Ομολογώ πως για πρώτη φορά έμαθα για τον Αριστοτέλη Κουτσουμάρη διαβάζοντας το μυθιστόρημα «Ο Λιμός» του Πάνου Αμυρά (εκδόσεις Διόπτρα), όπου έχει έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Εκεί διάβασα και τα πρώτα βασικά βιογραφικά του στοιχεία.
Γεννήθηκε το 1895 στο χωριό Ίσαρις της Μεγαλόπολης Αρκαδίας, σπούδασε νομικά και υπηρέτησε αρχικά στη Χωροφυλακή. Αργότερα πέρασε στο νεοσύστατο σώμα της Αστυνομίας Πόλεων. Από το 1928 έως το 1932 διετέλεσε διευθυντής της Γενικής Ασφάλειας επί Βενιζέλου. Είναι ο άνθρωπος που εξιχνίασε το περίφημο «Έγκλημα στου Χαροκόπου» για να χαρακτηριστεί από κάποιους ως «ο Έλληνας Σέρλοκ Χολμς».
Μετά από ένα συκοφαντικό δημοσίευμα εναντίον του και μη έχοντας υποστήριξη της υπηρεσίας οδηγήθηκε στην παραίτηση από το Αστυνομικό Σώμα το 1932. Στη συνέχεια εργάστηκε ως δικηγόρος.
Διαβάζοντας τους «Δωσίλογους» του Μενέλαου Χαραλαμπίδη, διασταυρώθηκα ξανά με την προσωπικότητα του Κουτσουμάρη. Το πλούσιο αρχείο του που φυλάσσεται στο Εθνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.), υπήρξε πολύτιμη πηγή πληροφοριών και ντοκουμέντων για τη δράση των συνεργατών των Κατακτητών.
Με αφορμή τη συνέντευξη για το βιβλίο του Μ. Χαραλαμπίδη (Δρόμος, 30/3/2024), μιλήσαμε και γι’ αυτόν –τον άγνωστο σε πολλούς– ήρωα της Κατοχής:
«Ο Κουτσουμάρης κατά τη διάρκεια της Κατοχής ανέλαβε υπεύθυνος για τη διανομή γάλακτος σε παιδιά για λογαριασμό του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και είχε μια πολύ ενεργή παρουσία στην προσπάθεια καταπολέμησης των συνεπειών του λιμού.
Όμως δεν περιορίστηκε σ’ αυτό. Αξιοποίησε τις γνωριμίες που είχε στην Αστυνομία Πόλεων και ιδίως στη Σήμανση για να μπορέσει να βγάλει φωτογραφίες από τα υποσιτισμένα παιδιά και γενικότερα από τους ανθρώπους που πέθαιναν από την πείνα κατά τη διάρκεια του λιμού, να φύγουν αυτές οι φωτογραφίες στο εξωτερικό και να γίνει αυτό το άλμπουμ με τίτλο Starvation in Greece και μ’ αυτόν τον τρόπο να ευαισθητοποιηθεί η αμερικανική και η βρετανική κοινή γνώμη κι έτσι να οδηγηθούμε στη μερική άρση του ναυτικού αποκλεισμού και να μπορέσει να έρθει ανθρωπιστική βοήθεια στην Ελλάδα.
Είναι ένας άνθρωπος που έπαιξε λοιπόν πολύ μεγάλο ρόλο στην αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας ώστε να μην ξαναπεράσουμε τον λιμό του 1941-42 τον επόμενο χειμώνα και παράλληλα καταγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια τη δράση των συνεργατών του Κατακτητή κι είναι και μάρτυρας κατηγορίας στις μεταπολεμικές δίκες των συνεργατών – χωρίς να είναι αριστερός. Ήταν ένας άνθρωπος –δυστυχώς από τους λίγους– που κράτησε εξαιρετικά αξιοπρεπή στάση και δημόσια βγήκαν για να κατονομάσουν, πέρα από αυτούς που ανήκαν στο Εαμικό Κίνημα, τα φρικώδη εγκλήματα αυτών που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς.»
