Του Νίκου Λάιου*
Το δοκίμιο «Αυτό που έρχεται», ολοκληρωμένο στις 20/10/2001, γράφτηκε σαν σχόλιο πάνω στην επίθεση της 11/9/2001 στο «Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου», η οποία εξετάζεται στις απολήξεις των προγραμματικών διακηρύξεων της –αρραγώς τεχνο-επιστημονικής– Προόδου.
Το αιρετικό ερμηνευτικό εγχείρημα αναλαμβάνει ο Πωλ Βιριλιό, ψηλαφώντας χαρακτηριστικές ενσαρκώσεις της Προόδου και υποδεικνύοντας συνδέσεις τους, απ’ τον «ιταλικό» 15ο αι. μέχρι τον «παγκόσμιο» 21ο αι.: επιστήμη, τεχνική, τέχνη, πληροφορία, δίκαιο. Ενσαρκώσεις και συνδέσεις ενεργές μέσα σ’ ένα σύστημα όπου «ο Λόγος έμελλε να γίνει η τρέλα του πιο ισχυρού» (σελ. 21) εν όψει μίας –προγραμματικά επιζητούμενης απ’ την Πρόοδο, λέει ο Βιριλιό– ανάστασης του ατελούς ανθρώπου, ως «υπερανθρώπου», δηλαδή μη ανθρώπου.
Σφραγίζοντας το κείμενό του, με την καταληκτική παράγραφο, ο Βιριλιό αποστάζει το συνεκτικό τής περίπλοκης πορείας συλλογισμών του: «Η ανωνυμία των μυστών της επίθεσης σημαδεύει απλώς, στα μάτια όλων, την αύξηση ισχύος ενός ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΜΑΥΡΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ –της άγνωστης ποσότητας μίας ιδιωτικής εγκληματικότητας– το πέρα από το Καλό και το Κακό το οποίο ονειρεύονταν, αιώνες τώρα, οι μεγάλοι ιερείς μίας εικονοκλαστικής προόδου» (σελ. 90).
Ανάμεσα στις αρετές του βιβλίου οι αναφορές σε στοχαστές, που από άλλες εποχές (πολύ πριν την πληροφορικοποίηση και τη γενετική, για παράδειγμα) είχαν διακρίνει, κάτω απ’ τα υπεραισιόδοξα ντύματά του, «Αυτό που έρχεται», ως στοιχείο συστατικό, οργανικό –κι όχι αναιρετικό– της Προόδου. Την πίεση για εκτοπισμό, δηλαδή, του ανθρώπου απ’ την ιστορία και αντικατάστασή του απ’ τους ίσκιους του. Ίσκιους, που τις κλαγγές τους από σιλικόνη, μέταλλο και ηλεκτροφάγα data ακούμε σήμερα ν’ αντηχούν, μέσα απ’ τα σπήλαια μιας «μεγάλης επανεκκίνησης», ενός τεχνοεπιστημονικού νέου «big bang». Που θα είναι «ολοδικό μας» και «κανενός άλλου»: μια άρνηση ενηλικίωσης, που αυτο-προβιβάστηκε σε επιστήμη.
Χρειάζεται, άραγε, να επισημάνουμε ότι η συλλογιστική και το συμπέρασμα του Βιριλιό δεν εξαντλούν ερμηνείες, παρά τις εμπλουτίζουν κριτικά; Και ότι δεν συνιστούν τσελεμεντέ μιας Αντι-Αλήθειας, απέναντι σ’ αυτήν της τεχνο-επιστημονικής Προόδου, παρά σπέρνουν ερωτήματα; Ας κάνουμε, εντούτοις, την παραπανίσια αυτή χειρονομία.
Τα αποσπάσματα, που παραθέτουμε, τέλος, τα διαλέξαμε επειδή μας φαίνονται χαρακτηριστικά των τρόπων που, από δυο δεκαετίες πριν, φωτίζονται πλευρές σημερινές, της εποχής στην οποία, με πυροκροτητή τον SARS-Cov-2, δεν «βρεθήκαμε», απλά, παρά και σ’ ένα βαθμό «εφαρμόσαμε» μετά από μακρόχρονο «πλάνισμα» ανθρωπολογικό. Ενώ, παράλληλα, πέρα απ’ την ιστορικότητα, υποδεικνύουν και ιδιαίτερες λαβές εντοπισμού τού κρυφού ενιαίου στην εκάστοτε συγχρονία. Το απόσπασμα από τις σελίδες 82-83, για παράδειγμα, θα μας προβληματίσει, όσον αφορά υποδόριες διαδρομές συσχετισμού της τρέχουσας εθνικής μας «επικαιρότητας» (βιασμοί και εκπόρνευση παιδιών) με τη συνολικότερη, αφηνιασμένη κίνηση μιας παγκοσμιοποίησης ακραία «προοδευτικής» και, αναπόδραστα, «ατυχηματικής» [sic].
