του Πιερλουίτζι Φαγκάν*
Μέχρι τώρα απέφυγα ηθελημένα μια συνεισφορά, που εξάλλου κανείς δεν μου ζήτησε, στη γνωστική εντροπία που συνοδεύει την ανάπτυξη της γνωστής επιδημίας. Αλλά σήμερα παραβιάζω την αυτολογοκρισία μου. Γράφω ένα βιβλίο, και σ’ αυτό υπάρχει ένα κομμάτι που προσπαθεί να απαντήσει στην ερώτηση: τι έδωσε τέλος στον Μεσαίωνα και οδήγησε στην απαρχή των μοντέρνων καιρών; Μερικοί ιστορικοί, λίγοι στην πραγματικότητα, υποστηρίζουν ότι, εάν υπήρχε μια αποφασιστική στιγμή (όχι μία και μόνο αιτία, αλλά η πυροδότηση μιας διαδικασίας), αυτή ήταν η Μαύρη Πανώλη του 1300.
Σε σύγκριση με όσα συμβαίνουν σήμερα, τα γεγονότα εκείνης της εποχής είχαν πολύ διαφορετικές μορφές και συνθήκες. Ωστόσο κάποιες είναι παρόμοιες. Ξεκινώντας από την πυροδότηση. Η Μαύρη Πανώλη ήταν ασιατικής προέλευσης (τεχνικά ήταν ένα βακτήριο, αλλά οι μέθοδοι εξάπλωσης είναι παρόμοιες), από τη Μογγολία για την ακρίβεια. Μεταδόθηκε στον άνθρωπο λόγω των διαφόρων συνηθειών που είχαν αυτοί οι πληθυσμοί όσον αφορά τις σχέσεις με τα ζώα. Στην πραγματικότητα, η μετάδοση ασθενειών από τα ζώα στον άνθρωπο, η ζωονόσος, έχει σημειωθεί από την εποχή της Μεσοποταμίας. Η εξίσου παλιά ανθρώπινη παράδοση αλληλεξάρτησης μεταξύ ομάδων, ακόμη και σε μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους, έκανε τα υπόλοιπα.
Έτσι, το 1300 το βακτήριο «επιβιβάστηκε» στα γενοβέζικα εμπορικά πλοία στην περιοχή της Κριμαίας, και στη συνέχεια «αποβιβάστηκε» στη Μεσίνα, τη Γένοβα και τη Μασσαλία. Η μετάδοση από το ζωικό βασίλειο στον άνθρωπο και η διάχυσή του μεταξύ ανθρώπινων ομάδων ακόμη και σε μεγάλες αποστάσεις, είναι δύο σταθερές της ιστορίας μας. Αλλά ο Μαύρος Θάνατος είχε διαφορετικά αποτελέσματα από αυτά του σημερινού φαινομένου. Η θνησιμότητα ήταν πολύ υψηλή, και μέσα σε μόλις πέντε χρόνια αφανίστηκε, με ιδιαίτερα άσχημο τρόπο, τουλάχιστον το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού – σε ορισμένες περιοχές ακόμη και ο μισός πληθυσμός. Το πώς η Μαύρη Πανώλη έκανε να καταρρεύσουν κοινωνικές οργανώσεις και εικόνες του μεσαιωνικού κόσμου, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση μιας νέας εποχής, δεν μπορούμε να το αναλύσουμε εδώ, για λόγους χώρου.
Ερωτήματα, και θέματα που μπορεί να τεθούν
Ωστόσο, δεδομένου ότι είναι φυσικό να προσπαθούμε να κάνουμε προβλέψεις με βάση προηγούμενες εμπειρίες, επόμενο είναι να σκεφτούμε με παράλληλους όρους, με αναλογίες. Δεν θέλουμε να υποστηρίξουμε οποιαδήποτε διατριβή, μόνο ένα ανοιχτό ζήτημα: σε ποιο βαθμό θα μεταβληθεί η νοοτροπία και μετέπειτα οι κοινωνικές μορφές, αν ο κορωνοϊός τις αλλάξει; Θα μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο μέσα σε τρεις μήνες, και έτσι να δώσει μεν κάποια χτυπήματα στις υλικές δομές και στις δομές σκέψης, αλλά όχι αποφασιστικά. Οπότε ο χρόνος θα θεραπεύσει υλικές και ψυχικές πληγές, και η συνήθεια θα ξαναπάρει το δρόμο της. Αλλά, ανάλογα με τις μορφές με τις οποίες θα αναπτυχθεί, θα μπορούσε να οδηγήσει και σε κάποια μη θεραπεύσιμη πληγή, τέτοια που να χτυπήσει αποφασιστικά τις κοινωνικές διαδρομές, οδηγώντας έστω και σε μικρή απόκλιση της πορείας τους.