Χαρακτηριστικός είναι ο τίτλος κειμένου από το αρχείο Κουτσουμάρη που παραθέτει ο Μ. Χαραλαμπίδης: «Αυτούς τους εγκληματίες αθώωσαν Έλληνες δικασταί. Καμαρώστε τους!» (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, αρχείο Αριστοτέλη Κουτσουμάρη, κουτί 53). Στο ανυπόγραφο –προφανώς γραμμένο από τον Κουτσουμάρη– κείμενο περιγράφεται η φρικώδης κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τα σώματα των βασανισμένων από την Ειδική Ασφάλεια, με βάση εκθέσεις του γιατρού Μιχάλη Τεμπονέρα, ο οποίος μετά από πολλές πιέσεις επιτράπηκε να επισκέπτεται τα κρατητήρια.
«Όλοι οι κρατούμενοι έφεραν εκτεταμένα τραύματα από μαστίγωση στις πλάτες, τους μηρούς και τις κνήμες τους, από φάλαγγα στα πέλματα των ποδιών τους, μεγάλες μελανιές, αιματώματα και ανοικτά τραύματα στο πρόσωπο από γρονθοκοπήματα και χτυπήματα με υποκοπάνους όπλων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τα βασανιστήρια ήταν τόσο εκτεταμένα “ώστε μετά δυσκολίας διακρίνεται υγιές δέρμα” στο σώμα τους…» (Χαραλαμπίδης, σελ. 245)
Σε άλλο σημείο γράφει ο Κουτσουμάρης: «Τι περισσότερο έκαναν οι χαρακτηριζόμενοι από την εγκληματολογία ως ΣΑΔΙΣΤΑΙ από αυτό που έκαναν οι εγκληματίες αυτοί, οι οποίοι “ετραγάνισαν σιγά-σιγά” το αυτί του Παγουλάκου Ευστράτιου και του το έκοψαν καθώς και το στήθος της Ράπτη Ευαγγελίας.»
Ο ίδιος καταγράφει και την απίστευτη μεταχείριση των αναπήρων πολέμου που μετά από επιχείρηση στις 30 Νοεμβρίου του 1943, μεταφέρθηκαν στις φυλακές Χατζηκώνστα:
«…εστοιβάχθηκαν μέσα στα ανήλιαγα και υγρά κελλιά του ετοιμόρροπου αυτού οικήματος, χωρίς καμία φροντίδα για την υγεία τους και χωρίς κανένα σεβασμό στα τραύματα που είχαν αποκτήσει εις το πεδίον της τιμής. Οι Ξένοι Αντιπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού, επισκευθέντες τας πρωτογόνους αυτάς φυλακάς, έμειναν κατάπληκτοι από την τραγική κατάσταση των κρατουμένων και απέστειλλαν έγγραφον προς την Κυβέρνησιν, εις το οποίον διεκτραγωδούσαν την αθλιότητα αυτή με τα μελανώτερα χρώματα…» (αρχείο Κουτσουμάρη, κουτί 52)
Ο Κουτσουμάρης κατέθεσε και φωτογραφίες στις δικαστικές αρχές που αναδεικνύουν την απίστευτη επινοητικότητα των βασανιστών, με ειδικές κατασκευές που μεγάλωναν το μαρτύριο των θυμάτων τους.
Μπορούμε εύκολα αν καταλάβουμε πόσο μεγάλο θάρρος ήθελε εκείνη την εποχή για να πάρεις μια τέτοια θέση, να καταθέτεις τέτοια στοιχεία και να αγωνίζεσαι για τη δικαιοσύνη.
Νομίζω πως δεν υπερβάλλω καθόλου στον τίτλο του παρόντος άρθρου όταν μιλάω για «ήρωα».
Όπως γράφει ο Πάνος Αμυράς, «Ο Αριστοτέλης Κουτσουμάρης απεβίωσε στην Αθήνα το 1969 και μέχρι τις τελευταίες ημέρες της ζωής του πραγματοποιούσε αναλύσεις για την κοινωνική πορεία του τόπου, κατέγραφε σε σημειωματάρια και ηχογραφούσε σε μαγνητοταινίες τις εμπειρίες από την πολυκύμαντη ζωή του».
Σίγουρα θα άξιζε να υπάρξει στο μέλλον ένα βιβλίο-μελέτη γι’ αυτήν την ξεχωριστή προσωπικότητα με πλήρη αξιοποίηση του πλούσιου αρχείου του.
