Αναζητώντας μια πραγματική πολιτική λύση στο κουβάρι του πολέμου. Του Μπασάμ Χαντάτ
* Ο Μπασάμ Χαντάτ είναι Αμερικανοσύριος καθηγητής στο πανεπιστήμιο George Mason στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, εκδότης στα περιοδικά Arab Studies Journal, στο Middle East Report και στον γνωστό αραβικό ιστότοπο Jadaliyya Ezine. Παρακάτω ακολουθούν αποσπάσματα από σχετικό άρθρο του στο Jadaliyya.
Λίγες εβδομάδες πριν ξεσπάσει η εξέγερση στη Συρία, έγραφα το σύντομο κείμενο Γιατί η Συρία δεν θα είναι, πιθανώς, ο επόμενος. Οι παράγοντες αυτής της εκτίμησης περιελάμβαναν: την ετερογένεια της συριακής κοινωνίας που θα υπονόμευε τη συλλογική δράση της αντιπολίτευσης, τη συνοχή του συριακού καθεστώτος που θα απέτρεπε σενάρια γρήγορης απομάκρυνσης του προέδρου σαν της Τυνησίας ή της Αιγύπτου, τις πυκνότερες σχέσεις κράτους-κοινωνίας που θα απέτρεπαν την κοινωνική απομόνωση της ηγεσίας όπως στη Λιβύη, και τη σημασία της περιφερειακής αντι-ιμπεριαλιστικής στάσης της Συρίας που ενισχύει το καθεστώς εξωτερικά.
Η κτηνώδης και παράλογη -αν και όχι πρωτόγνωρη- αντίδραση του καθεστώτος στα παιδιά που είχαν γράψει αντικαθεστωτικά συνθήματα στους τοίχους του σχολείου τους στην Ντεράα, έφερε τους διαδηλωτές στους δρόμους παρά τους κινδύνους (θα έπρεπε κανείς να είναι σχεδόν τρελός για να διαδηλώσει ενάντια στο καθεστώς πριν από τον Μάρτη του 2011). Η συνεχιζόμενη βία και αδιάκριτη καταστολή των διαδηλώσεων, από την πρώτη στιγμή, εξασφάλισε την εξάπλωση των διαδηλώσεων στις μη μητροπολιτικές πόλεις και άνοιξε την πόρτα σε δεκάδες εξωτερικούς παράγοντες.
Δεν πρόκειται απλώς για τη Συρία
Η συριακή εξέγερση σήμερα εμπλέκει έναν αριθμό αντιθέσεων και ζητημάτων που έχουν σημαντικές περιφερειακές και διεθνείς διαστάσεις. Εμπλέκει την αραβοϊσραηλινή διένεξη, το ζήτημα της αντίστασης στον ιμπεριαλισμό γενικά, το ζήτημα της Χεσμπολά, την ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στο Ιράν, τη Συρία και τη Χεσμπολά από τη μια και τη Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου (ΣΣΚ) από την άλλη, την ένταση ανάμεσα στους Σουνίτες και τους Σιίτες, ενώ παράλληλα η εξέγερση με τις ισλαμιστικές της διαστάσεις εμπλέκεται με άλλες περιφερειακές εξελίξεις που φέρνουν τα ζητήματα του περιφερειακού ισλαμισμού στους υπολογισμούς διαφόρων παικτών.
Ταυτόχρονα είναι μια σύγκρουση που ενδιαφέρει διεθνείς παράγοντες όπως τις ΗΠΑ, τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Ρωσία και την Κίνα. Καθώς τα πράγματα εξελίσσονται εσωτερικά, ο καθένας τροποποιεί τη θέση του, κάτι που με τη σειρά του περιπλέκει το εσωτερικό πεδίο.
