Δημοσιεύουμε εκτεταμένα αποσπάσματα από την ομιλία του αντιπροέδρου της Βολιβίας Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα, για τα 100 χρόνια από τη Ρώσικη Επανάσταση. Ολόκληρη η ομιλία του παρουσιάστηκε σε video, την πρώτη μέρα των εργασιών του Resistance Festival
Γιατί να μιλήσει κανείς για τη Ρώσικη επανάσταση; Έχουν περάσει 100 χρόνια, απέτυχε, έπεσε το τείχος του Βερολίνου.
Γιατί να μιλήσει κανείς για μια αποτυχία; Γιατί να μιλήσει για έναν πολιτικό αρχαϊσμό; Γιατί να μιλήσει για μια εκκεντρικότητα που βρίσκεται μόνο στα βιβλία της Ιστορίας;
Γιατί πιστεύω πως η Ρωσική επανάσταση μας θέτει ερωτήματα σήμερα, μας καλεί, μας μιλάει σήμερα.
Επειδή το να μιλάμε για την Ρωσική επανάσταση είναι επί της ουσίας μια ευκαιρία για να μιλήσουμε για την επανάσταση, της οποίας η Ρώσικη επανάσταση υπήρξε ένα επεισόδιο. Και επειδή η επανάσταση είναι ένα μοτίβο που επανέρχεται επανειλημμένα στην πορεία της Ιστορίας των διαφόρων χωρών. Ήταν, είναι και θα συνεχίσει να είναι έτσι.
Έτσι, λοιπόν, το να μιλάμε για τη Ρώσικη επανάσταση σημαίνει να μιλάμε για ένα θέμα του παρόντος. Δεν είναι θέμα ιστορικού αρχαϊσμού, είναι θέμα του πολιτικού παρόντος.
Μιλάμε για εμάς μέσα από τη Ρώσικη επανάσταση, για τις δυνατότητές μας, μέσα από το τι έγινε πριν εκατό χρόνια. Και μπορούμε να το κάνουμε με έναν τρόπο θα έλεγα νηφάλιο. Ανήκουμε σε μια γενιά που δεν σέρνει πίσω της ούτε την ακολουθία των νεκρών, ούτε των αποτυχιών αυτής της επανάστασης. Δεν είμαστε μια γενιά ένοχη. Λοιπόν, ο δικός μας τρόπος να δούμε την επανάσταση είναι πιο ειλικρινής, πιο άμεσος, πιο ρεαλιστικός. Επιπλέον, δεν έχουμε κάποιου είδους αίσθημα ενοχής απέναντι στην επανάσταση. Αλλά την προσεγγίζουμε προκειμένου να φωτίσουμε αυτό που κάνουμε, αυτό που θα μπορούσαμε να κάνουμε. (…)
Κάθε επανάσταση είναι εξαιρετική και συγχρόνως αναπόφευκτη
Κάθε επανάσταση έχει εξαιρετικό χαρακτήρα, αλλά συγχρόνως είναι και αναπόφευκτη. Η επανάσταση είναι μια πράξη καταπληκτική, εξαιρετική, απρόβλεπτη, σπάνια, σπανιότατη στην πορεία της Ιστορίας των λαών. Συνδυάζει με έναν τρόπο καταπληκτικό γεγονότα ανεπανάληπτα. Είναι μια συνισταμένη γεγονότων που ποτέ δεν θα μπορούν να επαναληφθούν σε κάποιον άλλο τόπο και χρόνο. Αλλά συγχρόνως, είναι γεγονότα αναπότρεπτα στη μακρά διάρκεια της Ιστορίας κάθε χώρας. Γιατί αργά η γρήγορα ολόκληρη η κοινωνία βρίσκεται σε μία στιγμή όπου οι ηθική ανοχή των κυβερνώμενων απέναντι στους κυβερνώντες σπάει. Και τη στιγμή που αυτή η ηθική ανοχή σπάει, βρισκόμαστε μπροστά σε μια επαναστατική πράξη. (…)
Οι επαναστάσεις είναι γεγονότα εξαιρετικά και δεν υπάρχει ακόμα καμία φόρμουλα, κανένας κοινωνικός αλγόριθμος που να μας επιτρέπει να τις προβλέψουμε. Η ικανότητα εξαρτάται από τον βαθμό της κοινωνικής γνώσης, αλλά όσο μεγάλη προσπάθεια και να κάνουμε τα επαναστατικά γεγονότα υπερβαίνουν στη γέννησή τους την ικανότητα πρόβλεψης που έχει ο νους, η επιστήμη, η πολιτική ανάλυση ή και αυτή η ατομική διαίσθηση.
Ένα έκτακτο γεγονός που μπορεί να σχεδιαστεί
Η επανάσταση είναι ένα έκτακτο γεγονός, που, όμως, μπορεί να σχεδιαστεί. Αρχικά μια επανάσταση είναι μια έκρηξη τυχαιοτήτων, μεγάλου πλήθους ιστορικών τυχαιοτήτων, που είναι αδύνατο να προβλεφθούν και που κινούνται στα όρια του στρατευμένου βολονταρισμού, κομμάτων, οργανώσεων και ακτιβιστών. Μπορεί να ξεσπάσει από μια όξυνση των ελλείψεων, μπορεί να ξεσπάσει από την απώλεια κάποιων αγαθών που πριν ήταν διαθέσιμα ενώ τώρα αφαιρούνται, μπορεί να προκύψει από διαδικασίες παρεμπόδισης της κοινωνικής ανέλιξης ή διαδικασίες κοινωνικής καθίζησης (προλεταριοποίησης), μπορεί να προκύψει από πολιτικές κρίσεις ή από ένα άθροισμα τέτοιων ή και άλλων παραγόντων. (…)
Μπορεί να είναι η φτώχεια, άλλα δεν είναι πάντα η φτώχεια. Πολλές φορές η φτώχεια μπορεί να οδηγήσει επίσης σε μεγαλύτερη ανεκτικότητα. Μην ξεχνάτε πως οι άνθρωποι αντιστοιχούν τις προσδοκίες τους στις δυνατότητές τους. Κι αρκετές φορές η φτώχεια γεννά οργανωτική φτώχεια, ενώ άλλες φορές όχι.
Μπαίνουν, λοιπόν, στο παιχνίδι κι άλλα στοιχεία. Μπορεί να είναι μια ηθική προσβολή, μπορεί να είναι η απαλλοτρίωση κάποιου κεκτημένου, ή μπορεί να είναι η πεποίθηση ότι θα αποκτηθεί κάτι. Αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι άπαξ και εκραγεί, σαν ιστορική τυχαιότητα ή άθροισμα ιστορικών τυχαιοτήτων, είναι οι οργανωμένες πολιτικές θελήσεις, οι τακτικές, οι στρατηγικές, τα συνθήματα, οι πρωτοβουλίες αυτές που προσανατολίζουν, ενισχύουν, αποδυναμώνουν ή κατευθύνουν τις δημιουργικές δυνατότητες της κινητοποιημένης κοινωνίας.
Υπάρχει, λοιπόν, ένα έκτακτο γεγονός που είναι αδύνατο να σχεδιαστεί, αλλά υπάρχει συγχρόνως ένας σχεδιασμός που είναι αδύνατον να αφεθεί να άγεται από τις συμπτώσεις.
Μη μεμονωμένη ενέργεια
Η επανάσταση δεν είναι μια μεμονωμένη ενέργεια. Δεν είναι η κατάληψη των χειμερινών ανακτόρων. Δεν είναι μια εκλογική νίκη, δεν είναι μια εξέγερση ή ένα αντάρτικο.
Μια επανάσταση είναι μια διαδικασία. Είναι μια διαδικασία και ήδη πλησιάζουμε να δώσουμε έναν ορισμό της επανάστασης: είναι ένα δημοκρατικό ξεχείλισμα της κοινωνίας. Κι αυτό δεν συμπίπτει με μια δεδομένη στιγμή στο χρόνο. Η επανάσταση είναι μια χρονική διάρκεια αναφερόμενη σε συγκεκριμένο τόπο εκεί όπου συμβαίνει. (…)
Αυτή η άποψη θεωρεί πως μια επανάσταση είναι μια ρήξη με τους μηχανισμούς κυριαρχίας, με τους θεσμοποιημένους ρόλους των πολιτικών αρχών, των κυβερνώντων, των θρησκευτικών αρχών, των καθηγητών, των αφεντικών, των πατέρων, των συζύγων, όπου σε μια δεδομένη στιγμή η κοινωνία αρχίζει να υπερβαίνει αυτά τα όρια. (…)
Μια επανάσταση, λοιπόν, είναι ένα είδος ρευστοποίησης της ηθικής ανοχής απέναντι στους κυβερνώντες και μια μαζική πολιτικοποίηση των υποτελών τάξεων, που αποφασίζουν και ενεργούν άμεσα για τα κοινά θέματα. Από τη μια στιγμή στην άλλη όλοι γίνονται ειδικοί στα πάντα. Είναι μια στιγμή καθολικότητας του λαού. Σ’ αυτή τη στιγμή ο κόσμος αρχίζει να νοιάζεται για τους άλλους ανθρώπους. Και τότε αρχίζει να συμβαίνει μια κοινωνικοποίηση των μέσων επιρροής τα οποία περνάνε από τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης στα εναλλακτικά ραδιόφωνα, στα φυλλάδια, στις τηλεφωνικές κλήσεις, στις συνελεύσεις και σε άλλου είδους κοινωνικές δράσεις, νέες, δημιουργημένες από τον κόσμο μέσα στο ρεύμα του εθελοντισμού, της συμμετοχής. (…) Υπάρχει επανάσταση όταν υπάρχει κόσμος που ενώ ήταν προηγουμένως απαθής, δίχως ενδιαφέρον για την πολιτική ζωή της κοινωνίας ή της περιοχής του, αρχίζει να ενδιαφέρεται, να αισθάνεται υποχρεωμένος ηθικά, να ωθείται να κατανοήσει, να συμμετάσχει και να αποφασίσει μιας και η φωνή του τώρα πια μετράει.
Αυτή η κατάσταση εισάγει ένα νέο στοιχείο. Στην πραγματικότητα, μια επανάσταση είναι πολλαπλές επαναστάσεις. (…)
Δεν είναι μια ομοιογενής πράξη
Καμία επανάσταση δεν είναι μια ομοιογενής πράξη. Κάθε επανάσταση είναι ένα μπερδεμένο, πολλές φορές ασυντόνιστο, άθροισμα από πολλές επαναστάσεις, από πολλούς τύπους συμμετοχής, από πολλές ανησυχίες που παρουσιάζονται και εμφανίζονται κάτω από αυτόν τον μανδύα αυξανόμενης διαβούλευσης.
Μια επανάσταση είναι μια κατ’ εξοχήν δημοκρατική πράξη, είναι μια πράξη εξαιρετικής ποιότητας μαζικής συμμετοχής του κόσμου στα ζητήματα που τον ενδιαφέρουν.
Πεδίο οικοδόμησης ηγεμονίας
Μια επανάσταση είναι ένα έντονο πεδίο αγώνων πολιτικής και κουλτούρας, μέσα στο οποίο και γύρω από τις κατακτήσεις και τους στόχους που τίθενται, διαρκώς ανανεούμενοι και μεταβαλλόμενοι, κρίνεται το ποια θα είναι η πολιτική, ηθική και διανοητική ηγεσία που καθοδηγεί αυτούς τους αγώνες.
Είναι μια σκηνή όπου μπαίνουν με οξύτητα σε κρίση οι λόγοι, οι λέξεις, οι προτάσεις, οι πρωτοβουλίες, οι ηθικές αρχές που κατατίθενται.
Συγκρούονται θέσεις περισσότερο συντηρητικές, με θέσεις περισσότερο κορπορατίστικες και με άλλες πιο οικουμενικές.
Και όπου η επανάσταση είναι προορισμένη να καθοδηγηθεί από εκείνες τις δρώσες μέσα στην ίδια την επανάσταση δυνάμεις που θα βρεθούν να έχουν την ικανότητα τακτικής, συμμαχιών, προτάσεων, οικοδόμησης βεβαιοτήτων, δημιουργίας κινητοποιητικών πεποιθήσεων, πρακτικών ενεργειών, οργάνωσης, ηθικής επιβολής, εισαγωγής συλλογικών διαδικασιών μάθησης, που είναι ικανές να απευθυνθούν με τον καλύτερο τρόπο στο μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας.
Μια επανάσταση είναι μια συμπυκνωμένη διαδικασία οικοδόμησης κινητοποιημένων πλειοψηφιών. Και αυτό είναι μια πράξη κουλτούρας και πολιτικής εξ ορισμού.
Και αυτές οι πλειοψηφίες σχηματίζονται και ανασχηματίζονται. Αυτό που σήμερα είναι δρώσα πλειοψηφία γύρω από ένα θέμα, αύριο το πρωί γίνεται μειοψηφία και την επόμενη καταλήγει ένα θραύσμα, ενώ αργότερα μπορεί εκ νέου να γίνει μια πλειοψηφία.
Εάν θέλετε, μια επανάσταση είναι μια μορφή συμπυκνωμένης οικοδόμησης ηγεμονίας κατά την γκραμσιανή έννοια. (…) Σε κάθε επανάσταση οι νίκες στο επίπεδο της κουλτούρας προηγούνται οποιουδήποτε τύπου νίκης στο πολιτικό ή στο στρατιωτικό επίπεδο.
Οι αγώνες για το ποιος θα ηγηθεί στο επίπεδο της κουλτούρας προηγούνται από οποιονδήποτε τύπο πολιτικής ή στρατιωτικής ισχύος. (…)
Διαρκής γνωστική ανανέωση
Αυτό σημαίνει ότι το καθοριστικό αυτής της στιγμής, της στιγμής της ισχύος στο επίπεδο της κουλτούρας, εδράζεται στην ικανότητα να επιφέρουν βαθιές αλλαγές στα οργανικά στοιχεία της συμπεριφοράς του πληθυσμού, ειδικά στον τρόπο που σχεδιάζουν οι άνθρωποι τις ενέργειες για την πραγματοποίηση ενός στόχου, στην ικανότητα να προκαλούν βαθιές αλλαγές στα πλαίσια των κανόνων συμπεριφοράς, στο πλέγμα των παραδόσεων και των κανονικών μορφών οργάνωσης της ζωής. Ο μετασχηματισμός των λογικών σχημάτων, καλό-κακό, εφικτό-ανέφικτο, αναγκαίο-μη αναγκαίο, και των ηθικών πλαισίων συμπεριφοράς. Σε αυτούς τους 4 πυλώνες –πώς διαχειρίζεσαι, πώς τροποποιείς, πώς επιτίθεσαι και πώς μετασχηματίζεις– είναι που κρίνεται η δυνατότητα νίκης και η απόκτηση ισχύος στο επίπεδο της κουλτούρας, από μέρους μιας επαναστατικής διαδικασίας. (…)
Με αυτήν την έννοια, η επανάσταση είναι μια διαρκής γνωστική ανανέωση
Η κοινή αίσθηση της κοινωνίας, αλλά και η πράξη στο επίπεδο της κουλτούρας, υπήρξε το κεντρικό στοιχείο για την ρώσικη επανάσταση, αλλά και για κάθε επανάσταση που πάντα πρέπει να κερδίσει νίκες στο επίπεδο της κουλτούρας πριν από την πολιτική νίκη, η κατάκτηση της οποίας (…) είναι η στιγμή κατά την οποία η πολιτική εμφανίζεται σε μια καθαρή, βάρβαρη και άμεσα απογυμνωμένη μορφή, σαν συσχετισμός δυνάμεων, σαν υλική πράξη ενός συσχετισμού δυνάμεων.
Στιγμή πολιτικής ηγεμονίας και στιγμή ισχύος
Παρόλο που οι κυρίαρχες τάξεις ή οι προνομιούχοι τομείς μπορεί στιγμιαία να χάσουν τον έλεγχο της εξουσίας στο επίπεδο της κουλτούρας, διατηρούν την ιδιοκτησία των μέσων επικοινωνίας και την παρουσία τους στο βαθύ υπόστρωμα των λαϊκών πεποιθήσεων.
Οι κυρίαρχες τάξεις μπορεί να χάσουν τον έλεγχο της κυβέρνησης μαζί και του Κοινοβουλίου, ίσως ακόμα και ορισμένων επιχειρήσεων, αλλά διατηρούν χρηματοπιστωτικά μέσα, τη διοικητική τεχνογνωσία και εξωτερικά ερείσματα που τους επιτρέπουν μια οικονομική ισχύ διαχεόμενη στο εσωτερικό της κοινωνίας.
Αλλά αυτό που ποτέ δεν θα μπορέσουν εύκολα να αποδεχθούν, είναι η απώλεια της ιστορικής προοπτικής της τάξης τους, η απώλεια της μονοπώλησης της έκφρασης και ενοποίησης της γενικής θέλησης.
Και είναι σ’ αυτή τη διαμάχη γύρω από τη μονοπώληση της ενοποιημένης έκφρασης της γενικής θέλησης που μπορεί να εκδηλωθεί μια σύγκρουση, μια πράξη αντίθεσης συσχετισμού δυνάμεων, η οποία υποχρεώνει τις επαναστατικές δυνάμεις που είναι κατακερματισμένες -γιατί αυτή είναι η δυναμική μιας επανάστασης να δημιουργεί ξεχωριστά θραύσματα, δεν είναι η επανάσταση μια πράξη που δημιουργεί ολοκληρώσεις– τις υποχρεώνει σε μια συγκέντρωση και αυτό ξεστρατίζει από τον σκοπό της επανάστασης. (…).
Αλλά η απομάκρυνση από τον σκοπό που προκαλεί αυτή η ανάγκη συγκέντρωσης, παρουσιάζει ακριβώς τον κίνδυνο να χαθεί ο εκδημοκρατισμός. (…)
Με αυτήν την έννοια, μια επανάσταση είναι ένας συνδυασμός στιγμών γκραμσιανής λογικής με στιγμές γιακωβίνικες – λενινιστικές.
Αρχικά αγώνας για την ηγεμονία στο επίπεδο της κουλτούρας, μετά στιγμή της συγκεντρωτικής ισχύος, γιακωβίνικη λενινιστική στιγμή. Και πάλι εκ νέου στιγμή ηγεμονίας.
