Τρία ντοκιμαντέρ και μια αντιπολεμική ταινία στην φετινή Μπερλινάλε
Ανταπόκριση από Βερολίνο: Ιφιγένεια Καλαντζή*
Νικήτρια στη φετινή Μπερλινάλε αναδείχτηκε η 61χρονη Ουγγαρέζα Ιλντικό Ενιέντι, με την ταινία της On Body and Soul να κερδίζει τη Χρυσή Άρκτο, ενώ η απολαυστική ταινία The other side of hope, του 60χρονου Φινλανδού Άκι Καουρισμάκι κέρδισε την Αργυρή Άρκτο Σκηνοθεσίας.
Ευρωπαϊκός θεσμός το φεστιβάλ Βερολίνου, σε συντηρητική στροφή φέτος, στιγμάτισε το Μπρέξιτ και τάχθηκε κατά της διάλυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποδίδοντας τη λαίλαπα του φιλελευθερισμού με όρους βελτίωσης μιας «πάσχουσας» δημοκρατίας, στο πρότυπο του ευρωπαϊκού ιδεώδους.
I Am Not Your Negro
Ο 64χρονος Αϊτιανός κινηματογραφιστής και ακτιβιστής Ραούλ Πεκ, με πολιτικά ντοκιμαντέρ στο ενεργητικό του (Lumumba / 2000), στη φετινή Μπερλινάλε, παρουσίασε τη μυθοπλαστική ταινία Le jeune Karl Marx (2017), για τη φιλία των Μαρξ και Ένγκελς, πριν γράψουν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, αλλά και το I Am Not Your Negro (2016), που κέρδισε Βραβείο Καλύτερου Ντοκιμαντέρ στο τμήμα Πανόραμα και έχει ήδη προταθεί για Όσκαρ.
Βασισμένος στην ημιτελή πραγματεία Remember This House, του σημαντικού αφροαμερικάνου συγγραφέα Τζέιμς Μπόλντουιν (1924-1987), που αναφέρεται στους Μέντγκαρ Ίβερς (1925-1963), Μάλκολμ Χ (1925-1965) και Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (1929-1968), ο Πεκ επαναφέρει τον πολιτικό λόγο και την αντιρατσιστική επιχειρηματολογία των τριών δολοφονηθέντων ηγετών, καθώς και τους μηχανισμούς των ρατσιστικών προτύπων που κυριάρχησαν μέσα από την κινηματογραφική εικόνα. Αξιοποιώντας ένα πολυσήμαντο οπτικό υλικό μαγνητοσκοπημένων ομιλιών και τηλεοπτικών συνεντεύξεων, υπενθυμίζει τις πολυπληθείς, μεγαλειώδεις αντιρατσιστικές πορείες και το αγωνιστικό πάθος των προηγούμενων γενιών, διατηρώντας ωστόσο αποστάσεις από τον ριζοσπαστισμό των Μαύρων Πανθήρων. Αποσπάσματα συγκεκριμένων σκηνών, από αμερικάνικες ταινίες εποχής ’30-’60, μαζί με υλικό από προπαγανδιστικά υπέρ της λευκής υπεροχής φιλμάκια, εμπλουτίζουν τους στοχασμούς του Μπόλντουιν, φανερώνοντας τον φυλετικό διαχωρισμό κατά την απεικόνιση λευκών και μαύρων στα κυρίαρχα χολιγουντιανά πρότυπα. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Μπόλντουιν: «…γεννιέσαι σε ένα έθνος νικητών, με κοινούς ήρωες Λίνκολν και καουμπόηδες, για να νιώσεις στα έξι-επτά σου χρόνια σοκ, συνειδητοποιώντας πως ο Ινδιάνος που πετσοκόβει ο Τζον Γουέιν είσαι εσύ, επιβεβαιώνοντας στον καθρέφτη το διαφορετικό σου χρώμα…».
Οι σκέψεις του Μπόλντουιν, σε εκτός κάδρου αφήγηση, με την αναγνωρίσιμη φωνή του διάσημου ηθοποιού Σάμιουελ Τζάκσον, παίρνουν ηθελημένα την υπόσταση ενός αυτόνομου χαρακτήρα, που όπως δήλωσε ο σκηνοθέτης συνδέει άμεσα φωνή και λέξεις. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εικόνα των δολοφονηθέντων ηγετών μέσα στα φέρετρά τους, που συσχετίζεται με τα πορτρέτα των πρόσφατα δολοφονηθέντων μαύρων στο Φέργκιουσον, το 2014, επί Ομπάμα, ενώ τονίζεται η επισήμανση του Μπόλντουιν πως ο χαρακτηρισμός «νέγρος» επινοήθηκε από λευκούς.