Το καθεστώς που δεν θα φύγει
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο χρόνος δεν δουλεύει σε όφελος του καθεστώτος. Αυτό δεν σημαίνει πως το καθεστώς είναι αδύναμο ή πως θα πέσει τον επόμενο μήνα. Παρά το θόρυβο για λιποταξίες και εσωτερικά σχίσματα, το συριακό καθεστώς παραμένει αξιοσημείωτα συνεκτικό με τα προπύργιά του και ικανό να διεξάγει έναν μεσοπρόθεσμο πόλεμο με αυξανόμενη κτηνωδία, αν όχι αποτελεσματικότητα. Αν και η λογική του θρησκευτικού σεχταρισμού είναι μια σημαντική πλευρά της ερμηνείας, δεν είναι η μόνη. Στην πραγματικότητα, ο μειονοτισμός, ο κοσμικισμός, ο φόβος του ισλαμισμού, ο αντι-ιμπεριαλισμός, η κληρονομιά του καθεστωτικού αήττητου, η εμμονή με την εξουσία, η περιφερειακή αστάθεια και η καταστροφή (ιδιαίτερα στο Ιράκ και στον Λίβανο), όλα έπαιξαν το ρόλο τους στην ενδυνάμωση του καθεστώτος, αν όχι απλώς με την ενίσχυση του επιχειρήματος του «μικρότερου κακού» με επιτακτικό τρόπο…
Αυτή η κατάσταση πραγμάτων είναι πιθανό να διατηρηθεί μέχρι το τέλος. Δεν θα έπρεπε να συγχέουμε την «πτώση» του καθεστώτος με το τέλος της σύγκρουσης, καθώς η εσωτερική πολυδιάσπαση της αντιπολίτευσης θα προκαλέσει συγκρούσεις για την εξουσία με ή χωρίς το προπύργιο του μπααθισμού.
Το πεδίο της μάχης
Τουλάχιστον από το περασμένο καλοκαίρι οι στρατηγικές εδαφικές κατακτήσεις της αντιπολίτευσης είναι περιορισμένες, με εξαίρεση στρατιωτικές βάσεις, υποδομές και επαρχιακά αεροδρόμια. Η Δαμασκός, η Χομς και η Χάμα παραμένουν υπό τον καθεστωτικό έλεγχο. Ακόμη και στο Χαλέπι, η εμπειρία πολλών κατοίκων έχει επηρεάσει αρνητικά την κοινή γνώμη για τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό (ΕΣΣ) και άλλες αντιπολιτευτικές ομάδες, κυρίως γιατί δεν έχουν καταφέρει να αντικαταστήσουν τις κρατικές υπηρεσίες και να παράσχουν ένα μίνιμουμ ασφάλειας. Ωστόσο, όσο περνά ο χρόνος, ισλαμιστικές και ομάδες τύπου Αλ Κάιντα, όπως η Τζαμπχάτ αλ-Νούσρα και η Αχράρ αλ-Σαμ δεν κερδίζουν μόνο ατρόμητους υποστηρικτές, αλλά γίνονται όλο και περισσότερο εκπαιδευμένες και πειθαρχημένες, σε αντίθεση με τον ΕΣΣ.
Η αντιπολίτευση
Ο ΕΣΣ βρίσκεται σε σταθερή πτώση από το δεύτερο μισό του 2012. Η έλλειψη τοπικής και κεντρικής ηγεσίας και η άνοδος μαχητικών ισλαμιστικών ομάδων με ισχυρές περιφερειακές ρίζες μετατόπισαν την ισορροπία σε βάρος του ΕΣΣ. Από τη στιγμή που η εξωτερική αντιπολίτευση δεν φαίνεται να έχει σημαντική επιρροή εντός της Συρίας, έχει μικρή σημασία το αν και σε ποιο βαθμό υποστηρίζεται από τους περιφερειακούς και διεθνείς παράγοντες.
