του Βασίλη Κεχαγιά
Είναι κάποιες περσόνες χαρισματικές από γεννησιμιού τους, να υπηρετούν συγκεκριμένα είδη, είτε κινηματογραφικά, είτε θεατρικά. Ανάμεσα σε αυτές η πρόσφατα χαμένη Ειρήνη Παπά, για την αρχαιοελληνική κατατομή της οποίας έχουν στοιβαχτεί πολλές λέξεις, ωστόσο υπάρχει κάτι άλλο που της χαρίζει το μοναδικό προνόμιο της «γεννημένης τραγωδού»: Το βλέμμα της. Θαρρείς και προήλθε από τη μήτρα της θλίψης, καταφέρνει να αποδώσει το κείμενο, σα να προβλέπει το μοιραίο γκρέμισμα του ανθρώπου, μπροστά στη σύγκρουση με τους θεούς.
Μπορεί η Ειρήνη Παπά να αποτέλεσε ένα είδος προτύπου, για την παγκόσμια κοινότητα, αλλά ήταν ο Κακογιάννης αυτός που την οικοδόμησε ως ηθοποιό, γι’ αυτό ίσως και να έμεινε στη μνήμη αποκλειστικά από τις ταινίες του. Όσο αν τη δανείστηκαν κάποιοι για να αναπαραγάγουν το πρωτότυπο (μια σκούρα μεσογειακή φιγούρα, κυνηγημένη από το κακό), δεν έκαναν τίποτα άλλο από να επιβεβαιώνουν την οπτική του Κακογιάννη. Ο σκηνοθέτης κι η ηθοποιός σχημάτισαν ένα αδιάσπαστο, ενιαίο σώμα, καθώς ο πρώτος υπήρξε ο μόνος που είχε διαβεί με έναν μύχιο ερωτισμό κάθε δρόμο, κάθε ζάρα και κάθε σύσπαση του προσώπου της. Έχει κι άλλα τέτοια δίδυμα το σινεμά εκείνης της εποχής, που ανέδειξαν μια σχεδόν μεταφυσικής τάξεως συνομιλία και μια ανάλογη εκφραστική δύναμη του προσώπου και της κάμερας: Ροσελίνι-Μπέργκμαν, Αντονιόνι-Βίτι, ακόμη και το γηγενές Κανελλόπουλος-Παπαγιάννη.
Ο Κακογιάννης γνώριζε αυτό που ο φακός του έμελε να ανακαλύψει και να αποκαλύψει: ότι το βλέμμα της Παπά κουβαλούσε τη φυσική αδυναμία του ατόμου στη θέαση του αναπόφευκτου. Όπως και οι τρεις προαναφερθείσεις πρωταγωνίστρίες, όταν αντιμετώπιζαν η πρώτη την μεταπολεμική Ευρώπη, η δεύτερη την αλλοτρίωση και η Ελληνίδα την ερωτική ματαίωση, η Παπά αντίκριζε το κόντεμα του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο. Βέβαια, τη σχετική ανακάλυψη την πραγματοποίησε ο Τζαβέλλας με την Αντιγόνη του, αλλά ο Κακογιάννης τη λάξευσε και την τελειοποίησε κυρίως ως Ηλέκτρα, αλλά και στις Τρωάδες και στην Ιφιγένεια, ως Κλυταιμνήστρα. Ακόμη και στον Ζορμπά είχε το ρόλο της, αλλά εκεί, το σύγχρονο δράμα δεν την ευνόησε.
Οποίος άλλος έκανε χρήση της Παπά, επίσης στη λογική του δράματος, συνδεδεμένου με το μεσογειακό φως, μάλλον έφαγε τα μούτρα του, δίχως να ξεκλειδώσει τα μυστικά του προσώπου της. Από τα θριαμβικά Κανόνια του Ναβαρόνε ως το Έμπολι (όπου σταμάτησε ο Χριστός, σύμφωνα με τη συγγραφική άποψη του Λέβι και την κινηματογραφική του Φραντσέσκο Ρόζι), αλλά και την Ερέντιρα του Ρόι Γκουέρα, έμεινε μια περσόνα χωρίς το βάθος που προσδίδει το σκαπτικό εργαλείο του βλέμματος. Μια νότα της διακρίναμε στο Ζ του Γαβρά, ως τεθλιμμένη χήρα, αλλά και στη Μεθυσμένη πόλη του Φρίξου Ηλιάδη, την πρώτη της κινηματογραφική συμμετοχή. Ως εκεί, όμως…
