Το 2017 ήταν γεμάτο απολογισμούς για τη μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση, που, μετά από εκατό χρόνια ελπίδων και απογοητεύσεων, συνεχίζει να ψάχνει –αν και μάλλον αμήχανα– μια θέση στη σκέψη και στις καρδιές όσων επιμένουν σε μια εγκόσμια διέξοδο από την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την αδικία, την αλλοτρίωση. Μπορεί κανείς να βγάλει κάποιο λογικό συμπέρασμα;
Απ’ όλα όσα έπεσαν στην αντίληψή μου (συζητήσεις, βιβλία κ.λπ.) θα σημείωνα τρεις εκδόσεις:
- Τον τρίτο τόμο του μνημειώδους έργου του Σαρλ Μπετελέμ, Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, 3η περίοδος 1930-1941 (εκδ. Κουκίδα, 2017). Πρωτοεκδόθηκε στα γαλλικά το 1982, συμπληρώνοντας τους δύο προηγούμενους τόμους που είχαν εκδοθεί το 1974 και το 1977.
- Του Κώστα Παπαϊωάννου, Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2017). Πρωτοεκδόθηκε στα ελληνικά το 1959 και ήταν μια από τις πρώτες και πιο βαθιές κριτικές του σοβιετικού καθεστώτος από τα αριστερά.
- Το Μπακούνιν κατά Μαρξ (εκδ. Αλεξάνδρεια, 2017), με τρία κείμενα των Σαμ Ντόλγκοφ και Τζον Κλαρκ και πρόλογο Γιώργου Ν. Πολίτη.
Αν και δεν αναφέρονται άμεσα στη Ρωσική επανάσταση, τα τρία αυτά βιβλία ήταν για μένα μια αφορμή να ξανασκεφθώ σοβαρά μετά από πολλά χρόνια πάνω στην απελευθερωτική της δυναμική και τα όριά της:
- Τι θα πει, για παράδειγμα, συλλογική κατοχή των μέσων παραγωγής; Είναι δυνατόν να υπάρξει κάτι τέτοιο; Κατά πόσο αυτό προσεγγίστηκε και γιατί απέτυχε στην ΕΣΣΔ, στην Κίνα και αλλού;
- Από πού προκύπτουν το κράτος, η γραφειοκρατία και οι κάθε λογής εξουσιαστικές δομές; Είναι εξαρτημένες αντανακλάσεις των σχέσεων παραγωγής ή μήπως εκφράζουν διακριτές και αυτόνομες σταθερές της ανθρώπινης κατάστασης;
Υπό τη σκιά αυτών και άλλων παρόμοιων ερωτημάτων μού έμεινε βαθειά χαραγμένη η τραγική δήλωση του αντιπροέδρου της Βολιβίας Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα στην ομιλία του «11 θέσεις για τη επανάσταση». Κάθε επανάσταση, είπε ο Λινέρα, είναι «μια απελπισμένη αναζήτηση χρόνου» («αναζήτηση χρόνου για να επιτρέψει στην κοινωνία των πολιτών την εξασφάλιση χώρου για την δημιουργικότητά της, για τη διεύρυνση του εκδημοκρατισμού της, για να δοκιμάσει και να υποχωρήσει και να ξαναδοκιμάσει με μεγαλύτερη ορμή νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης»). Όμως, καταλήγει ο Λινέρα, «φαίνεται ότι κάθε επανάσταση είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. … Αλλά μόνο μέσα από την αποτυχία, προχωρεί η κοινωνία και η Ιστορία.»(*)
Χαρακτήρισα τη δήλωση αυτή τραγική, και μάλιστα με την κλασική, αρχαιοελληνική έννοια, διότι διερευνά με φοβερό διανοητικό θάρρος και αυτόσυναίσθηση τα όρια της ανθρώπινης ελπίδας για αυτοκυβέρνηση. Πολύ δε περισσότερο που δεν εκστομίζεται από έναν εν γένει μελετητή, αλλά από έναν ενεργό μαχητή· ο οποίος μ’ αυτή τη φράση δεν θέτει σε κρίση απλώς τις απόψεις του, αλλά την ίδια του τη ζωή.
(*) Ομιλία στην εκδήλωση για την παρουσίαση του συλλογικού τόμου «1917, η Ρωσική επανάσταση 100 χρόνια μετά», Μαδρίτη, Ιούλιος 2017.
Βλ. βίντεο και εκτεταμένα αποσπάσματα στην ιστοσελίδα του Δρόμου.