* Ο Νίκος Λάιος είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος
Πωλ Βιριλιό, «Αυτό που έρχεται»
Νησίδες, 2004. Μτφ.: Βασίλης Τομανάς. Σελ.: 96. Αποσπάσματα
- (Σελ. 9-10): Η Πρόοδος, αναθεωρημένη από το κέρδος, φαινόταν εν τέλει να συνοψίζεται στην εισβολή ενός πλήθους μηχανών-παιχνιδιών για ενηλίκους που, με τη βοήθειά τους, θα μπορούσαν να πετύχουν ό,τι τους ήταν απαγορευμένο όταν ήταν παιδιά – από το μικρό τους ανάστημα, τη μυϊκή, διανοητική, σεξουαλική τους ανεπάρκεια, αλλά και από τη γονική εξουσία, τους κανόνες και τα ταμπού της κοινωνικής ζωής, της κουλτούρας ή της θρησκείας τους. Σχεδόν όλα όσα θα επέβαλλαν οι τεχνικές μεταλλάξεις, θα το έκαναν στο όνομα της ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΙΝ που προέβαλλε, για κάθε άνθρωπο, το παιδί που ήταν ο ίδιος κάποτε. Επικίνδυνη συμμορία νάνων που τους έχει πλήξει ο γιγαντισμός, οι οπαδοί της Προόδου έμελλε να μπουν, στο εξής, σε μία επιστημονικά απλοϊκή σύλληψη του Κόσμου, στην οποία ο θετικισμός γίνεται μεταμφιεσμένος μηδενισμός, η οικονομική μεγέθυνση από-μεγέθυνση – η ικανοποίηση μιας νηπιακής, πεισματικά επαναλαμβανόμενης άρνησης (1).
- (Σελ. 13): Όταν διαβάζουμε στο Εγχειρίδιο των χιτλερικών νεολαίων: «Διαμορφώνουμε τη ζωή των λαών μας και τη νομοθεσία μας σύμφωνα με τις ετυμηγορίες της γενετικής», μπαίνουμε στον πειρασμό να ανατοποθετήσουμε αυτή την παλιά ντιρεκτίβα της «τελικής λύσης» στο άμεσο παρόν και προπάντων στην αντίστροφη μέτρηση ενός νηπιακού σολιψισμού, ενός σεχταριστικού φονταμενταλισμού, στραμμένου στη μυχιότητα της εμβρυακής ζωής, στο ανεξάντλητο χάσμα κάθε απαρχής.
- (Σελ. 22): Μαύρη τρύπα της Προόδου στην οποία θα συνοψιστεί αυτό το ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ, Η ΦΙΛΟΤΡΕΛΑ των επιστημών και των τεχνικών, που ισχυρίζεται τώρα ότι οργανώνει την αυτο-εξολόθρευση ενός είδους υπερβολικά αργού.
- (Σελ. 23-24): Αν, όπως λένε, το μέλλον βασανίζει τον άνθρωπο, από αυτό ακριβώς το εκ γενετής βάρος η ιδεολογία της ολοκληρωτικής Προόδου ισχυρίστηκε ότι απελευθέρωνε, θέλει δεν θέλει, προληπτικά την Ανθρωπότητα. […] ΠΡΟΟΔΟΣ ΕΜΕΛΛΕ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΕΠΙΤΑΧΥΝΣΗ! […] Το ξέραμε ήδη, η ταχύτητα είναι το γήρασμα του Κόσμου. Καθώς υποτάσσεται στον μηδενισμό του, ο Κόσμος συστέλλεται, είναι έκπτωτος, χωρίς άλλα χρονικά περιθώρια με την πιο κυριολεκτική έννοια.
- (Σελ. 24-25): «Αγαπώ το σώμα μου όπως όλος ο κόσμος, αλλά αν ένα σώμα από σιλικόνη μού έδινε τη δυνατότητα να ζήσω μέχρι τα 200 μου, θα το δεχόμουνα!» Ο συγγραφέας των παραπάνω αισιόδοξων ρήσεων δεν είναι ένας οποιοσδήποτε διαφημιστής, αλλά ένας διάσημος επιστήμονας, ονόματι Danny Hillis που, όπως μας πληροφορούν, βλέπει μακροπρόθεσμα. (2) […] Πράγματι, γιατί όχι, αφού, μετά τον βιολογικό άνθρωπο, θα υπάρξει ο δυνητικός/εικονικός άνθρωπος – ένα άτομο που, αφού ζήσει, σκεφτεί και ενεργήσει «σαν να είχε μόνον αυτός ύπαρξη και οι όμοιοί του να ήταν μόνο μάταιες σκιές, καθαρά φαντάσματα», έμελλε να κληθεί να γίνει κι αυτός, με τη σειρά του, η σκιά του εαυτού του.
