Β΄ μέρος (Διαβάστε το Μέρος Α΄)
Δεν μάτωνε μόνο η Ελλάδα στη δεκαετία του 1940. Οι βαλκανικοί, μεσανατολίτικοι και βορειοαφρικάνικοι λαοί, μόλις απαλλάχτηκαν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, έπεσαν στα νύχια των Ευρωπαίων αποικιοκρατών που ήταν πολύ σκληρότεροι και πιο στυγνοί εκμεταλλευτές του φυσικού πλούτου αυτών των χωρών, από το σιτάρι και το βαμβάκι μέχρι το πετρέλαιο. Επιπλέον, οι Δυτικοί προσπάθησαν, και σε κάποιο βαθμό το κατάφεραν, να αλλοιώσουν και να καταστρέψουν τα διαφορετικά στοιχεία των πολιτισμών της Ανατολής, από το να τους εκχριστιανίζουν μέχρι να κατεδαφίζουν πολιτισμικά κομψοτεχνήματα και να υφαρπάζουν έργα τέχνης που μεταφέρανε στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσας ως λάφυρα της αποικιοκρατίας και της ανωτερότητας των κατακτητών. Συμπεριφέρονταν στους λαούς με τον πιο υποτιμητικό τρόπο, με περιφρόνηση και αλαζονεία. Προσπάθησαν να τους αλλάξουν όχι μόνο τους θεσμούς και τα ήθη, αλλά και τη γλώσσα επιβάλλοντας τα γαλλικά και τα αγγλικά σαν να ήταν άνευ αξίας τα αραβικά. Κι ας εκδίδονταν 160 αραβόφωνες εφημερίδες και περιοδικά στην Αίγυπτο όταν την κατέλαβαν οι Βρετανοί το 1882! Αλλά όχι μόνο στην Αίγυπτο και την Αλγερία στις οποίες αναφέρθηκα εκτενέστερα στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου.
Διμέτωπος Παλαιστινίων
Ο αγώνας των Παλαιστινίων για τη δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους, αλλά και για την ίδια την επιβίωση στη γη τους, το 1937 είχε εξελιχθεί σε διμέτωπο αγώνα. Αφενός εναντίον των Βρετανών που αποσπώντας κομμάτια από τη Οθωμανική Αυτοκρατορία οριοθετούσαν σύμφωνα με τα συμφέροντά τους τα τοπικά κράτη και με βία επεκτείνανε το Βρετανικό Ιμπέριουμ. Οι Βρετανοί κατασκεύαζαν κράτη, όπως αυτό της Υπεριορδανίας με τμήματα από την Παλαιστίνη, αλλά έχριζαν και βασιλιάδες, όπως τον Φεϊζάλ στο Ιράκ! Αφετέρου εναντίον των Εβραίων εποίκων που άλλοι φεύγοντας από τη Ρωσία λόγω των τσαρικών διωγμών κι άλλοι από διάφορα μέρη ακολουθούσαν τις προτροπές των πρώτων σιωνιστών και εγκαθίσταντο στην αραβική γη. Το 1882, οι Εβραίοι αποτελούσαν μόλις το 3% των κατοίκων της Παλαιστίνης, με 85% μουσουλμάνους και 9% χριστιανούς. Αυτός ο εποικισμός συστηματοποιήθηκε από το 1917 με τη Διακήρυξη του Μπάλφουρ που έδινε μερίδιο της Παλαιστίνης στους Εβραίους. Να σημειωθεί δε ότι οι Βρετανοί είχαν μοιράσει κι ένας σωρό υποσχέσεις για «κράτη» και «βασίλεια» σε Άραβες πολέμαρχους προκειμένου να τους πείσουν να πολεμήσουν μαζί τους εναντίον των Οθωμανών, υποσχέσεις που βασικά αθετήθηκαν. Μυστικά, οι Βρετανοί είχαν διαμοιράσει με τους Γάλλους (συμφωνία Σάικς-Πικό, 1916) όλη τη Μέση Ανατολή αποκλείοντας, εννοείται, τους Άραβες. Και σχεδόν παντού χρησιμοποίησαν ανισόμετρη βία για να κάμψουν τις αντιστάσεις των λαών, όπως στο Ιράκ που με βαρύ πυροβολικό και εναέριους βομβαρδισμούς ισοπέδωναν πόλεις και ρήμαζαν τοπικές κοινότητες που εξεγείρονταν. Η εξέγερση στο Ιράκ κατεστάλη με μαζικές εκτελέσεις, πυρπολήσεις οικισμών και βεβήλωση ιερών χώρων. Με την ίδια αγριότητα κατεστάλησαν και αμέτρητες άλλες εξεγέρσεις σε όλο τον αραβικό κόσμο.
