Το λογικό, το πραγματικό και το αναγκαίο
Του Θεοδόση Ν. Πελεγρίνη*
Σε καμιά άλλη φράση φιλοσόφου, είπε ο Ένγκελς, δεν θα πρέπει οι οπαδοί απολυταρχικών κυβερνήσεων ή επιλήψιμων καθεστώτων να αισθάνονται τόσο ευγνώμονες, όσο απέναντι στον αφορισμό του Εγέλου, σύμφωνα με τον οποίο ό,τι είναι πραγματικό είναι επίσης λογικό και, αντιστρόφως, κάθε τι που είναι λογικό είναι και πραγματικό. Ενδέχεται να αμφιβάλλει κανείς για τα πάντα, ακόμα και για τους πιο προφανείς νόμους της φύσης. Μπορεί, σύμφωνα με τον Νόμο της Βαρύτητας, τα σώματα να πέφτουν όταν μένουν ελεύθερα στην ατμόσφαιρα, αλλά τίποτα δεν μας εμποδίζει να σκεφτούμε ότι είναι ενδεχόμενο κάποτε στο μέλλον ο κανόνας αυτός να ανατραπεί. Αντίθετα, επειδή είναι λογικό ένα τρίγωνο να έχει τρεις γωνίες, είναι αναγκαίο κάθε τρίγωνο που υπάρχει στην πραγματικότητα να έχει τρεις γωνίες, να είναι αδύνατον να υπάρξει ποτέ πουθενά ένα τρίγωνο που να μην έχει τρεις γωνίες. Η υποχρέωσή μας να δεχόμαστε ως πραγματικό μόνο ό,τι είναι λογικό συνεπάγεται, ασφαλώς, τον σεβασμό μας προς κάθε τι που είναι λογικό.
Αυτό σημαίνει, άραγε, ότι θα πρέπει, κατ’ επέκταση, να σεβόμαστε ό,τι είναι πραγματικό; Και ο δεσποτισμός, όμως, και το αστυνομικό κράτος, και οι μυστικές δίκες, και η λογοκρισία και τόσα άλλα τέτοια που χαρακτηρίζουν φαύλα καθεστώτα και επιλήψιμες κυβερνήσεις υπάρχουν στην πραγματικότητα. Αυτό πάει να πει ότι όλα αυτά είναι λογικά και, συνεπώς, πρέπει να τα σεβόμαστε, ότι κάθε φαύλη διακυβέρνηση, κάθε επιλήψιμο καθεστώς θα μπορούσε στο πρόσωπο του Εγέλου, εξ αφορμής του ισχυρισμού του ότι το λογικό και το πραγματικό ταυτίζονται, να αναζητήσει ένα σύμμαχο; Όχι, βέβαια.
Το να επικαλούμεθα, προς υπεράσπιση μιας άποψης, τα λόγια ενός συγγραφέα -του Εγέλου, εν προκειμένω- αποσπασματικά, αποκομμένα από το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο τα εκφέρει αυτός, είναι, το δίχως άλλο, μια αήθης αντιμετώπισή του. Θα πρέπει, δηλαδή, προκειμένου να εκτιμηθεί η στάση του Eγέλου απέναντι προς ό,τι υπάρχει, να διερευνηθεί ενδελεχώς πώς αντιλαμβάνεται αυτός την πραγματικότητα προς την οποία συναρτά το λογικό.
