Με αναφορά στο έργο «Οι ψυχές των μαύρων ανθρώπων» του μαύρου διανοούμενου W.E.B. Du Bois, η Melissa Harris-Perry, πρόεδρος της έδρας Maya Angelou στο Wake Forest University, αρχίζει ένα μεγάλο άρθρο στην πανηγυρική έκδοση του περιοδικού Time, όπου προβάλλονται τα σημαντικότερα πρόσωπα της χρονιάς που πέρασε, αφιερωμένο στην τραγουδίστρια Μπιγιονσέ. Το ενδιαφέρον είναι ότι επισημαίνει το εξής παράδοξο: μια καλλιτέχνης που έχει φτάσει στην κορυφή της δημοτικότητας παγκοσμίως, αντί να έχει πάψει να αισθάνεται η ίδια ότι είναι το κατά Du Bois «πρόβλημα» ή έστω μέρος του προβλήματος -να είσαι μαύρος στις ΗΠΑ, παίρνει θέση σ’ αυτό το άλυτο ζήτημα με ένα πολύ δυναμικό, σαφή και επιθετικό τρόπο, που ξάφνιασε κι αυτούς που χρόνια τώρα θεωρούσαν ότι η επιτυχία της αποτελούσε επιβεβαίωση του αντίθετου: ότι οι φυλετικές διακρίσεις είχαν πλέον εξασθενίσει, ότι οι λευκοί είχαν συμφιλιωθεί με τους «άλλους», τους «έγχρωμους», και το «πρόβλημα» δεν ήταν πια τόσο μεγάλο πρόβλημα.
Ακριβώς σ’ αυτήν τη φάση και μ’ αυτή την εντύπωση, η πληθωρική βασίλισσα της σόου-μπίζνες, σε μια κρίσιμη περίοδο της νεότερης αμερικανικής ιστορίας, διακινδυνεύει τα προνόμιά της, χρησιμοποιώντας τα πλεονεκτήματά της, για να κάνει σημαία της την ανάδειξη του προβλήματος, την επιβεβαίωση της ύπαρξής του και την καταγγελία των συνεπειών του.
Ανορθόδοξη διαμαρτυρία
Ειδικά τα τρία τελευταία χρόνια, χάρη στις καταγραφές με κινητά τηλέφωνα μερικών από τα εκατοντάδες περιστατικά ωμής βίας σε βάρος αθώων μαύρων πολιτών με δράστες αστυνομικούς, αποκαλύφθηκε ότι οι φόνοι εντάσσονται σε ένα γενικότερο φαινόμενο φυλετικής βίας που διαπερνάει τους κατασταλτικούς μηχανισμούς και, ακόμα χειρότερα, εκφράζει αντίστοιχες τάσεις ισχυρές μέσα στο κοινωνικό σώμα. Η εντυπωσιακή άνοδος του Τραμπ είναι μέρος αυτής της κοινωνικής πραγματικότητας, της οποίας η αστυνομική βία αποτελεί μόνο μία της πτυχή.
Η τόσο ξεκάθαρη υποστήριξη της Μπιγιονσέ στο κίνημα «Οι ζωές των μαύρων αξίζουν» που τη φέρνει σε αντιπαράθεση με ένα σημαντικό κομμάτι της Μεσαίας Αμερικής, το οποίο δεν είναι αποκλειστικά ρεπουμπλικανικό, και αποτελεί το πιο ισχυρό σε επίπεδο εξουσίας και κοινής γνώμης τμήμα της αμερικανικής κοινωνίας, αλλά και το πιο εύπορο και καταναλωτικό κοινό της τραγουδίστριας, δείχνει ότι το «πρόβλημα» έχει φτάσει σε σημείο ανοιχτής ρήξης ανάμεσα στους λευκούς και τους μαύρους υπερβαίνοντας την ταξική διάκριση ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Η προεδρία Ομπάμα έληξε με την επιδείνωση του προβλήματος. Ο μαύρος πρόεδρος παρ’ όλο που συμβιβάστηκε πλήρως με τη λευκή ταξική Αμερική, δεν κατάφερε, ούτε με το χρώμα ούτε με τη σύμπλευση, να την αλλάξει ή έστω να την κατευνάσει.
