικούς» δημιουργούς του λόγου, ξεκινώντας από τον Γεώργιο Τερτσέτη (Ζάκυνθος 1800 – Αθήνα 1874), μια πολύπλευρη προσωπικότητα. Ήταν ιστορικός, πολιτικός, συγγραφέας, ποιητής, φιλόσοφος, απομνημονευματογράφος, νομικός και αγωνιστής του 1821. Γνωστός για τα Απομνημονεύματα που του υπαγόρευσε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, γνωστός όμως και γιατί αρνήθηκε να δεχθεί τη θανατική καταδίκη του Γέρου του Μοριά. Για τη στάση του αυτή οδηγήθηκε σε δίκη, η στάση του υπόδειγμα διαχρονικού ελληνικού ανθρωπισμού:
«Πατρίδα μας έχομεν το ανθρώπινο γένος…»
«Δεν είμαι από την Σπάρτη, δεν είμαι Αθηναίος, πατρίδα μου έχω όλην την Ελλάδα. Τοιουτοτρόπως εκφράζεται ο γενναίος Πλούταρχος, είναι σχεδόν δύο χιλιάδες έτη, εις ένα των συγγραμμάτων του. Ημείς γεννημένοι εις πλέον ευτυχισμένην εποχήν, δηλαδή όταν η θρησκεία και η φιλοσοφία εφώτισαν, εκήρυξαν, εσφράγισαν το δόγμα της αγάπης και της ισότητος, δυνάμεθα να ειπούμεν, ότι ημείς δεν είμεθα ούτε από την Ελλάδα, ούτε από την Ιταλία, ούτε από την Γερμανία, ούτε από την Αγγλία, πατρίδα μας έχομεν το ανθρώπινο γένος. Όση γη περιαγκαλιάζει ο εύμορφος αιθέρας είναι αγαπητή μας πατρίδα».
Το διακηρύσσει σε ποίημά του:
«Ελλάδα μου, πατρίδα μου, ω τάφε των γονιών μου,
ω καλή γη, που γεύθηκα πρώτη φορά τον ήλιο,
κι είδα τ’ αστέρια της νυκτός και την γλυκειά σελήνη,
κι ήκουσα τα λαλούμενα στο ήσυχ’ ακρογιάλι».
Την πατρίδα υμνεί και ο Αντώνιος Μάτεσις (1794-1875) για τον οποίο θα μιλήσουμε περισσότερο στην ενότητα για το θέατρο. Τώρα λίγοι στίχοι του από το περίφημο «Ανακρεοντικόν»:
«Με την Αφροδίτη, ω αδέλφια, / με τον Βάκχο ας ενωθούμε!
Mη ποσώς αργοπορούμε, / διατί οι ημέρες μας πετούν.
Απ’ εμάς ας ξεμακρύνη / πάσα μάταιη ελπίδα,
μόνην να ’χωμεν φροντίδα / το κρασί και το φιλί!
Και της φήμης και της δόξας / και του χρυσαφιού η μωρία
ας συγχύζη την καρδία / των εχθρών μας των κακών!»
Ο Ιάκωβος Πολυλάς (1825-1896) μας είναι γνωστός για την έκδοση του έργου του Σολωμού και για τις μεταφράσεις των Ομηρικών επών και έργων του Σαίξπηρ. Δημοσίευσε ποιήματα και πεζά. Περίφημη είναι η Ωδή για τον θάνατο του Σολωμού:
«Ελλάς, τα μαύρα φόρεσε
και κλίνε το κεφάλι!
Το κάλλιο απ’ τα τέκνα σου
στου τάφου την αγκάλη
τ’ άψυχο σώμ’ ανάπαψε,
κι από τους ουρανούς.
[…] Κλάψε! φωνή δε βρίσκεται
να σε παρηγορήσει,
πάρεξ από τον πόνο σου
για λίγο αν ξαναζήσει
το χείλι που χαιρέτησε
την θείαν Ελευθεριά! […]»
Αγαπώ ιδιαίτερα το ποίημά του «Ερασιτέχνης», που το παραθέτω ολόκληρο:
«Όταν στα βάθη της νυκτός με περιζώνει
άκρα θαλάσσης, ουρανού και γης ειρήνη,
το πνεύμα, οπού στην ταραχήν του κόσμου σβήνει,
σιγά την μυστικήν ζωήν του ανανεώνει·
των πόθων όλων και παθών αγάλι’ οι πόνοι
παύουν, καθώς στον νουν απλώνετ’ ευφροσύνη,
ο αιθέρας, οπού αρχήθεν η ψυχή μου κλίνει,
ήσυχη ορμή προς κόσμον άλλον με φτερώνει.
