Το πρώτο μνημόνιο υπογράφτηκε το 15ο αιώνα
Του Βασίλη Κεχαγιά
Από τα πλέον μυθολογημένα γεγονότα της ελληνικής Ιστορίας, η άλωση της Κωνσταντινούπολης έρχεται σε άμεση συνάρτηση με την προηγηθείσα άλωση της Θεσσαλονίκης, λίγο μετά το 1430. Όσοι βαυκαλίζονται με κερκόπορτες και λοιπούς μύθους, προφανώς δεν αντιλαμβάνονται τη ιστορική διαδρομή των εξελίξεων, τη νομοτελειακή φθορά μιας ούτως ή άλλως μακραίωνης αυτοκρατορίας, το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος μαχόταν σχεδόν μόνος με δυο-τρεις χιλιάδες αφοσιωμένους σε αυτόν μαχητές κι άλλους τόσους έμφρακτους,προερχόμενους από τη Δύση. Κι όταν μια ημέρα πριν από την τελική έφοδο των Οθωμανών, οι πάντες είναι έτοιμοι για το μοιραίο, δε χρειάζεται καμιά κερκόπορτα για την κατάρρευση. Ήταν τότε που σχεδόν ερήμην του αυτοκράτορα, η εκκλησία, με προεξάρχοντα τον Γεννάδιο, αποφασίζει ουσιαστικά να παραδώσει την Πόλη στους Οθωμανούς, υπογράφοντας το πρώτο μνημόνιο – ναι, ως τέτοιο θα το χαρακτηρίζαμε – συνεργασίας. Ας μην κλαίει κι ας μη θρηνεί η εκκλησία τόσο γοερά για την άλωση, διότι «πρώτη τον λίθον έβαλε» εναντίον της δυτικής βοήθειας, μεριμνώντας, πριν απ´ όλα, για τη διατήρηση των προνομίων της. Σε τούτο αποσκοπούσε το «μνημόνιο», για το λόγο αυτό η εκκλησία διατήρησε την αυτονομία και τα προνόμιά της καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.
Όπως συμβαίνει σε κάθε είδους ανάλογη «παράδοση» μιας χώρας, πρώτοι από το καράβι πηδούν οι κατέχοντες… τα όβολα. Ήταν, λοιπόν, η εποχή που στη Δύση και ιδιαιτέρως στη Βενετία, μοίραζαν τις υπηκοότητες αντί χρημάτων. Αρκούσε μια αίτηση και η κατάθεση ενός ουκ ευκαταφρόνητου αντιμισθίου για την απόκτηση της επιθυμητής υπηκοότητας, συνήθως ενετικής ή γενοβέζικης. Οι εύποροι νέοι της εποχής δραπέτευαν και γλίτωναν τα επικείμενα δεινά, εξαγοράζοντας την «προστασία» τους με τον πατρικό παρά. Υποτίθεται ότι μετέβαιναν στη Δύση για δουλειές ή σπουδές, αλλά ποιός τους πίστευε…
Από την άλλη υπάρχει και η πλέον κραυγαλέα αναλογία της κατάστασης στα μέσα του δεκάτου πέμπτου αιώνα με το σήμερα. Η βυζαντινή αυτοκρατορία χρωστούσε στη Δύση ένα κάρο χρήματα από τα συναφθέντα δάνεια, κάτι που καθιστούσε την Κωνσταντινούπολη εύκολο στόχο: «Θέλετε την απαλλαγή σας από την απειλή του Μωάμεθ; Ελάτε, προσκυνείστε, δεχθείτε την υπαγωγή σας στο παπικό καθεστώς κι εμείς θα σας φροντίσουμε.» Φυσικά, η εκκλησία ούτε που να το σκεφτεί για Ουνία και απεμπόληση των εξουσιών της, προς χάριν της αποφυγής της σφαγής. Άλλωστε, τα χρέη ήσαν αυτά που εμπόδισαν τη χύτευση μεγάλων κανονιών, πράξη η οποία θα απέβαινε πιθανώς λυσιτελής για την άμυνα και τη σωτηρία της Πόλης. Έτσι, ο φιλόδοξος κατασκευαστής των κανονιών πρόσφερε τελικά τις υπηρεσίες του στους Οθωμανούς, έναντι αδρότατης αμοιβής, με αποτέλεσμα την ενίσχυση της επιθετικής ισχύος του στρατού του Μωάμεθ.
Η αλήθεια είναι πως οι Βενετοί είχαν χαρίσει πικρή εμπειρία στην ως τότε σχέση τους με τους Βυζαντινούς. Χαρακτηριστική η διήγηση του Ιωάννη του Αναγνώστη, όταν στο κείμενό του για την άλωση της Θεσσαλονίκης περιγράφει την κατάσταση του «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα» για την πόλη του, την τότε αποκαλούμενη συμβασιλεύουσα: «Η πόλη υπέφερε πολύ από τη λατινική κατοχή (σ.σ.: αναφέρεται στην πώληση της Θεσσαλονίκης από τους Βυζαντινούς στους Βενετούς, πριν την άλωσή της) και κάθε μέρα έπεφταν πάνω μας συμφορές από όλες τις πλευρές. Κάθε στιγμή και σε κάθε περίσταση αναρωτιόμασταν πώς να ανακουφιστούμε λίγο, αλλά δεν υπήρχε κανένας τρόπος να απαλλαγούμε από τις συμφορές». Χρόνια μετά, ακόμη δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από τις συμφορές και τα ριμέικ των κυριολεκτικών ή μεταφορικών αλώσεων έχουν παρόμοια σενάρια και πρωταγωνιστές οι οποίοι απλώς αλλάζουν πρόσωπα.