Μέσα στο 2016, η Μπιγιονσέ σόκαρε τους συντηρητικούς με μία ταινία, ένα άλμπουμ, μερικά τραγούδια και πολλές εμφανίσεις που στήριξαν αυτό που ήθελε να δηλώσει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο. Αν και πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του ότι για έναν Ευρωπαίο αυτός ο «τρόπος» για να εκφράσει κανείς τις πολιτικές του απόψεις και διαμαρτυρίες είναι πολύ ανορθόδοξος, ενώ στις ΗΠΑ τα καίρια πολιτικά ζητήματα, ιδίως όταν τίθενται από γνωστές προσωπικότητες, ξεχωρίζουν και αποκτούν μεγάλη δυναμική ακόμα κι όταν διατυπώνονται με έναν τρόπο που στην Ευρώπη θα εξουδετέρωνε εντελώς το πολιτικό μήνυμα.
Η Μπιγιονσέ είναι στον αντίποδα του κλασικού τραγουδιστή διαμαρτυρίας, με τη γλώσσα, την εμφάνιση και τη γενικότερη αισθητική της. Αν και στο παρελθόν υπήρξαν ανορθόδοξες μορφές διαμαρτυρίας που είχαν μεγάλη εμβέλεια χωρίς να μειώσουν την καλλιτεχνική αξία του καλλιτέχνη, όπως συνέβη με τη διαμαρτυρία υπέρ της ειρήνης του Τζον Λένον και της Γιόκο Όνο που πραγματοποιήθηκε στο κρεβάτι ενός ξενοδοχείου, το περίφημο bed-in, στο Άμστερνταμ την πρώτη φορά και στο Μόντρεαλ τη δεύτερη, στη διάρκεια του οποίου ηχογραφήθηκε και το μνημειώδες Give Peace A Chance!
Μήνυμα μέσα από την εικόνα
Η Μπιγιονσέ χρησιμοποιεί όλα τα μέσα, χωρίς να περιορίζει ούτε το γυμνό, ούτε τις προκλητικές κινήσεις του σώματος και τις φραστικές σεξουαλικές εκφράσεις διατυπωμένες με την αργκό του ραπ, ούτε τα φαντασμαγορικά στοιχεία του σόου που παραπέμπουν στο Χόλιγουντ. Χρησιμοποιεί ακριβώς τους ίδιους κώδικες που την έκαναν διάσημη σαν περφόρμερ και υπερ-γυναίκα, για να περάσει στο ευρύτατο ακροατήριό της τα μηνύματα που θέλει. Στην εποχή της άνευ ορίων επικοινωνίας, της τεχνολογίας και της καινοτομίας, οι καλλιτεχνικές «γλώσσες» μπορούν να εκφράσουν τα πιο απρόσμενα πιστεύω με τον πιο ανορθόδοξο τρόπο.
Κι αυτό κρίνεται από την αίσθηση που προκάλεσε η μέσα στο 2016 επιλογή της Μπιγιονσέ. Με το Lemonade, το Formation και το Freedom, με τον χρόνο που διάλεξε και με τους τόπους που τόλμησε να τα παρουσιάσει, η μαύρη σταρ ξεκαθάρισε ότι το «πρόβλημα» της γυναίκας, με έμφαση στη μαύρη γυναίκα, και της ρατσιστικής νοοτροπίας σε βάρος των εγχρώμων στη σύγχρονη Αμερική, δεν είναι υπόθεση κάποιων φτωχών και περιθωριακών, αλλά ολόκληρης της κοινωνίας που είτε το καλλιεργεί και το συντηρεί είτε το ανέχεται και το παραβλέπει.
Ο δίσκος της θεωρείται ο σημαντικότερος της χρονιάς, οι εμφανίσεις της, που δεν απευθύνονται σε μυημένα ακροατήρια, αλλά σχεδόν στο σύνολο της κοινωνίας, δημιούργησαν αναταραχή, κάλυψαν τα πρωτοσέλιδα, έγιναν πρώτο θέμα στα δελτία ειδήσεων, προκάλεσαν ενθουσιασμό, αμηχανία και αντιδράσεις.
