Στις αίθουσες σε επανέκδοση η απαγορευμένη ταινία Ξημερώνει
Της Ιφιγένειας Καλαντζή
Σε σενάριο του σουρεαλιστή ποιητή, στιχουργού και σεναριογράφου Ζακ Πρεβέρ, ο σκηνοθέτης Μαρσέλ Καρνέ σκηνοθετεί το πρωτοποριακό φιλμ νουάρ Ξημερώνει (Le jour se lève/1939), με πρωταγωνιστή τον σπουδαίο Ζαν Γκαμπέν. Ταινία απαγορευμένη από το καθεστώς Βισύ, προβάλλεται αυτή την εβδομάδα σε επανέκδοση, με αποκαταστημένες τις λογοκριμένες σκηνές που «πρόσβαλλαν τα ήθη», λόγω γυμνού ή υπαινιγμών ενάντια σε αστυνομικούς.
Το αχτύπητο κινηματογραφικό δίδυμο Καρνέ-Πρεβέρ, σε συνδυασμό με τον περίφημο, εβραϊκής καταγωγής μουσικοσυνθέτη Ζοζέφ Κοσμά (Φθινοπωρινά Φύλλα, σε στίχους Πρεβέρ), τροφοδότησε το αναδυόμενο κινηματογραφικό κίνημα ποιητικού ρεαλισμού, που άνθισε σε μια ανελεύθερη, υπό γερμανική κατοχή Γαλλία, υπονομεύοντας τον έλεγχο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας, με φαταλιστικά δράματα και μοιρολατρικούς ήρωες.
Η ταινία αρχίζει με ένα φονικό. Ο δράστης, σε ψυχική υπερένταση, κλείνεται στο στενόχωρο διαμέρισμά του, αρνούμενος να ανοίξει στους αστυνομικούς, που περικυκλώνουν το κτίριο και τη γειτονιά. Η θυρωρός και οι υπόλοιποι ένοικοι υποστηρίζουν πως πρόκειται για λαϊκό και τίμιο εργάτη, που χαίρει μεγάλης εκτίμησης, ενώ οι συνάδελφοί του καταφθάνουν φωνάζοντας στο δρόμο συνθήματα συμπαράστασης.
Όλα διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια μιας νύχτας, μέχρι το επόμενο ξημέρωμα, όπως δηλώνει και ο τίτλος. Η αφηγηματική ροή του παρόντος διακόπτεται από λιγοστές σκηνές αναδρομής στο παρελθόν, όπου ξετυλίγονται οι πτυχές των γεγονότων. Οι εμπνευσμένες μεταβάσεις μαρτυρούν τη σκηνοθετική δεινότητα του Καρνέ, κριτικού κινηματογράφου αρχικά, που δημιουργεί εδώ ένα πρωτοποριακής αισθητικής κλειστοφοβικό φιλμ. Περιμένοντας το ξημέρωμα στο παρόν του ήρωα, το επόμενο πλάνο μας τοποθετεί στο ξημέρωμα μιας άλλης χρονικής στιγμής, στο παρελθόν, απ’ όπου αντλούμε πληροφορίες για τον ήρωα-εργάτη στο τοπικό εργοστάσιο, τη γνωριμία του με την κοπέλα και τη σύγκρουσή του με έναν κακοήθη ώριμο κύριο, που την περιτριγύριζε.
Η εντυπωσιακή εισαγωγή, με την παρακολούθηση από ψηλά ενός κάρου που εισέρχεται σε μια φτωχική γειτονιά, εστιάζει σταδιακά, με κάμερα σε γερανό, την παλιά λαϊκή πολυκατοικία όπου ζει ο πρωταγωνιστής και διαδραματίζεται όλη η πλοκή, αντίστοιχα με την εισαγωγή στη μεγάλη του επιτυχία Παιδιά του Παραδείσου/1945, επί Απελευθέρωσης.