Είτε πρόκειται για το πολιορκούμενο και ιδιαζόντως εξαρτημένο Συριακό Εθνικό Συμβούλιο είτε για το σχετικά νέο Συνασπισμό της Συριακής Αντιπολίτευσης που υποστηρίζεται από το ΣΣΚ, η σχέση τους με την πορεία της σύγκρουσης έχει επισκιαστεί από τις μάχες στο έδαφος της Συρίας. Ωστόσο, ο δεύτερος ίσως εμπλακεί σε σενάρια στα οποία θα κληθεί να παίξει σημαντικό ρόλο για την εξισορρόπηση της δύναμης των εσωτερικών νικητών.
Τέλος, ένα σημαντικό ζήτημα είναι η συνεχιζόμενη περιθωριοποίηση της μη-ένοπλης πτέρυγας της συριακής εξέγερσης, που η τύχη της δεν προμηνύεται θετική στα σενάρια μετά το τέλος της εξέγερσης. Παρ’ ότι όλες αυτές οι ομάδες επιμένουν να αντιτίθενται στο καθεστώς, η ασχήμια της εξέγερσης και η συμπεριφορά ορισμένων αντιπολιτευτικών ομάδων ελαττώνουν τη δυναμική της αντιπολίτευσης σε ορισμένες περιοχές. Η περιθωριοποίηση της συνιστώσας των πολιτών στην εξέγερση αποκαλύπτει την έκταση στην οποία το ζήτημα της πραγματικής και δημοκρατικής αλλαγής στη Συρία βρίσκεται τελευταίο στις προτεραιότητες όλων των εμπλεκόμενων παικτών…
Η κοινωνία
Μετά από δυο χρόνια σύγκρουσης, οι περισσότεροι υποστηρικτές του καθεστώτος είναι σήμερα λιγότερο φανατικοί και οι περισσότεροι οπαδοί της εξέγερσης (εντός κι εκτός της Συρίας) είναι λιγότερο αφελείς σχετικά με την «επανάσταση». Οι περισσότεροι μη-ισλαμιστές εξεγερμένοι αναβάλλουν πρόθυμα την «εσωτερική» συζήτηση ή κριτική των συνεταίρων τους στην «επανάσταση» μέχρι την πτώση του καθεστώτος. Οι περισσότεροι μη και αντι-ισλαμιστές αντιμετωπίζουν αυτό το καθήκον για την ώρα όπως οι κοσμικοί που πήγαν με τον ισλαμιστή Μόρσι στην Αίγυπτο ενάντια στον υποψήφιο του Μουμπάρακ.
Πιο «δομικά», τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει: οι μειονότητες στη συντριπτική τους πλειοψηφία αντιτίθενται στην αντιπολίτευση αλλά έχουν μαζί τους και τους σουνίτες της μεσαίας τάξης στις πόλεις, είτε αυτή συνδέεται άμεσα με το καθεστώς είτε όχι. Οι φλόγες του θρησκευτικού σεχταρισμού ως διάσταση της σύγκρουσης υποδαυλίζονται από αμφότερους το καθεστώς και την αντιπολίτευση.
Συμπερασματικές σημειώσεις
Η τραγωδία στη Συρία μεγαλώνει κάθε εβδομάδα που περνά, καθώς αποσυντίθεται ο κρατικός και κοινωνικός ιστός. Ένα πράγμα είναι βέβαιο: Τα συμφέροντα της πλειοψηφίας του λαού της Συρίας δεν πρόκειται να υπηρετηθούν από σχεδόν κανένα παράγοντα που διεκδικεί σήμερα την εξουσία εντός και εκτός Συρίας.
Δυο χρόνια μετά την εξέγερση το καθεστώς δεν έχει τον έλεγχο σε περισσότερο από τη μισή συριακή επικράτεια, ωστόσο υφίσταται. Έχει για πάντα χάσει την ικανότητά του να κυβερνά τη Συρία, αλλά όχι αναγκαία και την ικανότητά του να καθορίσει το πώς θα κυβερνηθεί η Συρία στο μέλλον, αν επικρατήσουν ψυχραιμότεροι ανάμεσα στους ισχυρούς άντρες του καθεστώτος. Η περίοδος μετά τον Δεκέμβρη του 2012 χαρακτηρίστηκε από την ενδυνάμωση ξανά της αυτοπεποίθησης και του σφρίγους του, πολιτικά και στρατιωτικά, καθώς και από την αναταραχή ανάμεσα στους περιφερειακούς και διεθνείς παράγοντες της εξέγερσης. Η κατάσταση δεν θα κρατήσει για πολύ.
Υπάρχει σήμερα ακόμη μια καθαρή δυνατότητα να γλιτώσει η Συρία τη συνέχεια στο αιματοκύλισμα και να προστατέψει ένα μίνιμουμ εθνικού συμφέροντος αν κινηθεί αποφασιστικά προς μια πραγματική πολιτική λύση. Το συριακό καθεστώς και οι υποστηρικτές του δεν θα κερδίσουν τίποτα από τη συνέχιση του πολέμου, εκτός από την αχνή πιθανότητα να επικρατήσει, πιθανότητα που υπάρχει αποκλειστικά στο κεφάλι των αφεντικών του. Διαπιστώσεις για το πού βαδίζει η αντιπολίτευση με τη ριζοσπαστικοποίηση και την ισλαμιστικοποίηση και το ποιος βρίσκεται πίσω τους, θα έπρεπε να ενισχύουν στους ψυχραιμότερους του καθεστώτος την ανάγκη για δράση τώρα και όχι αργότερα.
Περιφερειακό και διεθνές θέατρο
Τα καθεστώτα του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου ανησυχούν όλο και περισσότερο για το θρησκευτικό σεχταρισμό και τον ισλαμιστικό ριζοσπαστισμό που θέτουν σε κίνδυνο μια ήδη αποσταθεροποιημένη περιοχή. Αυτό, σε καμιά περίπτωση δεν ακυρώνει την υποστήριξη της αντιπολίτευσης από το Κατάρ και τη Σαουδική Αραβία. Οι περισσότερες από αυτές τις χώρες επηρεάζονται από τις ΗΠΑ που επίσης βρίσκονται ή προσποιούνται ότι βρίσκονται σε αμφιθυμία, η οποία οφείλεται λιγότερο στο φόβο του ισλαμισμού και περισσότερο στη μη-προβλεψιμότητα της κατεύθυνσης που παίρνει η εξέγερση.
Η ασφάλεια του Ισραήλ παίζει και αυτή ρόλο στην τακτική των ΗΠΑ. Οι ανησυχίες του εκτείνονται από το φόβο να πέσουν χημικά όπλα σε «λάθος χέρια» μέχρι την άνοδο ομάδων όπως η αλ-Νούσρα. Πιο δομικά, ωστόσο, οι ανησυχίες του σχετίζονται με την πιθανότητα ενός αδύναμου κράτους που δεν θα είναι σε θέση να προστατέψει τα βόρεια σύνορα του Ισραήλ ή να αποτρέψει την εμφάνιση μια αντιστασιακής δύναμης όπως η Χεσμπολά.
Το Ιράν έχει πολλά να χάσει αν αδυνατίσει το καθεστώς. Αξίζει να σημειωθεί πως ήταν η Τεχεράνη που προειδοποίησε πολλές φορές τον Άσαντ να μη χρησιμοποιεί υπερβολική βία. Η Τουρκία, από την άλλη, συνειδητοποίησε ότι η προσμονή μια γρήγορης πτώσης του καθεστώτος δεν πρόκειται να ικανοποιηθεί και ότι η παρατεταμένη σύγκρουση με ένα καθεστώς που είναι διατεθειμένο να παίξει το χαρτί του Κουρδικού στη νοτιοανατολική Συρία μπορεί να γυρίσει ανάποδα. Όσο για τη Ρωσία δεν είναι πιθανό να εγκαταλείψει το καθεστώς, μέχρι την τελευταία στιγμή, ενώ ενδιαφέρεται για τη διατήρηση ενός μίνιμουμ εξουσίας του καθεστώτος και κατ’ επέκταση προβολής του στη Λεβαντίνη.
