Δύο πολύ σπουδαίοι Έλληνες καλλιτέχνες με μεγάλο καλλιτεχνικό έργο, αλλά και σταθερή συμμετοχή στα κοινά των Ελλήνων της Αζοφικής Θάλασσας, ήταν ο Λελ Κουζμινκόφ (1925-2012) και ο Βαλεντίνος Κονσταντίνοφ (1923-2011). Απ’ αυτούς έμαθα πάρα πολλά πράγματα για την ιστορία και τον πολιτισμό των Ελλήνων. Μιλούσαν άπταιστα στη μαριουπολίτικη διάλεκτο και σε κάθε ευκαιρία απήγγειλαν πάρα πολύ εκφραστικά τα ποιήματα των σημαντικών Ελλήνων ποιητών. Παρ’ όλο που στην αρχή ήταν δύσκολο να καταλάβω τα νοήματα, η καθαρότητα του λόγου τους με βοήθησε να εξοικειωθώ αρκετά γρήγορα με τη διάλεκτο, που περιείχε αρχαΐζουσες λέξεις, αλλά και λέξεις ρώσικες και, σε μερικά χωριά, τατάρικες που είχαν ενσωματωθεί από την εποχή που οι Έλληνες κατοικούσαν στο ταταρικό Χανάτο της Κριμαίας.
Το καλλιτεχνικό αυτό ζευγάρι είχε κάνει πολλά έργα, μεγάλων διαστάσεων, στη Μαριούπολη και εν γένει στην ευρύτερη περιοχή του Ντονιέτσκ. Από το 1963, γλυπτά και ψηφιδωτά τους κοσμούσαν πλατείες, μνημεία, αίθουσες δημόσιων οργανισμών, πολιτιστικά κέντρα, σχολεία, τοίχους και προσόψεις εργοστασίων με θέματα από τη ζωή των κατοίκων, των εργατών κατά βάση που δούλευαν στα πελώρια μεταλλουργικά συγκροτήματα. Αλλά και έργα που έχουν σχέση με την ιστορία των Ελλήνων, όπως του Μητροπολίτη Ιγνάτιου στο πελώριο προαύλιο της εκκλησίας του Αρχάγγελου Μιχαήλ με φόντο την Αζοφική Θάλασσα και του κορυφαίου Έλληνα ποιητή Γιώργη Κοσταπράφ στη γενέτειρά του, το ελληνικό χωριό Μάλι Γιανισόλ, καθώς και με την ιστορία όλων των κατοίκων, όπως τα έργα που τιμούν τη μνήμη των ντόπιων Ελλήνων, Ουκρανών, Ρώσων και άλλων που πολέμησαν τους φασίστες Γερμανούς και τους συμμάχους τους πέφτοντας ηρωικά στα πεδία των μαχών.
Κοινή πορεία ζωής
Είναι χαρακτηριστικό της αξίας τους ότι οι δημοτικές αρχές και οι βετεράνοι του πολέμου ανέθεσαν σ’ αυτούς να φιλοτεχνήσουν το πρώτο μεγάλο μνημείο για τους πεσόντες στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, στην καρδιά της πόλης, με αφορμή τα 50 χρόνια από τη χρονιά της νίκης. Η Μαριούπολη έχασε 50.000 κατοίκους στις μάχες και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης που είχαν φτιάξει οι ναζί στην περιοχή. Ο Λελ και ο Βαλεντίνος υλοποίησαν την ιδέα τους να εκφράσουν το γεγονός χρησιμοποιώντας ένα σύμβολο από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. «Αποφασίσαμε» είπε ο Βαλεντίνος στον Βαντίμ Τζουβάγκα «να απεικονίσουμε τη νίκη με την αρχαία ελληνική θεά Νίκη που κρατάει ένα κλαδί δάφνης, με το οποίο οι Έλληνες στεφάνωναν τους νικητές».
Τελικά, το έργο «Ο στρατιώτης απελευθερωτής» ολοκληρώθηκε με την έγκριση του ελληνικής καταγωγής δήμαρχου της Μαριούπολης Γιούρι Χοτλουμπέι, πρώην γραμματέα της επιτροπής πόλης του κομμουνιστικού κόμματος, του οποίου ο πατέρας είχε σκοτωθεί πολεμώντας στο μέτωπο τους φασίστες μέσα από τις τάξεις του Κόκκινου Στρατού. Το μνημείο αναγέρθηκε το 2000 στο σημείο στο οποίο υπήρχε στο παρελθόν το άγαλμα του Αντρέι Ζντάνοφ, που καταγόταν από τη Μαριούπολη και είχε διατελέσει μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΣΕ, ήταν πρωταγωνιστής στην οργάνωση της άμυνας στη διάρκεια της πολιορκίας του Λένινγκραντ και υπεύθυνος για την πολιτιστική πολιτική στη μεταπολεμική περίοδο. Μάλιστα, τιμής ένεκεν, η Μαριούπολη είχε μετονομαστεί σε Ζντάνοφ.
Τα έργα του δίδυμου Κονσταντίνοφ-Κουζμινκόφ ανήκουν στη ρεαλιστική σχολή, αλλά συχνά χρησιμοποιούν στοιχεία που την υπερβαίνουν, ιδίως τα γλυπτά σώματα που έχουν πιο ελεύθερες φόρμες. Αλλά και στα μεγάλα ψηφιδωτά, έχει επισημανθεί η χρήση χρωμάτων που μαζί με τη λιτότητα των γραμμών παραπέμπουν στα βυζαντινά ψηφιδωτά. Η μάνα, η κόρη, ο εργάτης, ο νεολαίος, η οικογένεια, ο αθλητής, ο μαχητής, ο ήρωας, όλες οι απεικονίσεις βρίσκονται σε αρμονία με την ψυχή της πόλης.
Ο Λελ και ο Βαλεντίνος είχαν σπουδάσει στη Σχολή Καλών Τεχνών του Χαρκόβου, το 1947-1951, και από τότε είχαν δεθεί καλλιτεχνικά και υπέγραφαν μαζί τα έργα που δημιουργούσαν. Γεννήθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα, συνδέθηκαν εφ’ όρου ζωής δημιουργώντας από κοινού και αποχώρησαν από τη ζωή επίσης σχεδόν ταυτόχρονα! Το πρώτο τους έργο ήταν ένα πολύ όμορφο και ζωντανό ψηφιδωτό που απεικονίζει μαθητές, με τίτλο «Τα πρωτάκια», στον εξωτερικό τοίχο του σχολείου αριθμός 34 στη Μαριούπολη. Ακολούθησαν πολλά έργα τους σε αστικούς και βιομηχανικούς χώρους. Κορυφαίο θεωρείται το έργο «Οι άνθρωποι της βαριάς βιομηχανίας» (1982) που κατά τη γνώμη των ειδικών αποτελεί «μια μεγάλη σύνθεση σε ένα περιορισμένο εσωτερικό χώρο, ένα δοκίμιο ουσιαστικά, αφιερωμένο στην ένωση της επιστήμης με την εργασία, έργο κλίμακας με πολύπλοκες καλλιτεχνικές λύσεις».
Το στίγμα της πόλης
Ήμουν πολύ τυχερός που με ξεναγούσαν οι ίδιοι στα πιο συμβολικά έργα τους και μου εξηγούσαν τους λόγους και τις σκέψεις που τους οδηγούσαν κάθε φορά να επιλέξουν το θέμα ή τον τρόπο εκτέλεσής του. Μερικές απ’ αυτές τις ξεναγήσεις-συζητήσεις είχα την πρόνοια να τις μαγνητοσκοπήσω, είτε επρόκειτο για μια κουβέντα μπροστά από ένα άγαλμα είτε μέσα σε ένα μεγάλο σύμπλεγμα, όπως το κοίλο διπλής όψης μωσαϊκό στο ελληνικό χωριό Μάλι Γιανισόλ, το οποίο περικλείει ένα κενοτάφιο από γρανίτη πάνω στον οποίο είναι χαραγμένα από τους καλλιτέχνες εκατοντάδες ονόματα, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στην κορυφή ενός λόφου που δεσπόζει σε μια περιοχή που έδωσε πάρα πολλά θύματα στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο.
Χρησιμοποιώ παρελθόντα χρόνο όταν αναφέρομαι στα έργα τους, γιατί ακόμα δεν γνωρίζουν ούτε οι δικοί μας στη Μαριούπολη ποια απ’ αυτά έχουν διασωθεί και ποια έχουν καταστραφεί. Δυστυχώς, ένα από τα πιο φημισμένα έργα τους, το μωσαϊκό «Οι μεταλλουργοί» (1974) που καλύπτει εκατό τετραγωνικά μέτρα στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό, το οποίο μαζί με το άγαλμα του μεταλλουργού που είναι τοποθετημένο στον αυτοκινητόδρομο Ντονιέτσκ-Μαριούπολη έδιναν το στίγμα της Μαριούπολης, έχει υποστεί πάρα πολύ μεγάλη ζημιά, σε σημείο που θεωρείται πολύ δύσκολο, έως αδύνατο, λαμβάνοντας υπόψη και τις συνθήκες που επικρατούν, με τον πόλεμο σε εξέλιξη μερικά χιλιόμετρα πιο πέρα, να αποκατασταθεί. Εκτός κι αν όταν εξομαλυνθεί η κατάσταση, αναλάβουν οι ρώσικες αρχές με ειδικούς συντηρητές έργων τέχνης να το αποκαταστήσουν. Πάντως, σήμερα, η κατάστασή του είναι εντελώς αποκαρδιωτική. Και κανένας αυτή τη στιγμή δεν ξέρει τι θα γίνει τόσο με τα έργα των Κουζμινκόφ-Κονσταντίνοφ π.χ. στο ελληνικό χωριό Ουρζούφ, στο εργοστάσιο Αζόφμας κι αλλού, όσο και άλλων καλλιτεχνών που ακόμα κι αν έχουν γλιτώσει από τις οβίδες και τους εμπρησμούς, κινδυνεύουν όταν τα κτήρια που τα φιλοξενούν έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες βλάβες και πρέπει να κατεδαφιστούν!
Δυστυχώς, τα προβλήματα είναι πολλά, σύνθετα και δισεπίλυτα. Κάποια έργα είχαν υποστεί φθορές πριν από τον πόλεμο, είτε επειδή έκλεισε κάποιο εργοστάσιο που τα φιλοξενούσε είτε γιατί κάποιοι δεν έδειξαν την ίδια επιμέλεια με άλλους για να τα συντηρήσουν ή έκαναν άστοχες παρεμβάσεις στο περιβάλλον τους, όπως έγινε και με έργα άλλων καλλιτεχνών. Για να έρθει κι ο πόλεμος να τα κάνει όλα λίμπα!
Το ελληνικό απόθεμα
Πάντως, οι εκπρόσωποι των Ελλήνων που έχουν ξεκινήσει την επίπονη προσπάθεια να ανασυγκροτήσουν τις κοινότητες και τους συλλόγους στις πόλεις και τα χωριά που στραπατσαρίστηκαν από τις εχθροπραξίες, τις καταστροφές και τον διασκορπισμό των κατοίκων σε μέρη πιο ασφαλή, με διαβεβαίωσαν ότι έβαλαν στις άμεσες προτεραιότητες και την καταγραφή των έργων τέχνης και των άλλων στοιχείων του πολιτισμού των Ελλήνων, ώστε να σχηματιστεί μία εικόνα της πραγματικής κατάστασης και να αναζητηθούν τρόποι και μέσα προκειμένου να διασωθεί ή να αποκατασταθεί ό,τι είναι δυνατό. Εννοείται ότι φροντίδα θέλουν όλα τα έργα πολιτισμού, των αθλητικών συμπεριλαμβανομένων, αλλά είναι κατανοητό ότι οι Έλληνες εκ των πραγμάτων θα επικεντρωθούν στα έργα των Ελλήνων.
Με διαβεβαιώνουν επίσης ότι οι τοπικές αρχές έχουν δείξει έμπρακτο ενδιαφέρον για τη γενικότερη αποκατάσταση των στοιχείων που συνθέτουν την ιστορική και πολιτισμική φυσιογνωμία της περιοχής. Ήδη το Πανεπιστήμιο της Μαριούπολης επιδιορθώνεται και επαναλειτουργεί, όπως και το Δραματικό Θέατρο ανοικοδομείται, μέσα σε μια πόλη που ζει έναν οικοδομικό οργασμό ιεραρχώντας, βέβαια, τη στέγαση των ανθρώπων που τα σπίτια τους, και είναι χιλιάδες, έχουν καταστραφεί ολοσχερώς.
Όταν πήγα για πρώτη φορά, μαζί με τον τότε Γενικό Πρόξενο της Ελλάδας στη Μαριούπολη Βασίλη Σημαντηράκη, έναν από τους διπλωμάτες που ξεχώρισα για την ποιότητά του και το ενδιαφέρον του για τον Ελληνισμό, στο μικρό διαμέρισμα που ζούσε ο Κουζμινκόφ, εκτός από τα ζωγραφικά σχέδια που μας έδειχνε, μεταξύ των οποίων κι ένα πολύ όμορφο πορτρέτο του στενού του φίλου και συνεργάτη Κονσταντίνοφ, με συγκίνησε πάρα πολύ που φύλαγε, μέσα σε ένα μικρό αρχαιοπρεπές αγγείο πάνω στο τραπέζι, μια χούφτα χώμα από την Ακρόπολη! Κι αυτό ήταν κάτι δικό του, κάτι πηγαίο, δεν ήταν για να το επιδεικνύει. Εξάλλου, αμφιβάλλω αν μέχρι τότε, το 1997, είχε άλλος «ξένος» επισκεφτεί το σπίτι του, με δεδομένο ότι στην Ελλάδα ελάχιστοι γνώριζαν ότι υπάρχει στην παρευξείνια περιοχή μια πόλη που λέγεται Μαριούπολη και ακόμα λιγότεροι ότι σ’ αυτήν κατοικούν πολλοί γηγενείς Έλληνες με σπουδαίους καλλιτέχνες και στοχαστές!
Πιστεύω ότι οι Έλληνες της Αζοφικής, μόλις βρουν το βηματισμό τους, σε συνεργασία με τις τοπικές αρχές και τους ειδικούς επιστήμονες, θα φροντίσουν και το πολιτισμικό απόθεμα που δημιούργησαν οι Έλληνες. Έτσι θα ενισχύσουν την ταυτότητα του Ελληνισμού και θα διευκολύνουν το έργο της αναγέννησης του.
