Η φυσιολογία του φόβου και οι έμποροι προώθησής του
Στη γλώσσα μας χρησιμοποιούμε, λανθασμένα, το φόβο, τον τρόμο και τις φοβίες ως περίπου έννοιες ταυτόσημες, ενώ τις χωρίζει εννοιολογική και επιστημονική άβυσσος.
Για να καταλάβουμε τις έννοιες αυτές θα πρέπει, προς στιγμήν, να περιγράψουμε λίγα στοιχειώδη από τη φυσιολογία του ανθρώπινου εγκεφάλου και μερικά που γνωρίζουμε για τη λειτουργία του. Ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται πληροφορίες και δεν κάνει καμία ιδιαίτερη διάκριση αν οι πληροφορίες που φτάνουν σε αυτόν είναι πραγματικές, φανταστικές, εικονικές ή συμβολικές. Ας σκεφτούμε το ακόλουθο απλό παράδειγμα:
– Εάν, ξαφνικά, βρεθείς όρθιος στο χείλος τής χωρίς παραπέτο στέγης ενός δεκαπενταόροφου κτιρίου, ο εγκέφαλος θα ερμηνεύσει αυτήν την κατάσταση ως πραγματικό κίνδυνο. Εδώ, έχει επεξεργαστεί μια πραγματική πληροφορία.
– Εάν, διαβάζοντας το παραπάνω παράδειγμα, φαντάστηκες τον εαυτό σου σε αυτή τη θέση, πιθανώς ο εγκέφαλός σου να ενεργοποίησε τις ίδιες αντιδράσεις. Εντούτοις, δεν βρίσκεσαι πραγματικά σε κίνδυνο, αφού παρέμενες καθισμένος και διάβαζες. Ο εγκέφαλος, όμως, επεξεργάστηκε μια φανταστική πληροφορία σαν να ήταν πραγματική.
– Εάν, τώρα, κατά τη διάρκεια ενός ηλεκτρονικού παιχνιδιού ή κάποιας κινηματογραφικής προβολής, το σενάριο σου προβάλει στο χείλος μιας στέγης, με το κενό από κάτω, σκηνή τραβηγμένη από την οπτική γωνία του ήρωα, ο εγκέφαλος θα αντιδράσει και πάλι με το ίδιο τρόπο. Θα έχει επεξεργαστεί μια εικονική πληροφορία σαν να ήταν πραγματική.
– Και, τέλος, εάν σου ανακοινώσουν ξαφνικά ότι η έρευνα με την οποία ασχολήθηκες χρόνια και που πάνω της στηρίζεις την καριέρα σου αποδείχτηκε λανθασμένη εκ θεμελίων, τη στιγμή που έχεις αποφασίσει να παντρευτείς, ενδεχομένως θα αισθανθείς τη γη να χάνεται κάτω από τα πόδια σου. Ο εγκέφαλος θα ενεργοποιήσει και πάλι τις ίδιες αντιδράσεις, παρ’ όλο που ή άβυσσος που έχεις μπροστά σου, δεν είναι παρά συμβολική.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι πληροφορίες στον εγκέφαλο θα ενεργοποιήσουν μια συγκεκριμένη ακολουθία από σήματα και ορμόνες έτσι που, το βασικό ένστικτο της επιβίωσης που έχει το μηχανισμό του στη βάση του εγκεφάλου σου, θα αντιδράσει με την παραγωγή μιας καινούργιας ακολουθίας σημάτων και χημικών ουσιών που θα σου δημιουργήσουν την αίσθηση του φόβου, ενεργοποιώντας μια σειρά εγκεφαλικών περιοχών.
Μαζί με το φόβο θα ενεργοποιηθεί και μια σειρά φυσιολογικών αντιδράσεων και ανακλαστικών συμπεριφοράς (άνοδος του ποσοστού της αδρεναλίνης, επιτάχυνση του καρδιακού παλμού, εφίδρωση, άγχος, ίλιγγος κ.λπ.) που έχουν ως σκοπό να σε προστατέψουν από τον κίνδυνο που αναγνωρίστηκε, προετοιμάζοντας το σώμα για να τον αντιμετωπίσει.
Ο φόβος είναι το φυσιολογικό αίσθημα που σχετίζεται με την επεξεργασία μιας πραγματικής, φανταστικής, εικονικής ή συμβολικής πληροφορίας από τον εγκέφαλο, που τον προειδοποιεί για κάποιο κίνδυνο και συνοδεύεται από φυσιολογικές αντιδράσεις και ανακλαστικά συμπεριφοράς.