Τα τραγούδια της Μπιγιονσέ δεν μπορείς να τα ακούσεις βάζοντας απλώς τα ακουστικά σου. Το νόημα βγαίνει ολοκληρωμένο βλέποντας τα βίντεοκλιπ των τραγουδιών, που είναι ταινίες μικρού μήκους με υπόθεση, και παρακολουθώντας την καλλιτέχνιδα να τα ερμηνεύει επί σκηνής πλαισιωμένη από τους κατάλληλους καλλιτέχνες ανάλογα με την περίπτωση, μουσικούς, τραγουδιστές και χορευτές, ιδίως αυτούς τους τελευταίους, κάτι σαν τον χορό στις αρχαίες τραγωδίες, επειδή δεν είναι απλώς διακοσμητικός ο ρόλος στην υπόθεση του έργου. Για παράδειγμα, στο Freedom, συνοδεύουν την παρότρυνση για ελευθερία τσαλαβουτώντας μέσα στο νερό με κινήσεις που θυμίζουν τους μαύρους δραπέτες που προσπαθούσαν να ξεφύγουν μέσα από τα ποτάμια και τους βάλτους με την ελπίδα ότι οι κυνηγετικοί σκύλοι θα έχαναν τα ίχνη τους.
Στην εικονοποίηση του Formation, η Μπιγιονσέ με ντύσιμο καθημερινής γυναίκας, όχι τα τολμηρά σχεδιασμένα συνολάκια που δείχνουν τα σωματικά της προσόντα, βρίσκεται πάνω σε ένα αστυνομικό αυτοκίνητο, με το σήμα της Νέας Ορλεάνης, καθώς αυτό βυθίζεται στο νερό που έχει πνίξει την πόλη μετά τον τυφώνα Κατρίνα πλήττοντας θανάσιμα κυρίως τη μαύρη κοινότητα. Ένα παιδί με κουκούλα έρχεται αντιμέτωπο με αστυνομικούς και στο τέλος, η Μπιγιονσέ, ντυμένη σαν αστή κάνει με τα χέρια τη γνωστή χειρονομία με το υψωμένο μεσαίο δάχτυλο. Πιο παραστατικό δεν γινόταν να είναι το μήνυμά της, και με δεδομένο ότι η ίδια είναι από τους συγγραφείς των στίχων αυτού του τραγουδιού.
Κόντρα στη βία
Αλλά και για όσους δεν είδαν την ταινία ή δεν κατάλαβαν το νόημα του τραγουδιού, την επόμενη μέρα της κυκλοφορίας του, καλεσμένη να τραγουδήσει στον τελικό του αμερικανικού φούτμπολ, την κορυφαία ετήσια εκδήλωση της «αμερικανιάς», εμφανίστηκε στο γήπεδο με μια ομάδα εντυπωσιακών χορευτριών, μαύρων, ντυμένων με αμφιέσεις που παραπέμπουν στους Μαύρους Πάνθηρες! Την οργάνωση των μαύρων ριζοσπαστών που στη δεκαετία του 1960 είχαν πάρει τα όπλα για να αμύνονται στην αστυνομική βία και τη λευκή τρομοκρατία. Αυτό ήταν μια εκτός ορίων πρόκληση, που ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών από αστυνομικούς, πολίτες και πολιτικούς. Ο πρώην δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντι Τζουλιάνι, υποστηρικτής του Ντόναλντ Τραμπ, βγήκε στην τηλεόραση για να αποδοκιμάσει έντονα την Μπιγιονσέ γι’ αυτή τη «γελοία και εξωφρενική» παράστασή της. Η Μπιγιονσέ καθόλου δεν κώλωσε. «Σέβομαι τους αστυνομικούς που θυσιάζουν τη ζωή τους για τη δική μας ασφάλεια», δήλωσε, «αλλά θέλω να είμαι σαφής: αποδοκιμάζω την αστυνομική αγριότητα και αδικία». Αυτό ήταν πολύ επικίνδυνο για την Μπιγιονσέ, γιατί από το πολύ υψηλό της βήμα έθιγε τα ιερά και τα όσια του αμερικανικού κατεστημένου. Σημειωτέον ότι τη στιγμή της εμφάνισής της στο στάδιο, την παρακολουθούσαν 115 εκατομμύρια τηλεθεατές στην Αμερική, στους οποίους οι αναλυτές προσθέτουν έως και άλλα 50 εκατομμύρια που την παρακολουθούσαν ομαδικά σε δημόσιους χώρους, λέσχες, εστιατόρια, πλοία κ.λπ., μέσω των υπολογιστών και των κινητών τους τηλεφώνων. Συνολικά, πάνω από 160 εκατομμύρια Αμερικανοί πολίτες είδαν τη Μπιγιονσέ να παρουσιάζει τα τραγούδια της μ’ αυτό τον τρόπο που δεν άφηνε κανένα περιθώριο για παρερμηνείες.