Στην Παλαιστίνη, οι Βρετανοί έφερναν και εποίκους, όπως οι Γάλλοι στην Αλγερία. Κι έτσι ο αγώνας των Παλαιστινίων έγινε διμέτωπος χωρίς να διαθέτουν τα αναγκαία μέσα. Εντούτοις, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1930, πιεσμένοι οι Βρετανοί απ’ τους Άραβες αναγκάστηκαν να εκδώσουν τη «Λευκή Βίβλο» (1939) με την οποία έθεταν περιορισμούς στην εβραϊκή μετανάστευση στην Παλαιστίνη και ανακινούσαν το ζήτημα της ανεξαρτησίας της Παλαιστίνης με τους Άραβες ως πλειοψηφία και τους Εβραίους ως μειοψηφία. Στη δεκαετία του 1940 όλοι ήταν επί ποδός πολέμου στην Παλαιστίνη και στην ευρύτερη περιοχή.
Αξίζει δε να επισημανθεί ότι ήταν τόσο βίαιη και απαράδεκτη η κυριαρχία των Αγγλο-Γάλλων στη Μέση Ανατολή που εξώθησαν εντόπιες ομάδες και προσωπικότητες είτε να νοσταλγούν τους Οθωμανούς είτε να στραφούν προς τους Γερμανούς προκειμένου να προστατευτούν και να διασώσουν τα εδάφη και τους λαούς τους.
Διμέτωπος Εβραίων
Σε αντίθεση με τις μετριοπαθείς ομάδες των Εβραίων που εγκαθίσταντο στην Παλαιστίνη, οι πιο αποφασισμένοι και σκληροί σιωνιστές δεν δίστασαν να στραφούν κατά των Βρετανών, χάρη στους οποίους βρίσκονταν εκεί, όταν διαπίστωσαν ότι οι ευεργέτες τους προσπαθούσαν να κρατήσουν ισορροπίες με τους Άραβες που είχαν συμμάχους στην περιοχή. Οι σιωνιστές ήταν αδιάλλακτοι και δεν έκαναν ούτε βήμα πίσω. Έστρεψαν τα όπλα που τους προμήθευαν οι Βρετανοί για να τα χρησιμοποιούν εναντίον των Παλαιστινίων, εναντίον των Βρετανών και, μάλιστα, με ακρότατη βία! «Τον Ιανουάριο του 1944, Εβραίοι εξτρεμιστές στην Παλαιστίνη κήρυξαν πόλεμο εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας». Στην ανακοίνωσή τους έγραφαν ότι «ο λαός μας είναι σε πόλεμο με αυτό το καθεστώς, πόλεμο μέχρι το τέλος». «Μπορεί να μοιάζει απίστευτο το γεγονός ότι Εβραίοι έποικοι θα πολεμούσαν εναντίον της βρετανικής κυβέρνησης, η οποία είχε μετατρέψει σε πραγματικότητα το σιωνιστικό όνειρο για εβραϊκή εθνική εστία στην Παλαιστίνη.» Κι όμως, αυτό ακριβώς συνέβη. Οι εβραϊκές οργανώσεις που φέρουν την κύρια ευθύνη για τα χειρότερα εγκλήματα σε βάρος των Παλαιστινίων, η Ιργκούν και η ομάδα Στερν (Lehi), εξαπέλυσαν αμείλικτο πόλεμο εναντίον των Βρετανών. Μάλιστα, ο Αβραάμ Στερν έφτασε στο σημείο να ζητήσει τη βοήθεια της ναζιστικής Γερμανίας για την εκδίωξη των Βρετανών επειδή είχαν βάλει περιορισμούς στη μετανάστευση Εβραίων, ενώ ο Νταβίντ Μπεν-Γκουριόν και οι δικές του δυνάμεις «υποστήριξαν απρόθυμα τους Βρετανούς στον πόλεμό τους εναντίον του γερμανικού ναζιστικού καθεστώτος». Αργότερα, οι Βρετανοί σκότωσαν τον Στερν που είχε προχωρήσει με την ομάδα του ακόμα και σε δολοφονίες Βρετανών αξιωματούχων μεταξύ των οποίων και τον Βρετανό Ύπατο Αρμοστή στη Μέση Ανατολή λόρδο Μόιν! Μάλιστα, όταν οι Βρετανοί απαγχόνισαν Εβραίους τρομοκράτες, οι σιωνιστές σε αντίποινα απαγχόνισαν Βρετανούς αξιωματικούς!