Εάν παραμείνεις μόνο στη στιγμή της γκραμσιανής ηγεμονίας στο επίπεδο της κουλτούρας, ακτινοβολείς, διευθύνεις την κοινή λογική της κοινωνίας, αλλά αυτή η κοινή λογική είναι αδύναμη, δεν έχει τη δυνατότητα της διεύθυνσης και της οργάνωσης της πολιτικής, οικονομικής, ή χρηματοοικονομικής ζωής μιας χώρας. (…)
Οπότε η επανάσταση διδάσκει ή καλύτερα οι επαναστατικές διαδικασίες διδάσκουν ότι πρέπει να ξέρεις να συνδυάζεις, ότι χρειάζεται να συνδυαστούν η βάση της ηγεμονίας της κουλτούρας με την ανάγκη συγκέντρωσης και άσκησης της πολιτικής ισχύος για να επιβάλεις μια κατεύθυνση στις δυνάμεις που βρίσκονται αντιμέτωπες. Και μετά πάλι ηγεμονία. (…)
Χρειάζεται να κατανικήσεις όταν έρθει η στιγμή, τις δυνάμεις που προσπαθούν να σταθούν αντιμέτωπες μέσω πράξεων βίας και καταστολής ή σαμποτάζ, αλλά μετά, αυτούς τους ηττημένους πρέπει να επιστρέψεις και να τους συναρθρώσεις. Όχι σαν υποκείμενο πια, αλλά σαν θραύσμα, σαν ρευστοποιημένη κοινωνική ταυτότητα από την ίδια την επαναστατική διαδικασία. Πρέπει να τους συναρθρώσεις στο αναδυόμενο κοινωνικό μπλοκ που οικοδομεί την ηγεμονία. (…)
Ένα αξεπέραστο κρατικό παράδοξο
Από τη μία πλευρά η επανάσταση αποδιοργανώνει και κατακερματίζει την παλιά εξουσία. Το κάνει εκδημοκρατίζοντας τις δημόσιες αποφάσεις. Το κάνει μέσω της αυξανόμενα μαζικής ενσωμάτωσης των ατόμων που προηγούμενα δεν είχαν εμπλακεί με την πολιτική και που τώρα εμπλέκονται, ενδιαφέρονται και τους γίνεται σημαντική η πολιτική. Στιγμή, λοιπόν, εκδημοκρατισμού αλλά αν συγχρόνως δεν ενοποιείς τις τοπικές δυνάμεις σε μια γενική δύναμη, όχι μόνο θα μείνεις ανυπεράσπιστος απέναντι στις δυνάμεις που αντιδρούν, αλλά θα έχεις και προβλήματα με την οργάνωση της νέας τάξης της κοινωνίας. (…)
Κι έτσι συνοπτικά, πρέπει το κράτος να πάρει την όψη της συνάρθρωσης του γενικού.
Η κοινωνία θα έπρεπε να το κάνει αυτό. Είναι η συζήτηση που υποθέτει ότι αυτό είναι ο κομμουνισμός -έτσι δεν είναι; Ότι η κοινωνία αυτοοργανώνεται για να οργανώσει με άμεσο τρόπο τις μορφές ανταλλαγής και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων.
Κι αυτό πρέπει να γίνει, γιατί αν δεν το κάνει κάποιος θα ενσκήψει πείνα, απελπισία και δυστυχία, κλείσιμο εργοστασίων και απολύσεις εργαζομένων και τελικά κατάρρευση.
Αν δεν το κάνει η κοινωνία, ποιος πρέπει να το κάνει; Το κράτος. Αλλά κάνοντάς το πρέπει να αναλάβει το προνόμιο διαχείρισης του καθολικού, ενώ σε πρώτη φάση ήταν η κοινωνία των πολιτών αυτή που χρησιμοποιούσε, που ασκούσε το προνόμιο της διαχείρισης του καθολικού.
Και έτσι εδώ γεννιέται ένα παράδοξο, μια ένταση, μια αντίθεση. (…)
Από τη μια πλευρά κοινωνική δημοκρατία. Η κοινωνία των πολιτών σε επανάσταση και με τη δημοκρατική συμμετοχή στις πολιτικοοικονομικές υποθέσεις και στα θέματα πολιτισμού και από την άλλη πλευρά, όμως, η αναγκαιότητα του κράτους που θα λύνει τα προβλήματα με συγκεντρωτικό τρόπο, που δεν μπορεί να λύσει η κοινωνία. (…)
Ούτε το ένα ούτε το άλλο αποκλειστικά.