- (Σελ. 32-33): Από τους παρελθόντες άθλους των παλαιών καρμπονάρων ώς τα εγκλήματα των Φαιοχιτώνων, από τον Κροπότκιν ώς τον Ζυλ Ζοζέφ Μπανό, τον Αλ Καπόνε, τον Ερνστ Ραίμ ή τον Μένγκελε… τα βιομηχανικά Μ.Μ.Ε. έχουν σταδιακά καταστήσει τον κόσμο απαθή απέναντι στην αρρώστια του άμετρου […] Από το περίφημο όλα επιτρέπονται των παλαιών αναρχικών μέχρι το όλα επιτρέπονται των ολοκληρωτικών καθεστώτων του 20ού αι. που επωφελήθηκαν από τις δοκιμασμένες μεθόδους των Μ.Μ.Ε. –πραξικοπήματα πιο πολύ πληροφορικά παρά στρατιωτικά, δημοσιογραφία έρευνας και κατάδοσης που έχει μετατραπεί σε μυστική αστυνομία…, «Πόσοι, άραγε, ξέρουν ότι επικεφαλής τους είναι ο ίδιος ο εχθρός που παρελαύνει;», αναρωτιόταν ο Μπέρτολτ Μπρεχτ. […] ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ ΤΟ ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΙΝ –μήπως ο θεμελιώδης νόμος της τεχνο-επιστημονικής Προόδου έχει γίνει ο μοναδικός νόμος μίας παγκοσμιοποίησης χωρίς νόμο;
- (Σελ. 39): Έρχεται η εποχή του συγχρονισμού της γνώμης –η εποχή μίας πληροφορικής επανάστασης στην οποία η κοινοβουλευτική γεωπολιτική υποχωρεί ξαφνικά μπροστά στο πρωτείο μίας χρονοπολιτικής της ακαριαιότητας, των LIVE, των οποίων το μυστικό κατέχει η τηλεόραση– αναμένοντας την ορμητική ανάπτυξη μίας γνήσιας δυνητικής/ εικονικής, δηλαδή παιγνιώδους δημοκρατίας για νηπιοποιημένους τηλεθεατές. […] Μετά την οθόνη του τηλεθεατή, ίσα ίσα η οθόνη του υπολογιστή τονίζει, στο εξής, το ακόλουθο σύνθημα: «Η e-ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ προχωρεί, δώστε τη γνώμη σας και αποκτείστε βάρος στη δημόσια διαμάχη».
- (Σελ. 65): Μετά τον βιολογικό γεννήτορα, ο «δημιουργός» με τη σειρά του έμελλε να κηρυχθεί ύποπτος και να σβηστεί μπροστά στον επιστήμονα και την αλάθητη τεχνογνωσία των οργάνων του. Αυτοί που στο εξής αποκαλούνται οι «γενετιστές της τέχνης» και πασχίζουν, με τη βοήθεια των χημικών, φυσικών, ηλεκτρονικών οπλοστασίων τους, «να καταστήσουν ορατό και προσιτό σε όλους αυτό που οι καλλιτέχνες είχαν κρύψει κάτω από την επιφάνεια των έργων τους» […] «Όταν τελειώσει ο πίνακας, δεν έχω τίποτα να πω», εξηγούσε χθες ο Balthus. Δεν πειράζει, ο επιστήμονας θα το κάνει να μιλήσει, θα του αποσπάσει την πληροφορία.
- (Σελ. 72-73): Ας μην το ξεχνούμε: από την παράκαιρη επιδίωξη του Σχεδίου Μανχάταν από τους αμερικανούς φυσικούς (3) και μετά, το πνεύμα του επιστήμονα μάγου είχε βρεθεί δυνητικά απαλλαγμένο από την εξουσία των παλαιών του χορηγών και προ πάντων από την αξιωματική τους –τα ιδεολογικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά κ.ά. κριτήρια– που θεμελίωναν την εξουσία του κράτους – κι αυτό είχε απολήξει στη Χιροσίμα. […] Ο επιστήμονας, απογυμνωμένος από τα χαρακτηριστικά πολιτισμού που είχε, εργαζόταν πια μόνο για τον επιστήμονα, καθώς κάθε ανακάλυψη μπολιαζόταν πάνω στην άλλη και καθώς η επιστήμη έβρισκε στο έδαφός της τις πηγές και τους σκοπούς της ύπαρξής της, όπως ο Ιεχωβά της Γενέσεως. (4)
- (Σελ. 82-83): Το έτος που θεσπίστηκε, στη Βρετανία, ο νόμος Sex offenders Acts, που προοριζόταν να καταστείλει την παιδοφιλία και τη σαδική βιομηχανοποίηση του σεξουαλικού εμπορίου, έγινε, στη Royal Academy του Λονδίνου, η πρώτη έκθεση SENSATION, στην οποία ήταν θρονιασμένο, μέσα σε εκατόν δέκα έργα που εξέθετε ο διαφημιστής Charles Saatchi, το δοξαστικό πορτραίτο της δολοφόνου νηπίων Myra Hyndley. (5) Ζώνες offshore, ζώνες μη-δικαίου; Οι επίσημες biennales και τα μουσεία ποζάρουν στο εξής ως συνεργάτες υπερεθνικών οργανισμών που αψηφούν όλους τους νόμους, όλες τις απαγορεύσεις.