Με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όλες οι φράξιες του σιωνιστικού κινήματος, Ιργκούν, Lehi και Χαγκάνα, συσπειρώθηκαν εναντίον των Βρετανών τους οποίους έβλεπαν πλέον όχι ως φίλους και συμμάχους, αλλά ως εχθρούς. Πραγματοποιούσαν «ληστείες τραπεζών, βομβιστικές επιθέσεις σε υποδομές και απαγωγές Βρετανών» μέχρι και την ανατίναξη, το 1946, του πολυώροφου ξενοδοχείου «Βασιλεύς Δαβίδ» που στέγαζε τη βρετανική στρατιωτική διοίκηση στη δυτική Ιερουσαλήμ με 91 νεκρούς και ακόμα περισσότερους τραυματίες, Βρετανούς, Άραβες και Εβραίους! Αντίστοιχό του θα ήταν το εγχείρημα που προετοίμασαν με εκρηκτικά οι αντάρτες στην Αθήνα κάτω από το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία» στο οποίο βρίσκονταν βρετανικά κλιμάκια και η εγκάθετη κυβέρνηση Παπανδρέου, αν δεν έπαιρναν εντολή να μην τα πυροδοτήσουν (Δεκέμβρης 1944). Οι σιωνιστές ακολούθησαν πολύ σκληρή επιθετική γραμμή και οι Βρετανοί, ανεπιθύμητοι απ’ όλους, αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από την Παλαιστίνη, το 1948.
Οι Βρετανοί έφυγαν, αλλά είχαν ανοίξει τους ασκούς του πολέμου στην Παλαιστίνη. Οι γηγενείς Άραβες ούτε οργανωμένοι για πόλεμο ήταν ούτε το σύγχρονο βρετανικό οπλισμό, που περιλάμβανε αεροπλάνα και τεθωρακισμένα που διέθεταν οι σιωνιστές, είχαν. Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. Οι σιωνιστές έδιωξαν με κτηνώδη βία και σφαγές εκατοντάδες χιλιάδες Παλαιστίνιους από 510 πόλεις και χωριά, βομβαρδίζοντας κατοικημένες περιοχές και αφανίζοντας ολόκληρες κοινότητες. Σημειωτέον ότι τα βρετανικά στρατεύματα εγκατέλειψαν την Παλαιστίνη μόλις εδραιώθηκε η εξουσία των Εβραίων στη γη των Παλαιστινίων.
Οι ενωμένες αραβικές μονάδες που προσπάθησαν να ανακόψουν τους σιωνιστές ηττήθηκαν. Οι εσωτερικές τους αντιθέσεις, οι μικρές δυνάμεις και ο οπλισμός τους που εξαρτιόταν από τους Γάλλους και τους Βρετανούς, ο κακός συντονισμός και η έλλειψη κοινών κινήτρων στις ηγετικές συντεχνίες, έδωσαν τη δυνατότητα στους σιωνιστές να επικρατήσουν. Οι Βρετανοί τους εκπαίδευαν και τους εξόπλιζαν επί μία δεκαετία, καθώς και οι Γάλλοι από το 1948 που τους έδωσαν και τα αναγκαία για να ξεκινήσουν το πρόγραμμα κατασκευής ατομικών βομβών.