Στη συζήτηση που ακολούθησε την προβολή στην κατάμεστη αίθουσα, ο Ραούλ Πεκ δήλωσε ότι είχε ανάγκη να επαναφέρει τα διαβάσματα τόσο του Μαρξ όσο και του Μπόλντουιν, που καθόρισαν στη νιότη του την πολιτική του ταυτότητα, επειδή ο «ρατσισμός» πάει πολύ πιο πίσω από τον Τραμπ… Επισήμανε τέλος πως όποιος έχει δει αυτό το ντοκιμαντέρ, έχει ευθύνη να πάρει θέση.
Ghost Hunting
Την τρίτη θέση Καλύτερου Ντοκιμαντέρ, στο τμήμα Πανόραμα, κέρδισε το Ghost Hunting του 50άρη Παλαιστίνιου Ραέντ Αντονί, πολιτικού κρατούμενου, πριν 30 χρόνια, που τώρα ζει στο Παρίσι.
Στοχεύοντας σε ένα ντοκιμαντέρ-ψυχολογικό πείραμα, για τον εγκλεισμό και τα βασανιστήρια, προσεγγίζει πρώην φυλακισμένους, για να μοιραστούν μπρος στην κάμερα τις οδυνηρές μνήμες τους. Τους έβαλε να ανακατασκευάσουν μέσα σε μια αποθήκη τα κελιά τους και να αναπαραστήσουν, μακιγιαρισμένοι σαν ηθοποιοί, τις βίαιες συνθήκες κράτησης. Μεταξύ θεατρικής αναπαράστασης και ψυχαναλυτικής θεραπείας, με μοιρασμένους ρόλους ανάμεσα σε αστυνομικούς, ανακριτές και κρατούμενους που φορούν κουκούλες, δεμένοι με χειροπέδες και στοιβαγμένοι στα κελιά τους, αναβιώνουν σταδιακά οι μνήμες που τους στοιχειώνουν, σε μια ψυχοφθόρα διαδικασία, που κινηματογραφείται διαρκώς. Σκηνές κινουμένων σχεδίων αποτυπώνουν την απόγνωση του κρατούμενου που καταφεύγει στη φαντασία του, ενώ αλλού τραγουδάνε όλοι μαζί αγωνιστικά τραγούδια, χορεύοντας κυκλικούς χορούς. Στο τέλος ξεναγούν συζύγους και παιδιά στο σκηνικό, σαν να πρόκειται για «καλλιτεχνική εγκατάσταση», στα πλαίσια μιας ασυνείδητης προετοιμασίας, αφού, όπως δήλωσε ο σκηνοθέτης, το 20% του πληθυσμού θα βιώσει φυλακή και βασανιστήρια, πριν τα 25-30 χρόνια του. Τα γυρίσματα ολοκληρώθηκαν μέσα σε δύο μήνες στη Ραμάλα, δίχως οι ηθοποιοί, πρώην κρατούμενοι, να γνωρίζουν το σενάριο.
Avanti Popolo – Combat au bout de la nuit,
Στο Τμήμα Κλασικών ταινιών παρουσιάστηκε σε επετειακή προβολή η συντηρημένη έκδοση της αντιπολεμικής ταινίας Avanti Popolo (1986), του Ισραηλινού Ραφί Μπουκάι. Τοποθετημένη το 1967, στο τέλος του Πολέμου των Έξι Ημερών, με εξαιρετικές ερμηνείες και σενάριο μεταξύ σουρεαλιστικού μπεκετικού παραλόγου και γκροτέσκο ιταλικής κωμωδίας, η ταινία παρακολουθεί την περιπλάνηση δυο μεθυσμένων Αιγύπτιων στρατιωτών στην έρημο, που πέφτουν σε ισραηλινή περίπολο, προκαλώντας κωμικά ευτράπελα.
Στο Τμήμα Πανόραμα, προβλήθηκε το σχεδόν πεντάωρο, παραληρηματικό ντοκιμαντέρ Combat au bout de la nuit, του 56χρονου γαλλόφωνου Καναδού Συλβέν λ’ Εσπεράνς, για την Ελλάδα της κρίσης, σε μια ράθυμη σκηνοθετική ποιητική αισθητική, με πολλά νυχτερινά πλάνα. Θέλοντας να πείσει ένα δυτικό κοινό για τις συνέπειες της κρίσης, ο σκηνοθέτης δημιουργεί ένα παθητικό πορτρέτο μιας κατεστραμμένης Ελλάδας, με κοινωνικά ιατρεία και μετανάστες που επιβιώνουν στο περιθώριο, εστιάζοντας με μακροσκελείς περιγραφές σε στιγμές αντιμνημονιακής αντίστασης του παρελθόντος, όπως ο αγώνας των καθαριστριών, ενώ αναδεικνύει μια εμμονική ψυχοπαθολογική διάσταση, που σκοντάφτει σε έναν άκρατο συναισθηματισμό, προκειμένου να μεταφέρει την απόγνωση.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή, θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