Και όσα πνεύματα εδώ στα πλάσματά τους είδα,
ακαθρέφτιστα εκεί θεωρεί τα η φαντασία,
όπου αντηχεί ψηλάθε απέραντη αρμονία,
θαμπή στιγμή την ιλαρή μού παίρνει ελπίδα,
με ουράνιο λάλημα να ειπώ τραγούδια θεία.»
***
Κλείνουμε την ενότητα με τον ποιητή Γεράσιμο Μαρκορά (1826-1911) που είναι μαθητής του Σολωμού. Σπούδασε νομικά στην Ιταλία αλλά ασχολήθηκε και διακρίθηκε στην ποίηση. Το 1875 δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα με τον τίτλο «Όρκος». Οι μελετητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας δέχονται ότι μαζί με τους Ψυχάρη, Παλαμά, Καρκαβίτσα και Πολυλά συντέλεσε στην καθιέρωση της δημοτικής και στην αναγέννηση των νεοελληνικών γραμμάτων.
Ξεκινάμε με στίχους από τον «Όρκο»:
Μὲς τὸ γοργὸ πλεούμενο, ’ποῦ τὰ νερά σου τρέχει,
Τώρα ’ποῦ ἡ ξάστερη βραδειὰ κἀμμία πνοὴ δὲν ἔχει,
Νά ’ξερες, θάλασσα καλή, μὲ πόση τρικυμία
Χτυπάει ψυχαῖς ἀδύναταις νύχτα τυφλὴ καὶ κρύα!
Γυρνοῦν τὰ γυναικόπαιδα στὰ αἱματωμένα μέρη,
Ὅπου ὁ Σταυρὸς νικήθηκε τοῦ Τούρκου ἀπὸ τ’ ἀστέρι·
«Το πρώτο ψυχοσάββατο»
Αὐτός, ποῦ ’ς ἓνα λείψανο,
προτοῦ τὴ μάχη ἀφήσῃς,
δάκρυα θλιμμένα σ’ ἒκραξε,
ὦ Ἐλευθερία, νὰ χύσης,
τώρα εἶναι κρύος, ἀκίνητος,
μὲ χέρια σταυρωμένα,
καὶ κλάψαις ἀπὸ σένα
λὲς ποῦ ζητάει κ’ ἐκεῖ.
«Παράπονο πεθαμένης»
Κόσμε ὡραῖε, μὲ τόση λάβρα
σ’ ἔχω τώρα στὴν καρδιά!
Τ’ Ἀπριλιοῦ σου ἀκούω τὴν αὖρα
καὶ στὸ λάκκο μου βαθειά.
Μ’ ὅλα ὁλοῦθε ἡ γῆ φυτρόνει
νἄταν, Θέ μου, βολετὸ
ἀπ’ τὸ χῶμα ποῦ μὲ ζώνει
σὰ τριαντάφυλλο νὰ βγῶ!
[…] Ὤ, Χριστέ μου, ἂς ξαναζήσω
μόνον ὅσο εἶν’ ἀρκετὸ
τῆς καρδιᾶς μου νὰ γνωρίσω
τὸ μεγάλο μυστικό!
Ο Λίνος Πολίτης, στην «Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας, 1969», σημειώνει: «Το σημαντικότερο ποίημά του παραμένει ο “Όρκος” (1875) – “άσμα ασμάτων του σύγχρονου ηρωισμού”, όπως το ονόμασε ο Παλαμάς. Τα ομοιοκατάληκτα δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα κυλούν κρουστά, με μια σύνθετη αρμονία, άξια παιδιά του “Κρητικού” και του Β΄ σχεδιάσματος των “Ελεύθερων Πολιορκημένων”» (σελ. 51).
Στην επόμενη ενότητα θα ασχοληθούμε το Θέατρο της Εφτανήσου την ίδια περίοδο.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής.