Σιωνιστική τρομοκρατία
Κάθε ένας που έμπαινε εμπόδιο στα σιωνιστικά σχέδια έπρεπε να εξοντωθεί. Στις 17 Σεπτεμβρίου, σιωνιστές τρομοκράτες δολοφόνησαν τον Σουηδό κόμη Μπερναντότε που ήταν επικεφαλής του κλιμακίου του ΟΗΕ για την εξεύρεση ειρηνικής λύσης στην αραβοϊσραηλινή κρίση. Τον Δεκέμβριο του 1948, οι Ισραηλινοί είχαν 96.000 καλά εξοπλισμένους στρατιώτες και ως μειοψηφία κατείχαν το 78% των εδαφών της Παλαιστίνης! 750.000 Παλαιστίνιοι πρόσφυγες διασκορπίστηκαν στις γύρω χώρες, στις οποίες παραμένουν οι σημερινοί απόγονοί τους, περίπου 4.3000.000 σύμφωνα με τον ΟΗΕ, διεκδικώντας ακόμα την επιστροφή τους στα πάτρια.
Πάντως, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940, τόσο οι Εβραίοι στον αγώνα τους για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ όσο και οι Παλαιστίνιοι στον αγώνα τους για τη γη τους, συμβάλανε στην αποδυνάμωση της βρετανικής κυριαρχίας στη Μέση Ανατολή, ενώ παράλληλα συμβάλανε και στη διάσπαση και αποδυνάμωση του αραβικού κόσμου.
Κέρδος των αποικιοκρατών ήταν το κράτος του Ισραήλ, που χάρη στην αμέριστη υποστήριξή του από τους Ευρωπαίους και ιδίως τους Αμερικάνους, εδραιώθηκε και απέκτησε ισχύ την οποία χρησιμοποιεί επί δεκαετίες με περισσό ζήλο για την εξυπηρέτηση της συνεχιζόμενης ιμπεριαλιστικής επέμβασης στον αραβικό και περσικό κόσμο. Πέρα από την ικανοποίηση των σιωνιστών για τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ -όχι σε συνεννόηση με τους γηγενείς Παλαιστίνους αλλά σε βάρος τους, η «σφήνα» των Βρετανών αποδείχτηκε η καλύτερη, ανθεκτικότερη και αποδοτικότερή τους επένδυση στη Μέση Ανατολή. Κι αυτή δεν ήταν η μόνη ανωμαλία που σκόπιμα δημιούργησαν οι αποικιοκράτες. Ο τρόπος με τον οποίο σχεδίασαν τα κράτη άφησε μια πολύ κακή κληρονομιά τα στοιχεία της οποίας θα είναι για πολύ ακόμα αμφισβητούμενα και διεκδικούμενα. Το «διαίρει και βασίλευε» για τους Βρετανούς και τους Γάλλους έγινε επιστήμη. Όσο κι αν ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για τα «οικόπεδα των άλλων», τόσο τα έβρισκαν μεταξύ τους όπου τους βόλευε όπως όταν συνήψαν την «Εγκάρδια Συνεννόηση» (Entente Cordiale) το 1904.
Αποικιοκράτες σε υποχώρηση
Πάντως, συνολικά κρίνοντας τις εξελίξεις στην περί ου ο λόγος περιοχή, οι κυρίαρχοι στη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική Βρετανοί και Γάλλοι αποικιοκράτες σταδιακά αλλά σταθερά χάνουν σχεδόν όλα τα «κτήματά» τους από το διαμελισμό και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, που έχουν καταδυναστεύσει τον αραβικό κόσμο για 150 περίπου χρόνια, εκδιώκονται από όλες τις χώρες, από τα πρώην αχανή εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που είχαν καταλάβει (με τη βοήθεια αρκετών Αράβων, τους οποίους στη συνέχεια κατέστησαν υποτελείς), από το Μαρόκο μέχρι το Ιράκ.
