επιμέλεια: Χριστόδουλος Δολαψάκης
Τον χειμώνα του 1943 διορισμένος από τους Γερμανούς πρωθυπουργός και ταυτόχρονα υπουργός Υγείας και Παιδείας είναι ο Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος. Ο Λογοθετόπουλος είναι γιατρός, μαιευτήρας-γυναικολόγος, με σπουδές στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Ο πρώτος καθηγητής γυναικολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών, διευθυντής της πρώτης γυναικολογικής κλινικής στο Αρεταίειο, πρωτοπόρος στη μέθοδο της ριζικής υστερεκτομής, της θεραπείας με ράδιο για γυναικολογικές κακοήθειες, της μεθόδου που πήρε το όνομά του για τον έλεγχο της αιμορραγίας κατά τον τοκετό, πρώην πρύτανης του πανεπιστημίου Αθηνών. Συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων και εργασιών μεταξύ των οποίων ενός δίτομου εγχειριδίου γυναικολογίας που αποτέλεσε σύγγραμμα αναφοράς στη Γερμανία. Ένας από τους πλουσιότερους γιατρούς της εποχής του. Ο πόλεμος τον βρίσκει να εργάζεται στον Ευαγγελισμό ώστε να μπορεί να έχει μεγαλύτερη ιδιωτική πελατεία. Ανέκαθεν θαυμαστής οτιδήποτε γερμανικού, πρόεδρος προπολεμικά του γερμανο-ελληνικού συνδέσμου, με σύζυγο της οποίας ο θείος είναι ο στρατάρχης Λιστ – επικεφαλής της Βερμαχτ στην Ελλάδα, διορίζεται από τους κατακτητές αντιπρόεδρος της πρώτης κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου και τον Δεκέμβριο του 1942 γίνεται πρωθυπουργός.
***
Είναι η περίοδος που η ένοπλη αντίσταση απέναντι στους κατακτητές θεριεύει και οι τελευταίοι επιδίδονται σε αντίποινα, εκτελέσεις αμάχων και ισοπεδώσεις χωριών. Ο Λογοθετόπουλος συγκαλεί στις 13 Φεβρουαρίου 1943 σύσκεψη «μετά των αντιπροσώπων των εθνικών δυνάμεων της χώρας». Παρόντες μεταξύ άλλων ο αρχιεπίσκοπος, οι πρόεδροι του δικηγορικού, ιατρικού και φαρμακευτικού συλλόγου Αθήνας, ο πρύτανης του πανεπιστημίου Αθηνών, ο πρόεδρος του συνδέσμου βιομηχάνων. «Δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν Έλληνες ανάλγητοι και αδιάφοροι προ των συμφορών του Γένους (…) Η ύπαιθρος πάσχει εξ αιτίας των ανταρτών οι οποίοι πλην εξαιρέσεων δεν είναι τίποτε άλλο παρά ληστρικαί αναρχικαί συμμορίαι. Πρέπει να αφήσωμεν ελεύθερους τους αντάρτας να δρουν ή να διαφωτίσωμεν τον Ελληνικόν λαόν ότι η ύπαιθρος πρέπει να μείνη ήσυχος και πειθαρχική; Εγώ είμαι ιατρός και σκέπτομαι διαφοροτρόπως. Όταν πρόκειται να θεραπεύσωμεν ένα νόσημα θα αναζητήσωμεν το αίτιον της ασθένειας και θα εύρωμεν κατά ποιον τρόπον πρέπει να προφυλαχθώμεν (…) Θέλω να ακούσω από τα χείλη σας εάν πλανώμαι, προσπαθών να συγκρατήσω τον λαόν εις ησυχίας και τάξιν ή εάν αντιθέτως πρέπει να αδιαφορήσω εις τα αντίποινα και τας φοβεράς κυρώσεις και να αφήσω ελεύθερον τον λαόν και να τον υποθάλψω ακόμη να εξεγείρηται δια παντός μέσου εναντίον εκείνων οι οποίοι κατέχουν σήμερον τη χώραν μας».