Φοβία και τρόμος
Σε αντίθεση με το φόβο, η φοβία είναι ψυχική διαταραχή, δηλαδή, είναι ασθένεια. Ορίζεται ως η ειδική κατηγορία φόβου που εμφανίζεται ανεξάρτητα και σε δυσανάλογη ένταση σε σχέση με το γεγονός που τον προκάλεσε και σχετίζεται με την επεξεργασία μόνο φανταστικών πληροφοριών. Οι ασθενείς που πάσχουν από φοβία, συνήθως, αναγνωρίζουν πως οι φόβοι τους δεν είναι βάσιμοι και πως οι άλλοι άνθρωποι δικαιολογημένα δεν φοβούνται για τα ίδια πράγματα. Συνοδεύεται, συχνά, από έντονες κρίσεις άγχους ή πανικού και απαιτείται θεραπεία του ασθενούς από ειδικούς. Στη φοβία έχουμε μη ομαλή λειτουργία του εγκεφάλου, καθ’ όσον αυξάνεται η αρτηριακή πίεση και ο μεταβολισμός του δεξιού ημισφαιρίου του, σε σχέση με το αριστερό. Ως ασθένεια, οι γιατροί φρόντισαν να την κατηγοριοποιήσουν σε τρεις μεγάλες ομάδες: την κοινωνική φοβία, την αγοραφοβία και τις ειδικές φοβίες όπως η υψοφοβία ή η αραχνοφοβία. Αναγνωρίζουν, μέχρι σήμερα, επίσημα 530 διαφορετικές ειδικές φοβίες που αντιμετωπίζονται με διαφορετικά θεραπευτικά πρωτόκολλα και μεθόδους.
Αν θελήσουμε να ορίσουμε τον τρόμο, θα πούμε πως είναι ο έντονος, διαρκής και ομολογούμενος φόβος για το κακό που περιμένουμε ότι θα έρθει σε όλους μας. Ο τρόμος εκφράζεται σε κοινωνικό επίπεδο με συγκεκριμένες συλλογικές συμπεριφορές, παρά το γεγονός ότι συνήθως βιώνεται από το κάθε άτομο με ξεχωριστό τρόπο και με διαφορετική ένταση. Έτσι, με αυτό τον ορισμό δεν είναι πολύ λάθος η άποψη ότι τρόμος είναι μια μορφή φοβίας μιας ολόκληρης ομάδας ανθρώπων που ο κάθε ένας τους τη βιώνει διαφορετικά και όλοι μαζί συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Ως κοινωνική «ασθένεια» ο τρόμος μεταδίδεται, μεταλλάσσεται, πολλαπλασιάζεται αλλά και…πωλείται και ως προϊόν.
Τα μαγαζιά του τρόμου
Ο Φρανκ Φουρέντι (Frank Furedi) σε πρόσφατο άρθρο του στο Spiked Οnline, μας ξεναγεί σε όλες τις γωνιές της σύγχρονης αγοράς του τρόμου και μας φέρνει σ’ επαφή με καθέναν από τους εμπόρους του.
Το πρώτο μαγαζί που συναντάμε, το κρατούν οι έμποροι της Ηθικής, από τη θρησκευτική όμως σκοπιά. Σύμφωνα με αυτούς, το κακό παραμονεύει σε κάθε γωνιά, σαν τιμωρία για το ηθικό ξεστράτισμα της κοινωνίας. Έτσι, κάθε θεομηνία, σεισμός ή καταποντισμός ερμηνεύεται κάτω από την οπτική της Θείας τιμωρίας και τους δίνει την ευκαιρία να βγουν στο προσκήνιο. Αγαπημένη τους λέξη: «Αμαρτία».
«Μεσοτοιχία» με το προηγούμενο βρίσκεται το κατάστημα με τους εμπόρους της Ηθικής, αλλά από την κοσμική σκοπιά. Κατοικείται από ευπόληπτους οργανισμούς με… σιδερωμένο προφίλ, που έχουν αναλάβει εργολαβικά την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για κάθε είδους κακό που μπορεί να εμφιλοχωρήσει στην κοινωνία.