Εν τέλει, οι καταστροφές που προκάλεσαν δεν μπόρεσαν να ματαιώσουν τον αγώνα για ανεξαρτησία και κυριαρχία των λαών και εθνών της ευρύτερης περιοχής. Αντιθέτως, επισπεύσανε διαδικασίες που οδήγησαν σε ανατροπές οι οποίες έφεραν στην εξουσία -σε πολλές αραβικές χώρες που μόλις είχαν αποκτήσει ή διεκδικούσαν ακόμα την ανεξαρτησία τους, ισχυρά κινήματα και ηγετικές φυσιογνωμίες που θα άλλαζαν τη φυσιογνωμία ολόκληρης της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Από το 1948 και μετά, η Συρία (1949), η Αίγυπτος (1952), το Μαρόκο (1956), το Ιράκ (1958), η Υεμένη (1962), η Αλγερία (1962), η Λιβύη (1969), αλλά και η Κύπρος (1960) και το Ιράν (1979), με νέα καθεστώτα, όπως και η Τουρκία (1922) και το Ισραήλ (1948), απέκτησαν αυτόνομη κρατική οντότητα όχι χωρίς επανάσταση, όχι χωρίς βία, όχι χωρίς μεγάλες θυσίες. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι απαλλάχτηκαν οριστικά από τα προβλήματα που συνέχισαν να τους δημιουργούν οι ξένες δυνάμεις και οι εντόπιες ολιγαρχίες, αλλά αναμφίβολα έκαναν ένα ιστορικό βήμα στο δρόμο της ανεξαρτησίας και αυτοδιάθεσης.
Εν ολίγοις, στη γειτονιά της Ελλάδας, νότια και ανατολικά, δεν υπάρχει λαός που να μην αγωνίζεται για την ελευθερία και την ανεξαρτησία του, ειδικότερα στη δεκαετία του 1940, που η πολυμέτωπη ελληνική αντίσταση σε Γερμανούς, Ιταλούς, Βούλγαρους, Άγγλους και Αμερικάνους βρίσκεται σε έξαρση. Όλοι οι γύρω λαοί είναι ξεσηκωμένοι, στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική για να διώξουν τους ξένους κηδεμόνες. Μερικοί συνεχίζουν ακόμα!
Το ελληνικό κίνημα
Μάλλον είναι σοβαρή παράλειψη που οδηγεί σε λανθασμένες εκτιμήσεις και αξιολογήσεις, το γεγονός ότι όσοι ασχολούμαστε με το απελευθερωτικό κίνημα στην Ελλάδα καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940, δεν βλέπουμε τη δική μας περίπτωση μέσα στο σύνολο του αντιαποικιακού, αντιιμπεριαλιστικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που διεξάγεται από όλους τους καταπιεσμένους και εθνικά ανελεύθερους λαούς σε ολόκληρη την περιοχή μας, από τα Βαλκάνια στο Βορρά μέχρι την παραμεσόγεια ζώνη στο Νότο.
Το δικό μας κίνημα, από τα μεγαλύτερα σε ένταση –όχι και σε διάρκεια- και τα πιο ηρωικά, δεν ήταν ξεκάρφωτο ούτε αποτελεί μια εθνική ιδιομορφία. Στη δεκαετία του 1940 που ξεδιπλώνεται, οι κυρίαρχοι ιμπεριαλιστές προσπαθούν πολύ επιθετικά να διατηρήσουν την κυριαρχία τους από τα Βαλκάνια μέχρι το Μαρόκο νότια και δυτικά και το Ιράκ νότια και ανατολικά. Βρίσκεται σε εξέλιξη το τέλος της ευρωπαϊκής κυριαρχίας στη μεγάλη περιοχή που ανήκει η Ελλάδα και η Κύπρος, αλλά οι αποικιοκράτες επιμένουν. Κι όταν θα λήξει αυτή η περίοδος αναδίπλωσης των Βρετανών, Γάλλων, Ιταλών, Γερμανών και Ισπανών που καταδυνάστευαν όλη αυτή την τεράστια περιοχή γύρω από τη Μεσόγειο, το μόνο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα που θα έχει υποστεί καθηλωτική ήττα θα είναι το ελληνικό!