«Άσχετα με την πλήρη σχεδόν έλλειψη των μέσων, πιστεύουμε όλοι ότι οι επιστήμονες δεν είναι προνομιούχος τάξη, που αδιάφορη για ό,τι συμβαίνει γύρω της να μπορεί να προχωρεί αμέριμνη στο έργο της. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για εμάς τους γιατρούς που έχουμε ως κύρια αποστολή να καταπολεμούμε και να μετριάζουμε την ανθρώπινη δυστυχία» – Πέτρος Κόκκαλης, 1943
***
Παρών στη σύσκεψη είναι ο Κωνσταντίνος Μουτούσης. Απόφοιτος της ιατρικής του πανεπιστημίου της Βιέννης, πρωτοπόρος στην επιστήμη της επιδημιολογίας στην Ελλάδα, καθηγητής της νεοσύστατης έδρας δημόσιας και κοινωνικής υγιεινής στο πανεπιστήμιο Αθηνών. Βασικός εκφραστής της «φυλετικής υγιεινής» και ευγονικής. Χρησιμοποιώντας παρόμοια επιχειρήματα με τη ναζιστική φρασεολογία πρότεινε την επιβολή αναγκαστικών στειρώσεων (για τη μείωση του οικονομικού κόστους συντήρησης ψυχοπαθών, εγκληματιών και άλλων «ανωμάλων») και ανήγαγε τις ρίζες της ευγονικής στην αρχαία Ελλάδα. Στο εναρκτήριο του μάθημα στο πανεπιστήμιο θα αναφέρει: «Το κληρονομικόν δένδρον των γενεών της σύγχρονης κοινωνίας είναι επιβαρημένον βιολογικώς δια πολλών νοσηρών προδιαθέσεων ιδία ψυχικής φύσεως. Η εκτίμησις και η κατάταξις των προδιαθέσεων τούτων είναι το προέχον μελέτημα των ασχολουμένων εις την φυλετικήν υγιεινήν και την ευγονίαν». Τα πρώτα χρόνια της κατοχής, όταν η πείνα θέριζε τα μεγάλα αστικά κέντρα, ο Μουτούσης ήταν πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. «Ελπίζομεν ότι θα τερματισθή ο πόλεμος (…) ούτως ώστε να δημιουργηθή και πάλιν η ατμόσφαιρα εκείνη εντός της οποίας θα δυνηθώμεν να παρουσιάσωμεν έργον άξιον της αποστολής μας, διότι επιστημονική πρόοδος δεν δύναται να υπάρξη παρά μόνον όταν η διανόησίς μας στραφή άνευ περισπασμών προς αυτήν και εκεί όπου υπάρχει απόλυτος ο σεβασμός προς την ελευθερία της σκέψεως και της συνειδήσεως». Ο Κ. Μουτούσης καταψηφίστηκε στις εκλογές της εταιρείας στις 9 Ιανουαρίου 1943. Αρνήθηκε να εγκρίνει την αλλαγή του διοικητικού συμβουλίου. Πρόεδρος της Εταιρείας εκλέχτηκε ο Πέτρος Κόκκαλης. Απόφοιτος της ιατρικής σχολής της Βέρνης, καθηγητής χειρουργικής, διευθυντής της πανεπιστημιακής χειρουργικής κλινικής στον Ευαγγελισμό. Αρνήθηκε να υπογράψει πρωτόκολλο συνεργασίας των πανεπιστημιακών με τις ιταλικές αρχές, αρνήθηκε τη δημιουργία γερμανοελληνικού νευροχειρουργικού κέντρου, συγκρούστηκε με τους γερμανόφιλους πανεπιστημιακούς για το θέμα της ίδρυσης ιατρικής σχολής στη Θεσσαλονίκη. Με πρωτοβουλία του Λογοθετόπουλου αποπέμφθηκε το 1942 από το Πανεπιστήμιο «δι’άρνησιν υπηρεσίας». Η εκλογή του ως πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας ήταν ουσιαστικά στήριξη του ιατρικού κόσμου στην έντιμη και αγωνιστική στάση του. Στη πρώτη συνεδρίαση μετά τις εκλογές απευθύνθηκε στα μέλη της εταιρείας με τα παρακάτω λόγια:
«Θα μου επιτρέψετε (…) να εκφράσω τις ευχαριστίες μας για την τιμητική σας εντολή. Είναι πολύ μεγάλη η ικανοποίηση για την εκδήλωση αυτή εκ μέρους των πολλών συναδέλφων, που χωρίς να παραγνωρίζουν τον αποκλειστικό σκοπό της επιστημονικής μας εταιρείας, θελήσανε να διαδηλώσουν συγχρόνως και την επιδοκιμασία τους για κάθε σαφή τοποθέτηση μέσα στο χάος και στους κινδύνους των σημερινών περιστάσεων (…) Στις σημερινές περιστάσεις είναι φυσικό η επιστημονική εργασία να προσκρούει σχεδόν ανυπέρβλητα. Οι περισσότερες κλινικές και εργαστήρια ή δεν λειτουργούν ή λειτουργούν υποτυπωδώς. Επομένως λείπουν όλες οι προϋποθέσεις για επιστημονική εργασία. Αλλά, άσχετα με την πλήρη σχεδόν έλλειψη των μέσων, πιστεύουμε όλοι ότι οι επιστήμονες δεν είναι προνομιούχος τάξη, που αδιάφορη για ό,τι συμβαίνει γύρω της να μπορεί να προχωρεί αμέριμνη στο έργο της. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για εμάς τους γιατρούς που έχουμε ως κύρια αποστολή να καταπολεμούμε και να μετριάζουμε την ανθρώπινη δυστυχία. Εμείς περισσότερο από κάθε άλλη τάξη επιστημόνων είμαστε στενά συνδεδεμένοι με το σύνολο των ανθρώπων που εργάζονται και μοχθούν. Τη βοήθεια με έργα και όχι με θεωρητικές συζητήσεις την αισθανόμαστε σαν ηθική επιταγή».
***
Την άνοιξη του 1944 ο Π. Κόκκαλης ανέβηκε στο βουνό και έγινε υπεύθυνος υγείας, παιδείας και θρησκευμάτων στην κυβέρνηση της ελεύθερης Ελλάδας. Στην ομιλία του στο Εθνικό Συμβούλιο στις Κορυσχάδες στιγμάτισε τη στάση που τήρησε η πλειοψηφία των πανεπιστημιακών καθηγητών: «Η κατηγορία δεν έχει να κάνει με την επιστημονική ικανότητα που έχουν ή δεν έχουν οι καθηγητές του Πανεπιστημίου και οι ακαδημαϊκοί μας (…) Αλλά τι αξία έχει η εξέταση της επιστημονικής παραγωγής, όταν έχουμε σοβαρές επιφυλάξεις για τις ηθικές αξίες των εργατών της; (…) Τι πίστη μπορούμε να δείξουμε στην επιστημονική παραγωγή ανθρώπων που στις κρισιμότερες στιγμές του έθνους δε σκέφτηκαν τίποτε άλλο, παρά πώς να φερθούν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κοσμιότητα, για να μη χάσουν τη θέση τους και να μην υποστούν την παραμικρή ενόχληση ή ταλαιπωρία;»
Πηγές
1) Κωνσταντίνου Λογοθετόπουλου, «Ιδού η αλήθεια»
2) Πρακτικά Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών 1943
3) Η ευγονική και οι υποστηρικτές της στην Ελλάδα, www.eurohoops.net
4) Κατίνα Τεντα-Λατίφη, «Πέτρος Σ.Κόκκαλης – Βιωματική βιογραφία»