Όλα τα γεγονότα που ακολούθησαν, τη δικαίωσαν. Κι άλλες άδικες δολοφονίες μαύρων, κι άλλες διαμαρτυρίες και ξεσηκωμοί, κι άλλη αγανάχτηση από τους δημοκρατικούς πολίτες που ασφυκτιούν από την καταστολή, τον ρατσισμό και τον Τραμπ για πρόεδρο. Η συμμετοχή στο βίντεο της Μπιγιονσέ τριών μανάδων με τις φωτογραφίες των δολοφονημένων από αστυνομικούς παιδιών τους, των Trayvon Martin, Michael Brown και Eric Garner, όσο ενοχλητική κι αν ήταν για πολλούς Αμερικανούς, τόσο πιο επίκαιρη και σωστή αποδεικνυόταν μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Τα δικά τους παιδιά, δυστυχώς, δεν είναι τα τελευταία που έπεσαν νεκρά από σφαίρες αστυνομικών.
Η εκρηκτική στάση της Μπιγιονσέ βρήκε κι άλλους αναπάντεχους συνοδοιπόρους. Μετά το Super Bowl, ο Κόλιν Κάπερνικ, διάσημος μεσοεπιθετικός της ομάδας του αμερικανικού ποδοσφαίρου San Francisco 49ers, γονάτισε μέσα στο στάδιο αντί να σταθεί όρθιος κατά την ανάκρουση του εθνικού ύμνου, γεγονός που σόκαρε και ώθησε τον πρόεδρο Ομπάμα να επισημάνει το συνταγματικό δικαίωμα στη διαμαρτυρία, ακόμα και μ’ αυτόν τον «αντιπατριωτικό» τρόπο. Στη συνέχεια, κι άλλοι αθλητές, επαγγελματίες και ερασιτέχνες, ακολούθησαν την πράξη του διαμαρτυρόμενοι για τις δολοφονίες και τις φυλετικές διακρίσεις.
Λεμονάδες
Η περιοδεία της Μπιγιονσέ είχε πολύ μεγάλη επιτυχία. Για τους Αμερικανούς που την μετρούν σε χρήμα, ξοδεύτηκαν 256 εκατ. δολάρια. Και η Μπιγιονσέ συνέχισε να αντιμετωπίζει τους επικριτές της επιθετικά και ευρηματικά. Στις συναυλίες της πωλούνταν μπλουζάκια που έγραφαν «Κάνε μποϊκοτάζ στην Μπιγιονσέ»! Και μαζί με το Formation, έγιναν σαφέστερα και τα μηνύματα των άλλων τραγουδιών του Lemonade. Σημειωτέον ότι ο τίτλος «Λεμονάδα» παραπέμπει στις φυτείες που τα λευκά αφεντικά τάιζαν τους σκλάβους με σκέτα λεμόνια, τα οποία, για να γίνουν φαγώσιμα, οι μαύρες σκλάβες τα έκαναν λεμονάδα.
Η Μπιγιονσέ θίγει το πόσο άσχημα έχει φερθεί η αμερικανική κοινωνία στις μαύρες γυναίκες, πόσο έχει υποτιμήσει τον ρόλο τους στην ευημερία της χώρας, πόσο τις έχει ταπεινώσει. Και καλεί τις μαύρες συμπολίτισσές της να παλέψουν για την απελευθέρωσή τους στηριγμένες στις δικές τους δυνάμεις. Ενώ, ταυτόχρονα, λέει στους άλλους «όταν με πληγώνεις, πληγώνεις τον εαυτό σου» τονίζοντας ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει μονόπλευρα.