Φαίνεται ότι το ελληνικό κίνημα είχε και την ατυχία να πέσει μέσα σε μια χαραμάδα της Ιστορίας. Και δεν εννοώ μόνο την αθέλητη εμπλοκή του στους ανταγωνισμούς του Ψυχρού Πολέμου. Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να ξαναδούμε με πιο καθαρή ματιά γιατί οι Βρετανοί κατάφεραν να επιβληθούν εδώ και να συντρίψουν το κίνημα, ενώ απέτυχαν παταγωδώς σε όλα σχεδόν τα κράτη που κατείχαν ή διεκδικούσαν.
Επίσης είναι πολύ σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι το ελληνικό κίνημα, παρ’ όλη την ήττα του στα πεδία της ένοπλης αντιπαράθεσης, δεν εξοντώθηκε όπως επιθυμούσε ο Τσόρτσιλ ούτε παραιτήθηκε από τους διεκδικητικούς αγώνες. Αντιθέτως, μεταπολεμικά, συνέβαλε καθοριστικά στην πολιτική, κοινωνική, εθνική και πολιτισμική αναμόρφωση της Ελλάδας, σε βαθμό που κανένα άλλο κίνημα, πριν και μετά, δεν κατάφερε. Οι μάχες, οι ιδέες και οι θυσίες του μεγάλου λαϊκού αντιφασιστικού, απελευθερωτικού και δημοκρατικού κινήματος δημιούργησαν ένα πραγματικό έπος του ελληνικού λαού που έβαλε την ανεξίτηλη σφραγίδα του στη συλλογική μας μνήμη και συνείδηση, αλλά και στη διαμόρφωση του πολιτισμού και της πολιτικής έκτοτε.
Το ελληνικό κίνημα δεν ήταν ένα κίνημα βαρεμένων, παραφρόνων, πολεμοχαρών ουτοπιστών. Ήταν ένα σπουδαίο πατριωτικό κίνημα άφθαστης ανιδιοτέλειας και γενναιότητας. Και τα λάθη, οι παραλείψεις, οι αδυναμίες, οι ανεπάρκειες και οι αποτυχίες μόνο αν ειδωθούν μέσα απ’ αυτό το πρίσμα θα αξιολογηθούν σωστά και θα τοποθετηθούν στις διαστάσεις που πραγματικά τους αναλογούν, όχι τόσο για τον καταμερισμό προσωπικών ευθυνών που δεν έχει και ιδιαίτερο νόημα μετά από τόσον καιρό όσο για τον εμπλουτισμό της συλλογικής εμπειρίας με τεκμηριωμένες εξηγήσεις, κάτι που είναι πολύτιμο όχι μόνο ως απόθεμα γνώσης που διαμορφώνει ταυτότητες και συνειδήσεις, ήθη και αξίες, αλλά και ως μπούσουλας για το μέλλον που τώρα φαίνεται άνυδρο, μπορεί όμως να κρύβει στα σωθικά του καινούργιες οάσεις με ποτάμια ιδεών, ελπίδων και αγώνων.
Σ’ αυτό τον αναστοχασμό, μία πολύ σοβαρή πτυχή του ελληνικού κινήματος που πάει μαζί με το πόσο επηρεάστηκε από το διάχυτο πνεύμα των απελευθερωτικών εξεγέρσεων, είναι και το πόσο επηρέασε τα κινήματα και τους λαούς σε όλες αυτές τις χώρες. Μία πτυχή που δεν έχει ανιχνευτεί σε βάθος. Και μόνο το θαρραλέο πατριωτικό «Κίνημα της Μέσης Ανατολής» που είναι ελάχιστα γνωστό στους νεότερους, αποτελεί ένα πολύ σημαντικό μέρος αυτής της πτυχής που πρέπει να γίνει ευρύτερα γνωστό.
(Τα περισσότερα στοιχεία και τα αποσπάσματα σε εισαγωγικά προέρχονται από το βιβλίο του Eugene Rogan «Οι Άραβες», σε μετάφραση Μενέλαου Αστερίου, εκδ. Αλεξάνδρεια)