Η πραγματικότητα, λοιπόν, για τον Έγελο, δεν είναι μια απλή, στατική κατάσταση. Δεν αρκεί, ορισμένως, κάτι να συμβεί απλώς κάποια στιγμή, για να θεωρηθεί πραγματικό. Χρειάζεται, επιπλέον, να καταστεί και αναγκαίο. «Η πραγματικότητα», σημειώνει ο Έγελος, «καθίσταται αν, τελικά, καταστεί αναγκαιότητα στην εξέλιξή της». Το πραγματικό, αν δεν εξελιχθεί σε κάτι αναγκαίο, δεν μπορεί να είναι και λογικό, μια και το λογικό ως εκ της φύσεώς του είναι και αναγκαίο, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, στην περίπτωση που λέμε ότι είναι λογικό ένα τρίγωνο να έχει τρεις γωνίες και εννοούμε, προφανώς, ότι οποιοδήποτε τρίγωνο ήθελε υπάρξει στην πραγματικότητα είναι αναγκαίο να έχει τρεις και μόνον τρεις γωνίες – αλλιώς δεν είναι τρίγωνο.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, όταν τον δούμε στην εξέλιξή του, όσο κι αν πρόκειται ασφαλώς για ένα γεγονός που συνέβη, δεν ήταν αναγκαίος και, ως εκ τούτου, δεν ήταν λογικός. Ήταν, απεναντίας, ένα γεγονός τόσο παράλογο, που έπρεπε να εξαφανιστεί, πράγμα που συνέβη άλλωστε με την επικράτηση των δυνάμεων εκείνων που εστράφησαν εναντίον όσων τον προκάλεσαν. Αντίθετα, η ελληνική επανάσταση του 1821 εναντίον των Τούρκων έχει καταγραφεί ως ένα γεγονός που δεν συνέβη απλώς, αλλά ήταν αναγκαίο επίσης να συντελεστεί προκειμένου, έτσι, να δημιουργηθεί ένα νέο κράτος – το ελληνικό κράτος. Το αν, λοιπόν, ένα γεγονός είναι λογικό και αναγκαίο να συμβεί στην πραγματικότητα, μπορεί να το δείξει η εξέλιξή του στη ζωή.
Στις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015 αναδείχθηκε νικητής για πρώτη φορά στην Ελλάδα η Αριστερά χωρίς, ωστόσο, να λάβει και την απόλυτη πλειονοψηφία για να κυβερνήσει. Προκειμένου, λοιπόν, να εξασφαλιστεί η απαραίτητη πλειονοψηφία, η Αριστερά αποφάσισε να συμπράξει με ένα άλλο κόμμα, τοποθετημένο στο άλλο άκρο, στην Άκρα Δεξιά. Η απόφαση αυτή επικρίθηκε τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο, κυρίως, στο εξωτερικό ως παράλογη και, ως εκ τούτου, εκτός πραγματικότητας.
Το αν, όμως, η εν λόγω απόφαση της Αριστεράς είναι μια λογική και, κατ’ επέκταση, αναγκαία στην πραγματικότητα επιλογή ή αν, αντίθετα, είναι δικαιολογημένη η κριτική που ασκήθηκε στην επιλογή αυτή της Αριστεράς, θα το δείξει η Ιστορία – το αρμόδιο δικαστήριο να κρίνει τα ανθρώπινα. Ουδείς μπορεί να ξέρει μετά βεβαιότητος ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη ενός γεγονότος, ώστε να είναι σε θέση εκ των προτέρων, από την ώρα της εμφάνισής του, να αποφανθεί γι’ αυτό έτσι ή αλλιώς, θετικά ή αρνητικά, χωρίς να κινδυνεύει να πιαστεί στο δόκανο του δογματισμού. Τα γεγονότα -δεν είναι σπάνιες οι φορές- προοιωνίζονται να εξελιχθούν προς μιαν ορισμένη κατεύθυνση, με στόχο να καταλήξουν κάπου συγκεκριμένα, αλλά, στην εξέλιξή τους, παίρνοντας άλλες κατευθύνσεις αποκτούν άλλο, διαφορετικό, ακόμα και εντελώς αντίθετο, περιεχόμενο από τη σημασία που προβλεπόταν να προσλάβουν στην αρχή, την ώρα που ξεκινούσαν το ταξίδι τους στο πέλαγο της πραγματικότητας.
* Ο Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και τ. Πρύτανης του ΕΚΠΑ
teopelegrinis@gmail.com