Ούτε η απόλυτη διαρκής δημοκρατία, γιατί μπορεί να σε φέρει σε κατάσταση αδυναμίας, αποδιοργάνωσης και οικονομικής κατάρρευσης, ούτε, όμως, και ένας απόλυτος συγκεντρωτισμός που μπορεί να οδηγήσει σε μια κρατικοποίηση της κοινωνίας, σε μια παγιοποίηση των κοινωνικών τάξεων και σε μια παλινόρθωση του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος, που είναι αυτό που τελικά έγινε στην ΕΣΣΔ.
Εφεύρεση μιας νέας κοινωνικότητας
Κάθε επανάσταση ξεσπάει για πολύ πρακτικά αιτήματα: ψωμί, γη κι ελευθερία, νερό, σεβασμό, αναγνώριση κι είναι αυτός ο αγώνας για πράγματα πρακτικά που οικοδομεί και διαλύει συλλογικά υποκείμενα. Δεν υπάρχει κανένα υποκείμενο εκ των προτέρων εγκαθιδρυμένο πριν την επανάσταση. Τα υποκείμενα οικοδομούνται, μορφοποιούνται, αναδιαμορφώνονται μέσα στην ίδια τη δημιουργική ροή της επανάστασης.
Οικοδομούνται νέες οργανωτικές μορφές διαβούλευσης, νέες μορφές οργάνωσης της οικονομικής ζωής, νέες μορφές διαχείρισης της πολιτικής ζωής και των υποθέσεων κοινού ενδιαφέροντος, υιοθετούνται νέες πρακτικές επαφής και συνεργασίας.
Μορφή κατάκτησης χρόνου
Κάθε επανάσταση ιδωμένη με αυτόν τον τρόπο, είναι λοιπόν μια μορφή κατάκτησης χρόνου.
Χρόνος για να διευρύνεις τις ευκαιρίες οργάνωσης της οικονομίας και της πολιτικής που η κοινωνία των πολιτών μπορεί ή θέλει να γεννήσει μέσα από την ορμητική της συμμετοχή και εμπλοκή. Χρόνος για να προωθηθούν νέα επαναστατικά κύματα που θα διευρύνουν ακόμα περισσότερο τη συμμετοχή μέσα στη χώρα σου ή και σε άλλες γειτονικές χώρες.
Χρόνος για να δημιουργηθούν νέοι τύποι ανθρώπων, ικανοί να αναλάβουν άμεσα την ενοποίηση των ανθρώπινων αναγκών και δυνατοτήτων, χωρίς την κρατική διαμεσολάβηση ως έκφραση του γενικού.
Χρόνος για την προώθηση μορφών συνεργασίας στην οικονομία, μορφών συνεργασίας στην πολιτική, μορφών διαπροσωπικής επαφής.
Χρόνος για να εξασφαλιστεί η οικονομική σταθερότητα που δίνει με τη σειρά της χρόνο για να μπορέσουν να αναδυθούν αυτά για τα οποία μιλάμε.
Στο βάθος, κάθε επανάσταση είναι, λοιπόν, μια απελπισμένη αναζήτηση χρόνου για να επιτρέψει στην κοινωνία των πολιτών την εξασφάλιση χώρου για την δημιουργικότητά της, για τη διεύρυνση του εκδημοκρατισμού της, για να δοκιμάσει και να υποχωρήσει και να ξαναδοκιμάσει με μεγαλύτερη ορμή νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.
Τελικά, σαν να φαίνεται ότι κάθε επανάσταση είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Αλλά μόνο μέσα από την αποτυχία, προχωρεί η κοινωνία και η Ιστορία.
Μόνο μέσα από την αποτυχία, πλαταίνουν τα δικαιώματα του κόσμου. (…)
Με άλλα λόγια, η αποτυχία είναι το πιο πιθανό να συμβεί, αλλά όχι αναπόφευκτη. Και η αποτυχία που δεν είναι αναπόφευκτη -αλλά το πιθανότερο να συμβεί- ακόμα και μέσα από την αποτυχία της γεννά μια κοινωνία των δικαιωμάτων και νέες μορφές της έννοιας του πολίτη.