- (Σελ. 84): Από την εργασία του Stelarc που διακήρυσσε, πριν δέκα χρόνια, στο περιοδικό L’ Autre Journal: «Προσπαθώ να επεκτείνω τις ικανότητες του σώματος χρησιμοποιώντας την τεχνολογία. Χρησιμοποιώ, λόγου χάρη, ιατρικές τεχνικές, ηχητικά συστήματα, ένα ρομποτικό χέρι, έναν τεχνητό βραχίονα […]. Πράγματι, αυτό που μου φαίνεται ενδιαφέρον είναι η επικάλυψη αυτών των εκούσιων, ακούσιων και προγραμματισμένων κινήσεων…», μέχρι τις self hybridations όπως της Orlan, που παραδίδει το αδρανές σώμα της σε μπαρόκ χειρουργικές μεταλλάξεις, οι οποίες πραγματοποιούνται από ειδικούς αισθητικούς χειρουργούς, η λέξη performance δεν έχει πια πέραση, σ’ αυτή την εφόρμηση των πλαστικών καλλιτεχνών προς τα εργαστήρια μίας συνηθισμένης βιοκρατίας.
- (Σελ. 86-87): Αλλά, κυρίως, ας μην λησμονούμε ότι, τον 20ό αι., η άμιλλα του πεδίου της μάχης φαινόταν απαραίτητη στους φανατικούς της τεχνο-επιστημονικής Προόδου που την εξομοίωναν με μία επίθεση στη φύση. […] Τι να σκεφτούμε για τις νέες επιχειρήσεις εποικισμού υπό την επίβλεψη των πολυεθνικών μορφών και υπό την αιγίδα του Ο.Η.Ε.; Για τα κύματα πανικόβλητης μετανάστευσης που σπάζουν με πάταγο σήμερα, έχοντας στις τάξεις τους τον ερχομό εκείνων που χώρα τους είναι ο πόλεμος και πατρίδα τους ο εμφύλιος πόλεμος (K. Heiden); Όχι μακριά απ’ τις πόλεις, κτίζουν στρατόπεδα για τους εκτοπισμένους, στην Ιρλανδία, στη Γαλλία, στη Sangatte, λόγου χάρη… Μήπως πρόκειται για τα πρωτόλεια μίας παγκόσμιας υπανθρωπότητας, για την κατάργηση των ανθρώπινων όντων ως τέτοιων, την οποία ονειρεύονται οι γκουρού των βιοτεχνολογιών και την αναλαμβάνουν οι βασανιστές της μεγάλης ληστοκρατίας; Άραγε ο πόλεμος όλων εναντίον όλων θα παίξει μείζονα ρόλο σε μία νέα υγειονομική ιδεολογία, με μορφή φιλανθρωπισμού;
Σημειώσεις της έκδοσης
(1) Πωλ Βιριλιό, «Η πληροφορική βόμβα», Νησίδες, 2000, σ. 91: «Η ανωριμότητα και ο παιδισμός είναι οι πιο αποτελεσματικές κατηγορίες για να ορίσουμε τον νεωτερικό άνθρωπο» (Βίτολντ Γκόμπροβιτς).
(2) Ο Danny Hillis, συνιδρυτής της Thinking Machines Corporation, είναι και ο δημιουργός του Long Now Foundation που σκοπεύει να κατασκευάσει ένα ρολόι το οποίο θα λειτουργεί δέκα χιλιάδες χρόνια.
(3) «Υπήρξε μία στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας κατά την οποία αυτή θα μπορούσε να πάρει έναν τελείως άλλο δρόμο και να μη δημιουργούνταν ποτέ κανένα πυρηνικό οπλοστάσιο. Η στιγμή αυτή εξαρτιόταν πολύ από τη συμπεριφορά μίας χούφτας επιστημόνων που ήταν, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους, αριστεροί ουμανιστές […]. Αλλά όλοι, ανεξαιρέτως, συνέχισαν ατάραχοι το έργο τους». Charles Mopsik.
(4) Αλλοιωμένος Σλέγκελ.
(5) Πωλ Βιριλιό, «Η πληροφορική βόμβα»