Και σε μια άλλη επιλογή της που προκάλεσε επίσης μεγάλη αναταραχή, εμφανίστηκε με τις Dixie Chicks, το ανάθεμα της συντηρητικής και φιλοπόλεμης Αμερικής, επειδή, το 2003, σε μία συναυλία του στο Λονδίνο, αποκάλεσαν ντροπή για το Τέξας, απ’ όπου κατάγονται τα μέλη του συγκροτήματος, τον Τεξανό πρόεδρο Τζορτζ Μπους για τον πόλεμο εναντίον του Ιράκ. Για το θάρρος τους, τα κορίτσια αποκλείστηκαν από όλα τα ραδιόφωνα και τις τηλεοράσεις, ματαιώθηκαν οι συναυλίες τους, ακυρώθηκαν τα συμβόλαιά τους και οι δίσκοι τους καίγονταν δημόσια! Οι πιο επιεικείς χαρακτηρισμοί για τις κοπέλες ήταν «προδότες», «άγγελοι του Σαντάμ Χουσεΐν και «ντίξι τσούλες»!
Όχι το 1803 των λιντσαρισμάτων, αλλά το 2003. Το συγκρότημα που είχε βγάλει το δίσκο Home, με πωλήσεις 12 εκατ. αντιτύπων, μπήκε στη μαύρη λίστα και για μερικά χρόνια διαγράφτηκε, σαν να μην υπήρξε ποτέ. Φέτος, η Μπιγιονσέ τραγούδησε επί σκηνής μαζί με τις Dixie Chicks το Daddy Lessons που αναφέρεται στα δικαιώματα των μαύρων γυναικών βάσει του αμερικανικού Συντάγματος και μιλάει για έναν πατέρα που εξασκεί την κόρη του στα όπλα για αυτοάμυνα. Η Μπιγιονσέ με τα λευκά διαφανή ξώπλατα και οι τρεις λευκές καλλιτέχνιδες με τα μαύρα ρούχα, εμφανίστηκαν μαζί στο φεστιβάλ που δίνονται τα βραβεία στους καλλιτέχνες της μουσικής κάντρι, η οποία ανέκαθεν εκφράζει περισσότερο τα πιο συντηρητικά, θρησκόληπτα και μισογύνικα στρώματα της κοινωνίας. Πολλοί θεατές έκλεισαν την τηλεόρασή τους, διαμαρτυρήθηκαν στα ΜΜΕ, έγραψαν κακά σχόλια στα μπλογκ και στράφηκαν εναντίον των διοργανωτών για την επιλογή της Μπιγιονσέ και των Dixie Chicks.
Αντιθέτως, το κομμάτι της κοινωνίας των πολιτών που δεν αντέχει πια να ζει σιωπηρά αυτό το νέο ξεπεσμό των αμερικανικών ηθών, την αναβίωση του μισογυνισμού, των φυλετικών διακρίσεων, του ευγονισμού όπου οι ανάπηροι θεωρούνται βάρος, όπως έδειξε ο Τραμπ, αλλά και τις τρομαχτικές ανισότητες, την καταστροφή του περιβάλλοντος και τους διαρκείς πολέμους, βρήκαν ένα καλό σύμμαχο στην Μπιγιονσέ, που μέχρι πρότινος την ξεχώριζαν για τη φωνή και τις σεξουαλικά προκλητικές εμφανίσεις της. Γι’ αυτό αξίζει να τη δει και να την ακούσει κανείς να τραγουδάει στο youtube σε μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Στίβι Γουόντερ. Για να διαπιστώσει ο καθένας με τις αισθήσεις του πώς μπορεί μια μαύρη γυναίκα σούπερσταρ, πίσω από την πληθωρική της εμφάνιση να κρύβει ένα ερμηνευτικό ταλέντο που ανήκει στη μεγάλη παράδοση των σπουδαίων μαύρων καλλιτεχνών, αλλά και έναν πολιτικοποιημένο εαυτό που η επιτυχία δεν τον ακύρωσε. Μέχρι χτες, αυτό το κομμάτι είχε ξεπεράσει τις 30 εκατ. θεάσεις (views)!
Στέλιος Ελληνιάδης