Με τη βοήθεια επιστημονικών μεθόδων αποδεικνύουν την επιδείνωση συγκεκριμένων κοινωνικών προβλημάτων, όπως νεανική παραβατικότητα, κατάχρηση του Ίντερνετ κ.ά., τα οποία τοποθετούν στο επίκεντρο των εκστρατειών τους και των οποίων η μη έγκαιρη αντιμετώπιση θα επιφέρει ανεπίστρεπτες κοινωνικές κατακρημνίσεις. Αγαπημένη τους έκφραση: «Αυτό είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου».
Τρίτο μαγαζί παρακάτω, στεγάζει το σινάφι των ειδικών, οι οποίοι με την εγκυρότητα της γνώμης τους επί παντός επιστητού, όπως η κλιματική αλλαγή, το ενεργειακό πρόβλημα, το ξεστράτισμα αστεροειδών που απειλούν να διαλύσουν τη Γη, μελανές οπές που εγκαθίστανται στα υπόγεια της Γενεύης κ.ά., προειδοποιούν και αναγορεύουν κάποιους περιφερειακούς και ελάχιστα τεκμηριωμένους κινδύνους σε πρωτεύοντες και αναπότρεπτους. Κατά κανόνα, δε, η ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης συνοδεύεται και από μια καθαρογραμμένη αίτηση χρηματοδότησης περαιτέρω ερευνών. Αγαπημένη τους φράση: «Η έρευνα δείχνει ότι…».
Οι ακτιβιστές της υγείας και του υγιεινού τρόπου ζωής έχουν στήσει τους πάγκους τους σε πιο κεντρικό σημείο, αφού έχουν ως σπόνσορα τις πανίσχυρες φαρμακοβιομηχανίες. Αυτό που πουλάνε βασίζεται στο ενδιαφέρον για τη σωματική και ψυχική υγεία. Ψαρεύουν στους υπαρξιακούς φόβους του κόσμου και πλασάρουν το υγιεινό lifestyle, με marketing το φόβο που ξεκινάει από τα μικρόβια μέχρι τα κάθε λογής μόρια που τρώμε ή αναπνέουμε. Η ζωή μας συλλαμβάνεται ως μια διαρκής απειλή και, τελικά, ως μια αρρώστια. Αγαπημένη τους έκφραση: «Αποτελεί κίνδυνο για την υγεία…».
Ορισμένοι περιβαντολόγοι έχουν, εσχάτως, αναβαθμιστεί σε εμπόρους πρώτης γραμμής. Παίζουν τα σενάρια καταστροφής στα δάχτυλα, ανεβάζουν-κατεβάζουν θερμοκρασίες και στάθμες θαλασσών με μεγάλη ευκολία και πειθώ.Αγαπημένη λέξη: «Τοξικό».
Εκεί, όμως, που όλα μπορούν να είναι δυνατά είναι το μαγαζί με τους κάθε λογής θεραπευτές, γκουρού και συμβουλάτορες της ψυχικής μας υγείας. Η ζωή -η παρελθούσα και η παρούσα- εκλαμβάνεται ως μια απειλή, γεμάτη πληγές και τραύματα. Το ίδιο και η οικογένεια αλλά και το στενό περιβάλλον. Μαγική τους λέξη: «Αυτοεκτίμηση».
Το πιο παλιό μαγαζί ανήκει στους εμπόρους της τρομοκρατίας, της ληστείας, της εγκληματικότητας, της λαθρομετανάστευσης και λίαν εσχάτως, της κρατικής χρεωκοπίας. Είναι εντελώς αναγνωρίσιμοι και από τους πρώτους θαμώνες στα παράθυρα των βραδινών δελτίων των ΜΜΕ. Αγαπημένη έκφραση: «Υπάρχει αύξηση της εγκληματικότητας».
Και, τέλος, έχουμε τους αληθινούς και καταξιωμένους επαγγελματίες, όπως είναι οι ασφαλιστές, οι προμηθευτές οπλικών συστημάτων, οι πωλητές αντικλεπτικών και χρηματοκιβωτίων, δηλαδή όλοι αυτοί οι οποίοι βγάζουν το ψωμάκι τους από την εξαργύρωση του τρόμου σε όλες τις προηγούμενες μορφές πώλησης, από όλα τα πιο πάνω «μαγαζιά» που πουλούν τον τρόμο, με τελικό στόχο την περιχαράκωση του καθένα σε μια άκρατη ατομικότητα. Αγαπημένη τους φράση: «Πρώτη μας μέριμνα, η ασφάλειά σας».
Ομάδα Ερυθρόδερμων