Όπως στα οπερετικά σκηνικά, με την πλοκή συχνά γύρω από σκάλες, αναδεικνύεται και εδώ η κεντρική σκάλα της πολυκατοικίας, μοναδική διαδρομή προσέγγισης στο διαμέρισμα του ταμπουρωμένου ήρωα, περιορίζοντας τη δραματουργική πλοκή στο χώρο μετακίνησης των χαρακτήρων, ενισχύοντας το σφίξιμο του πολιορκητικού κλοιού, με την τοποθέτηση οπλισμένων αστυνομικών σε κάθε σκαλοπάτι, πηγή έμπνευσης του Λικ Μπεσόν δεκαετίες αργότερα, στην αλησμόνητη κλειστοφοβική ταινία Λεόν (1994).
Η πρωτότυπη μουσική του Μορίς Ζομπέρ, με μελωδία που αναπτύσσεται από φιλαρμονική ορχήστρα, υποστηρίζεται με περιοδικό, σταθερό ρυθμό από τύμπανα, ηχώντας αντίστοιχα με το 3ο μέρος της 1ης συμφωνίας Τιτάν του Μάλερ, με την αίσθηση ενός διάχυτου πεπρωμένου να συμπληρώνει την κλειστοφοβική ένταση του πρωταγωνιστή, δίνοντας ρυθμό σ’ όλη την ταινία.
Ο γαλανομάτης Ζαν Γκαμπέν, σε νεαρή ηλικία, κομψός και πανέμορφος με τη φορεμένη στραβά τραγιάσκα του, παρά τις συντηρητικές πεποιθήσεις του, έχει ήδη καθιερωθεί ως κινηματογραφικό πρότυπο λαϊκού ήρωα, κυρίως στις ταινίες του πολιτικοποιημένου σκηνοθέτη Ζαν Ρενούαρ, που έθεσε τις κινηματογραφικές αναζητήσεις του στην υπηρεσία της ανόδου στην εξουσία του περίφημου Λαϊκού Μετώπου της Γαλλίας, συνασπισμού αριστερών και σοσιαλιστικών δυνάμεων, στα τέλη του ’30. Πλαισιωμένος από τον σημαντικό Γάλλο καρατερίστα Ζιλ Μπερί, στο ρόλο του «κακού» και από τη Ζακλίν Λοράν, στο ρόλο της μικροκαμωμένης, όλο νάζι αγνής κοπέλας, που ξετρέλανε τον πρωταγωνιστή, σε αντίθεση με την αισθησιακή και απελευθερωμένη ερωμένη του, που την ερμηνεύει η Αρλετί, διάσημη Γαλλίδα τραγουδίστρια και ηθοποιός της εποχής, πρωταγωνίστρια του Καρνέ και στα Παιδιά του παραδείσου.
Το πρωτοποριακό αυτό, για την εποχή του, φιλμ νουάρ διερευνά τις ψυχολογικές μεταπτώσεις ενός ανθρώπου πιασμένου στα δίχτυα μιας αδυσώπητης μοίρας, αναδεικνύοντας έναν ήρωα, γέννημα-θρέμμα των κατώτερων εργατικών στρωμάτων, σε μια εκδοχή του «μόνος εναντίων όλων», ακολουθώντας και την αδυναμία των χαρακτήρων να αποφύγουν τα πολλαπλά χτυπήματα της ζωής. Η παραμορφωμένη αντανάκλαση του προσώπου του μέσα από τον κατατρυπημένο από τις σφαίρες καθρέφτη, προετοιμάζεις τον θεατή για τη δραματική έκβαση της ιστορίας.
Αυτή η φαταλιστική άποψη, που ακολουθεί ο Καρνέ, παρουσιάζεται σε πολλά φιλμ νουάρ της εποχής, ακόμα και στις αμερικάνικες ταινίες του Φριτζ Λανγκ, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, με τον λαϊκό ήρωα, παρασυρμένο από ένα δυνατό πάθος, να αδυνατεί να αλλάξει τη μοίρα του, θυμίζοντας αντίστοιχα και τους Μοιραίους, του δικού μας Βάρναλη.
info: Η ταινία Ξημερώνει θα κυκλοφορήσει στις αίθουσες από 18/8/2016
* H Ιφιγένεια Καλαντζή, θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου
