Του Bernardo Gutiérrez*
Νέες μορφές κοινωνικής κινητοποίησης έχουν καταστήσει ξεπερασμένες προηγούμενες πολιτικές πρακτικές. Κινήματα με τη μορφή δικτύου είναι η νέα «κοινωνική ατμόσφαιρα» που έχει εμποτίσει αμετάκλητα και άλλους κοινωνικούς και πολιτικούς δράστες. Πώς μπορούμε να τα κατηγοριοποιήσουμε;
«Εμείς είμαστε το κοινωνικό δίκτυο». Αυτό το σύνθημα κοσμούσε ένα τεράστιο πανό στη διαδήλωση της 17ης Ιουνίου 2013, στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το πανό αυτό της #17J, της ημέρας που οι διαμαρτυρίες Passe Livre (για ελεύθερη μετακίνηση) έγιναν εξέγερση, εξηγεί πολλά περισσότερα σχετικά με τα νέα παραδείγματα συλλογικής κινητοποίησης, παρά δεκάδες διδακτορικά.
Από τα, πάνω-κάτω, είκοσι άτομα που κρατούσαν το πανό, κανένα δεν κρατούσε σημαίες πολιτικών κομμάτων, οργανώσεων ή συνδικάτων. Λίγες μέρες μετά τη διαδήλωση «Εμείς είμαστε το κοινωνικό δίκτυο», μερικές οργανώσεις της παραδοσιακής Αριστεράς επιχείρησαν να συμμετέχουν στις διαδηλώσεις με τις συνηθισμένες τους μεθόδους: Κλειστές ταυτότητες (συμβολικά χρώματα, πανό), ενωμένες δομές (μπλοκ), ιεραρχίες (ηγέτες, εκπρόσωποι) και αναγνωρίσιμα πολιτικά μηνύματα. Προσπαθούσαν να γίνουν μέρος του πλήθους που κατέκλυσε τους δρόμους των κυριότερων πόλεων της Βραζιλίας και επίσης, αντιδρώντας στην προσπάθεια συντηρητικών ομάδων να μπουν στην καθοδήγηση των διαδηλώσεων ενάντια στην κυβέρνηση της Ντίλμα Ρούσεφ.
Η «σύγκρουση» μεταξύ παραδοσιακών οργανώσεων και του πλήθους κορυφώθηκε στις 21 Ιουνίου στη Λεωφόρο Paulista, τον κεντρικό δρόμο του Σάο Πάολο. Η διαδήλωση πορευόταν προς το σταθμό μετρό του Μπριγκαντέιρο. Στην αριστερή πλευρά, ετερογενείς διαδηλωτές (σκεϊντμπορντάδες, ομάδες LGBT, κόσμος με τη μάσκα των Anonymous, οικογένειες) περπατούσαν με διάσπαρτο τρόπο, χωρίς κομματικά σύμβολα. Στη δεξιά πλευρά οργανώσεις και αριστερά κινήματα κατελάμβαναν το δρόμο, διαδηλώνοντας σε σχηματισμό μπλοκ και ανεμίζοντας σημαίες.
Οι διαδηλωτές στη δεξιά πλευρά θα ταίριαζαν πολύ καλά με τον ορισμό περί «κοινωνικών κινημάτων» που πρότεινε ο Lorenz von Stein, το 1846: «H φιλοδοξία τμημάτων της κοινωνίας (τάξεων) να ασκήσουν επιρροή στο κράτος, λόγω ανισοτήτων στην οικονομία».
Αλλά πώς μπορούμε να ορίσουμε τον κόσμο στην αριστερή πλευρά της Λεωφ. Paulista ή τον κόσμο που κρατούσε το πανό «Εμείς είμαστε τα κοινωνικά δίκτυα» στο Ρίο; Είναι αρκετή η έννοια του «πλήθους», όπως χρησιμοποιείται από τον Τόνι Νέγκρι και το Μάικλ Χαρντ; Πώς μας φαίνεται ο ορισμός του «σμήνους», μία βιολογική έννοια αναχρησιμοποιούμενη από τον Κέβιν Κέλι για να εξηγήσει συλλογικές συμπεριφορές την εποχή των δικτύων; Παραμένουν σήμερα χρήσιμες οι μορφές και οι μέθοδοι των κοινωνικών κινημάτων; Ή χρειαζόμαστε νέα παραδείγματα και/ή όρους;
Πολλαπλές εντάξεις εναντίον στράτευσης
Τα κοινωνικά κινήματα είναι ακόμα ζωντανά. Αλλά δεν φαίνεται να εξηγούν την έκρηξη των εξεγέρσεων που ταράζει τον κόσμο από την Αραβική Άνοιξη και μετά. Είναι κοινό μυστικό πως τα κινήματα και οι μαζικές οργανώσεις δεν καθοδηγούν, ούτε συνδέουν τα πλανητικά κύματα διαμαρτυριών. Αλλά και τα ταυτοτικο-κεντρικά κινήματα που άνθισαν το Μάη του ’68 (περιβαλλοντικά, φεμινιστικά και αντι-μιλιταριστικά, για να αναφέρουμε μερικά) και τα πιο πρόσφατα αντι-παγκοσμιοποιητικά κινήματα δεν κατέχουν, επίσης, έναν καθαρό καθοδηγητικό ρόλο. Οι διαδικτυωμένες καταλήψεις και εξεγέρσεις των τελευταίων χρόνων προσομοιάζουν περισσότερο με την έννοια του «δικτύου» παρά αυτήν του «κινήματος». Ακόμα και ο πολυχρησιμοποιημένος όρος «κοινότητα» δεν εξηγεί τις αρχικές εκρήξεις φαινομένων όπως οι 15Μ/Αγανακτισμένοι στην Ισπανία, το Μεξικάνικο #YoSoy132 ή το τούρκικο #DirenGezi.
Ο μελετητής του αστικού χώρου Domenico di Siena στοιχειοθετεί καθαρά τις διαφορές ανάμεσα στο «δίκτυο» και την «κοινότητα». Το «δίκτυο» είναι «μία κοινωνική δομή συντελούμενη από ομάδες ανθρώπων που συνδέονται με έναν ή περισσότερους τύπους σχέσεων» και που μοιράζονται «γνώση ή κοινά ενδιαφέροντα». Ένα δίκτυο τείνει να λειτουργεί οριζόντια, «στηρίζεται στην πληροφορία και τα μέλη του είναι ευέλικτα». Η κοινότητα, σύμφωνα με τον di Siena, υφαίνεται με «αισθήματα ένταξης και συχνά λειτουργεί με συγκεκριμένη ιεραρχία». Στο δίκτυο υπάρχει «περισσότερη ελευθερία». Τα δίκτυα μπορούν να γεννήσουν κοινότητες. Η διαδραστικότητα κοινοτήτων μπορεί να δημιουργήσει νέα δίκτυα. Και οι δύο όροι οικοδομούν ροές ανατροφοδότησης και δεν αποκλείουν ο ένας τον άλλο.
Αλλά υπάρχει ένα σημείο όπου οι διαφορές των δικτύων και κοινοτήτων με τα κλασικά κινήματα οξύνονται: το είδος του ανήκειν, της ένταξης. Τα δίκτυα κυριαρχούνται από την έννοια των «πολλαπλών εντάξεων», όπως χρησιμοποιείται από τον ερευνητή Mayo Fuster. Είναι ρευστές, συγκεκριμένες και πολλαπλές εντάξεις. «Κάποιος μπορεί να είναι εκεί χωρίς να είναι εκεί πάντα», όπως το θέτει η Διάσπαρτη Επιτροπή της Βαρκελώνης. Ένα άτομο μπορεί να ανήκει συναισθηματικά σε ένα δίκτυο χωρίς να συμμετέχει με την παραδοσιακή έννοια της στράτευσης. Ένας κόμβος μπορεί να είναι κομμάτι πολλών δικτύων. Και ανοιχτά δίκτυα με πολλαπλούς δεσμούς και αδύναμες κοινωνικές σχέσεις είναι περισσότερο πιθανό να εισάγουν νέες ιδέες, από ό,τι κοινότητες ή κινήματα με πολλούς «έμφυτους» δεσμούς. Η μελέτη του δικτύου στηριζόμενη στο hashtag του Twitter #ProtestoRJ, που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του κύματος των διαδηλώσεων στο Ρίο ντε Τζανέιρο, φαίνεται να επιβεβαιώνει πως χαλαροί δικτυακοί κόμβοι μπορούν να κατευθύνουν μία εξέγερση για μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
Δικτυακά συστήματα
Ο γρίφος μοιάζει περισσότερο περίπλοκος από ποτέ. Δεν είναι απλά περίπλοκος, το σύνολο των μερών του φαίνεται να δημιουργεί ένα σχήμα που υπερβαίνει τα ίδια του τα όρια. Αυτά είναι τμήματα που χωράνε σε άλλους οργανισμούς, σε άλλους γρίφους. Πολλαπλές εντάξεις, συλλογικές ταυτότητες ξεπερνούν τα όρια των παραδοσιακών συλλογικών μορφών, διασταυρούμενες σχέσεις που θολώνουν συναισθηματικές κοινότητες, κινήματα που δεν ταυτοποιούνται, πλέον, σαν «αριστερά» ή «λαϊκά», δράσεις που ορίζονται περισσότερο σαν «τακτικές» παρά σαν κινήματα (όπως το Μαύρο Μπλοκ που επανεμφανίστηκε στους δρόμους της Βραζιλίας), γεγονότα (όπως η «Πορεία των Πορνών» στο Κίτο) που ορίζουν τους εαυτούς τους ως «χώρο».
Τι συμβαίνει στο παγκόσμιο κοινωνικό οικοσύστημα; Ενώ ο Clay Shirky μίλησε χρόνια πριν για «οργάνωση χωρίς οργανώσεις», η Adrià Rodríguez, από το Ερευνητικό Δίκτυο της Παγκόσμιας Επανάστασης (GRRN) του Ανοιχτού Πανεπιστημίου της Καταλονίας (UOC), χρησιμοποιεί την έννοια του «δικτυακού συστήματος»: «Το δικτυακό σύστημα είναι ένα περίπλοκο δικτυακό σύμπλεγμα με πολλαπλούς κόμβους που συνδέονται οργανικά σε ένα μόρφωμα συνεχούς αλλαγής.» Το φαινόμενο της «ανάδυσης», που έγινε δημόσια γνωστό από τον Steven Johnson και είναι χαρακτηριστικό των περίπλοκων συστημάτων, βοηθάει στην κατανόηση των κοινωνικών διαδικασιών των δικτυακών συστημάτων. Ανάδυση είναι η διαδικασία που οδηγεί ένα σύστημα που δεν μπορεί να περιοριστεί στις ιδιότητες των καταστατικών του μερών.
Τα δικτυακά συστήματα, με τα λόγια του Βραζιλιάνου ερευνητή Rodrigo Nunes, υπάρχουν μέσα σε αυτό το πλαίσιο: «Τα δικτυακά συστήματα δεν είναι απλά το άθροισμα των ατόμων, είναι εσωτερικά διαφοροποιούμενα, με περισσότερες διάσπαρτες περιοχές και περισσότερο πυκνούς, πιο οργανικούς και πιο οργανωμένους κόμβους. Το δικτυακό σύστημα μπορεί να φιλοξενήσει τα πάντα: παραδοσιακά κινήματα, κόμματα, συνδικάτα, μικρές συλλογικότητες, άτυπα δίκτυα φίλων και άτομα». Αλλά η θεωρία των δικτυακών συστημάτων μπορεί να είναι ανεπαρκής. Δεν θα μπορούσε το Tea Party στις ΗΠΑ, η Αλ Κάιντα ή οι ελίτ που χρησιμοποιούν τους φορολογικούς παραδείσους για να λεηλατήσουν τον πλανήτη να οριστούν ως δικτυακά συστήματα;
Από τη μία πλευρά, η έννοια της «τεχνο-πολιτικής» συμπληρώνει την έννοια του «δικτυακού συστήματος». Ένα τεχνο-πολιτικό δικτυακό σύστημα, λοιπόν, θα μπορούσε να είναι ένα σύνολο κόμβων πολιτών που επανοικειοποιείται την τεχνολογία για να αναδιαμορφώσει την πολιτική συμμετοχή και τους τρόπους κινητοποίησης. Από την άλλη, το να μιλάμε για «δικτυακά κινήματα» συνιστά ένα κβαντικό άλμα. Ο ορισμός της Adrià Rodríguez είναι ένας από τους πιο εμπνευσμένους: «Τα δικτυακά κινήματα πάνε πέρα από την κοινωνιολογική κατηγορία των κοινωνικών κινημάτων. Αρθρώνονται μέσω του δικτύου και φτάνουν σε (και εμπλέκουν) έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό κόμβων απ’ ό,τι τα παραδοσιακά κοινωνικά κινήματα». Ο Arnau Monty, ένας άλλος ερευνητής στο GRRN, υπογραμμίζει την σημασία της πράξης επί της ιδεολογίας: «Οι μορφές συνεργασίας των δικτυακών κινημάτων δεν στηρίζονται πλέον σε μεγάλα ιδεολογικά δόγματα, αλλά σε διασυνδεμένες πρακτικές». Και τι είναι αυτό που ορίζει το «δικτυακό κίνημα», που αναφέρει ο Arnau Monty; Τι το διαφοροποιεί από το «δικτυακό σύστημα»; Η μονιμότητα στο χρόνο, ανάμεσα σε άλλα, θα δικαιολογούσε αυτό το εννοιακό άλμα.
Ωστόσο, διάφορες μελέτες της ομάδας 15MDataAnalysis δείχνουν μία σημαντική λεπτομέρεια: Τα δικτυακά κινήματα συνεχώς αλλάζουν και είναι υβριδικά. Επιπλέον, υπάρχει ένα μοτίβο που επιμένει να επαναλαμβάνεται στο χρόνο στα τεχνο-πολιτικά δικτυακά συστήματα: Η χρονική διανομή του ηγετικού ρόλου. Κάποιοι κόμβοι καθοδηγούν σε κάποια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, συγκεκριμένη δράση ή καμπάνια. Οι οποίοι μετά δίνουν τη θέση τους σε άλλους κόμβους. Και ακόμα πιο μετά, ύστερα από μια περίοδο αφάνειας, επανεμφανίζονται, επανασυνδέονται και πολλαπλασιάζονται. Όταν πολλοί νόμιζαν ότι το ισπανικό #15M ήταν νεκρό, το δικτυακό του σύστημα ήταν ζωτικό για την εξάπλωση του αγώνα στην Γκαμονάλ, μια εργατική συνοικία στην πόλη Μπούργκος, ενάντια στην κατασκευή ενός δρόμου. Η περίπτωση των ισπανικών Κυμάτων των Πολιτών (Las Mareas Ciudadanas) μίας από τις πιο σχετικές μεταμορφώσεις της διαδικασίας του κινήματος 15Μ-Αγανακτισμένων, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Η οργάνωση των Κυμάτων -όπου συνδικάτα και πολιτικά κόμματα απέτυχαν να επιβάλουν τις μεθόδους τους- αντιπροσωπεύει μία ριζοσπαστική αλλαγή στη συλλογική οργάνωση. Το φαινόμενο των Κυμάτων θα μπορούσε να οριστεί σαν ένας δικτυακός μετασυνδικαλισμός, ή σαν συλλογική αυτοοργάνωση προσανατολισμένη στα κοινά. Για παράδειγμα, το Λευκό Κύμα που μόλις μπλόκαρε την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας Υγείας στη Μαδρίτη, σβήνει τα σύνορα ανάμεσα σε γιατρό και ασθενή. Με την αθροιστική του αρχιτεκτονική της συμμετοχής, μετασχηματίζει την Υγεία σε «κοινό». Η συλλογική δράση που συγκλίνει στο δικτυακό κίνημα των Κυμάτων, ασυνείδητα συντηρεί το σχήμα του, διατηρώντας τη ζωή τού κοινού κοινωνικού σώματος.
Ατμοσφαιρικά ριζώματα
Οι φιλόσοφοι Ζιλ Ντελέζ και Φελίξ Γκαταρί χρησιμοποίησαν την έννοια του «ριζώματος» -τύπος ρίζας που αναπτύσσεται και πολλαπλασιάζεται προς κάθε κατεύθυνση απρόσμενα- για να περιγράψουν το είδος τής από τα κάτω, μη ιεραρχικής οργάνωσης που συναντάται στα κοινωνικά κινήματα. Ωστόσο, την εποχή των διασυνδεόμενων εξεγέρσεων, πέρα από ριζώματα και οργανωτική παρανομία, έχει πιο αιθέρια χαρακτηριστικά. Είναι ένα τοπίο πλωτών ριζών και διακλαδώσεων, σαν αυτά που φαντάζονται οι αρχιτέκτονες Rahul Srivastava και Matías Echanove στα στούντιο τους Airoots στη Μουμπάι. Ένα πλούσιο σε βλάστηση τοπίο δημιουργεί κάτι όμοιο με τον αέρα που αναπνέουμε. Ο φιλόσοφος Amador Fernández-Savater αναφέρεται στο 15Μ-Αγανακτισμένους σαν ένα νέο «κοινωνικό κλίμα». Σε αυτή τη μεταφορά υπάρχει μία «ατμόσφαιρα» -όχι μόνο «αέρας», αλλά και άλλες ιδιότητες αντίστοιχες με τη θερμότητα, υγρασία και ούτω καθεξής- που τρέφει τις κοινωνικές σχέσεις.
Γι’ αυτό το λόγο τα δικτυακά κινήματα είναι κάτι περισσότερο από ένα μετασχηματισμό των κοινωνικών κινημάτων ή των δικτυακών συστημάτων. Τα δικτυακά κινήματα είναι μία νέα πανταχού παρούσα κοινωνική ατμόσφαιρα. Είναι παγκόσμια ατμόσφαιρα που εμποτίζει, είτε μας αρέσει είτε όχι, κοινωνικά κινήματα, δίκτυα, πολιτικά κόμματα και συνδικάτα. Αυτοί που δεν προσαρμόζονται θα έχουν πρόβλημα να επιβιώσουν σε αυτή τη νέα, πιο περιεκτική, εκρηκτική και απρόβλεπτη κοινωνική ατμόσφαιρα.
*Ο Bernardo Gutiérrez είναι Ισπανός δημοσιογράφος και συγγραφέας που μελετά τις δικτυακές επαναστάσεις, την κουλτούρα των χάκερ και τις πολιτικές peer-to-peer (πολιτικές από-ίσο-προς-ίσο). Είναι ιδρυτής του παγκόσμιου δικτύου καινοτομίας FuturaMedia.net και ζει στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας. Παίρνει μέρος στο Ίδρυμα P2P και στο Ερευνητικό Δίκτυο της Παγκόσμιας Επανάστασης (GRRN), του Ανοιχτού Πανεπιστημίου της Καταλονίας. Twitter: @bernardosampa
Πηγή: Transnational Institute
Μετάφραση: Χρήστος Γιοβανόπουλος