Θα μπορούσαν τότε να «παίξουν» θέματα όπως ο ρόλος των Κινέζων στο νέο κόσμο, η σχέση μεταξύ Δύσης και Ασίας, η αυτοαξιολόγηση των επιστημονικών μας γνώσεων, η σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ ελίτ και λαού (η οποία βρίσκεται ήδη σε κάπως κρίσιμο σημείο λόγω όσων έχουν συμβεί στο πρόσφατο παρελθόν), η αίσθηση ευθραυστότητας την οποία η τεράστια κοινωνική πολυπλοκότητά μας θα μπορούσε ξαφνικά να ανακαλύψει (ιδίως την αλληλεξαρτώμενη μορφή του οικονομικού μας γίγνεσθαι, κι αυτόν καθαυτόν τον ρόλο του κοινωνικού ελέγχου στο οικονομικό γίγνεσθαι), η έλλειψη ανθεκτικότητας των οικονομικών μας μορφών (άρα και των κοινωνικών), η αίσθηση των πραγμάτων που είναι πραγματικά σημαντικά, ο ρόλος της πολιτικής, μια αναστροφή ανάμεσα στην επιδημία του προηγούμενου ανταγωνιστικού ατομικισμού και μια νέα αξιολόγηση της συλλογικής συνεργατικής ευημερίας, η σημασία της κατανόησης περίπλοκων πράξεων, και πολλά άλλα.
Ξαφνικά όλα έγιναν πιο σοβαρά
Υπάρχουν ιστορικές στιγμές όπου ακόμη και μια σοβαρή επιδημία, όπως για παράδειγμα η ισπανική γρίπη στις αρχές του 20ού αιώνα, με τους 50-100 εκατομμύρια θανάτους σε έναν παγκόσμιο πληθυσμό 1,5 δισεκατομμυρίου, δεν αλλάζει την κατάσταση των πραγμάτων. Υπάρχουν όμως και ιστορικές στιγμές στις οποίες τα κοινωνικά σώματα που έχουν ήδη εξασθενήσει από ένα σύμπλεγμα αιτιών που δημιουργούν κρίσεις, μπορούν να «αισθανθούν» τέτοια γεγονότα με μεγαλύτερη ευαισθησία. Οι κοινωνίες είναι ελάχιστα ανάλογες με τους οργανισμούς αλλά, κατά μία έννοια, έχουν και ένα ανοσοποιητικό σύστημα που αντιδρά με μεγαλύτερη ή μικρότερη δύναμη σε εξωτερικές επιθέσεις. Είναι καταρχήν τα γεγονότα που θα μας πουν τι όγκο και τι αντίκτυπο θα δημιουργήσουν – έναν αντίκτυπο που δεν είναι σήμερα προβλέψιμος. Από την άλλη πλευρά, θα μας πουν την κατάσταση της υγείας του κοινωνικού μας ανοσοποιητικού συστήματος.
Βεβαίως το γεγονός ότι η δυτική χώρα με το προφανώς πιο εύθραυστο ανοσοποιητικό σύστημα είναι εκείνη που πλήττεται περισσότερο από την παράξενη επιδημία, μας δίνει τροφή για σκέψη. Σχεδόν σαν η ιστορία να θέλει να φέρει μπροστά μας το λίκνο των ιστορικών μετασχηματισμών που ήδη πριν από επτακόσια χρόνια άλλαξε την πορεία των γεγονότων. Ποιος ξέρει αν η μοίρα μας θα είναι ή όχι τέτοια. Το να βρίσκεσαι στο επίκεντρο των γεγονότων μερικές φορές είναι άβολο. Αλλά μπορεί επίσης να αποφέρει κάποια οφέλη. Εδώ και μερικές ημέρες, ίσως να κάνω λάθος, αλλά μου φαίνεται ότι ξαφνικά όλα έγιναν πιο σοβαρά. Αυτό δεν είναι απαραιτήτως αρνητικό. Ποιος ξέρει αν το γεγονός ότι ένας ολόκληρος λαός θέλει να φορέσει μάσκες κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού συνιστά ειρωνεία της ιστορίας ή σημάδι των καιρών.
* Ο Πιερλουίτζι Φαγκάν είναι αναλυτής και συγγραφέας
** Μετάφραση: Γιώργος Πατέλης
