Η καπιταλιστική Ευρώπη του 1990 είχε ήδη εμφανίσει σημεία αδιεξόδου και παρακμής, αλλά είχε προσφέρει στους υπηκόους της μερικά σημαντικά «αγαθά» που την έκαναν αρκούντως δελεαστική και πειστική σαν σύστημα. Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση είχε γίνει γρήγορα και εντυπωσιακά, η ειρήνη στο εσωτερικό της Ευρώπης είχε ξεπεράσει τα σαράντα χρόνια, γεγονός μοναδικό στην γεμάτη πολέμους ιστορία της, τα αυταρχικά καθεστώτα είχαν αντικατασταθεί από κοινοβουλευτικά, οι θεσμοί είχαν σε αισθητό βαθμό καθολική ισχύ και, βασικά, ένα σημαντικό μέρος από τον συσσωρευόμενο πλούτο διανεμόταν από το «κοινωνικό» κράτος, παρ’ όλες τις ανισότητες, σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού της.
Το 1990, η Αριστερά στο σύνολό της αιφνιδιάστηκε από τις σεισμικές ανατροπές και κλονίστηκε εκ θεμελίων. Τόσο η προσδεδεμένη στο σοβιετικό μοντέλο όσο και η λεγόμενη ανανεωτική. Η πιο ριζοσπαστική της εκδοχή, π.χ. μαοϊκών αποχρώσεων, είχε εξασθενήσει μία δεκαετία νωρίτερα, εξ αιτίας των αλλαγών στην Κίνα, δογματικών αδιεξόδων και άλλων παραγόντων.
Οι δύο δεσπόζουσες τάσεις της ευρωπαϊκής Αριστεράς, της «κομμουνιστικής» και «ευρωκομμουνιστικής», δεν είχαν εγκαίρως αντιληφθεί ότι η Σοβιετική Ένωση βάδιζε προς τη διάλυση, επηρεασμένες από τις ιδεοληψίες, τις εξαρτήσεις και τις άκριτες προσεγγίσεις τους, αλλά και τις δυτικές αναλύσεις που έβλεπαν τη Σοβιετική Ένωση ως ένα πανίσχυρο και άθραυστο σύστημα. Ούτε ήθελαν να παραδεχτούν ότι οι Ευρωπαίοι πολίτες σταδιακά ομογενοποιούνταν και ενσωματώνονταν στο αστικό σύστημα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά.
Οι μεν «κομμουνιστές» βασίζονταν σε μεγάλο βαθμό στην ισχυρή επιρροή που ασκούσαν στον κόσμο τα επιτεύγματα και η ισχύς του σοβιετικού μοντέλου οικοδόμησης του σοσιαλισμού, οι δε «ευρωκομμουνιστές» βασίζονταν σε εξίσου μεγάλο βαθμό στην αντίθεσή τους στο σοβιετικό μοντέλο. Δηλαδή, και οι δύο αντιτιθέμενες τάσεις είχαν εξάρτηση από την πορεία της ΕΣΣΔ, έστω κι αν η πρώτη δεν το παραδεχόταν και η δεύτερη πίστευε για τον εαυτό της το αντίθετο. Εξ ου και η συνεπακόλουθη της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης αποσύνθεση και των δύο ρευμάτων.
Οι «ευρωκομμουνιστές» δεν είχαν αντιληφθεί αυτή την εξ αντιπαραθέσεως εξάρτησή τους από την τύχη της Σοβιετικής Ένωσης. Ούτε είχαν αντιληφθεί βεβαίως, ότι η κυρίαρχη πεποίθησή τους ότι θα μετασχηματίσουν σε σοσιαλιστικό το καπιταλιστικό σύστημα μέσα από τη βελτίωση, τον εξωραΐσμό και την αξιοποίηση των θεσμών και των μηχανισμών της αστικής δημοκρατίας, ήταν ενδιαφέρουσα σαν σύλληψη, αλλά ατελέσφορη.
Μετά το 1990, οι επιβιώσεις της Αριστεράς στην Ευρώπη, προσπάθησαν να σώσουν ό,τι μπορούσαν από τα κεκτημένα τους, αλλά ήταν αργά. Κι αυτό δεν οφειλόταν μόνο στην ακαμψία τους, ούτε αποκλειστικά στην πραγματικά πολύ αρνητική επίδραση της σοβιετικής αποτυχίας στην Αριστερά και στο σύνολο των κοινωνιών. Οφειλόταν και στο ότι πάρα πολλοί αριστεροί, στελέχη και μέλη κομμάτων, ψηφοφόροι και συνοδοιπόροι, είχαν από καιρό μπει στη διαδικασία ενσωμάτωσής τους στο σύστημα. Η πανηγυρική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η ανεπάρκεια των αριστερών κομμάτων να αναπληρώσουν το κενό που δημιουργήθηκε επαναδιατυπώνοντας ένα ρεαλιστικό εναλλακτικό πρότυπο, «απελευθέρωσε» πλήρως πάρα πολλούς αριστερούς, δηλαδή έλυσε τα «δεσμά» τους, όχι μόνο από την Αριστερά, αλλά και από τα αριστερά πρότυπα σκέψης και ζωής.
Απογοητευμένοι, κλονισμένοι, κουρασμένοι, καιροσκόποι, αναθεωρητές, καριερίστες κ.ά. βρήκαν την ευκαιρία να μεταπηδήσουν στις αγκαλιές του καπιταλισμού, να αποσυνδεθούν από το πλοίο που μπάταρε κι από το μεγαλύτερο ζόρι που θα χρειαζόταν εφεξής για την υπεράσπιση των σοσιαλιστικών ιδεωδών. Μεταπήδηση που δεν ήταν δύσκολη μέσα σε κοινωνίες που είχαν από καιρό ομογενοποιηθεί και μικροαστικοποιηθεί και οι οποίες, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, αποδέχθηκαν, χωρίς αντίβαρα και επιφυλάξεις, το καπιταλιστικό σύστημα, όχι τόσο ως ανώτερο, αλλά οπωσδήποτε ως μοναδικό και βιώσιμο.
Επιστροφή στις σοσιαλιστικές ιδέες
Συμπληρώθηκαν κιόλας 20 χρόνια από την οριστική διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, που συντελέστηκε από ένα παρηκμασμένο κομμουνιστικό κόμμα και εκφυλισμένους κομμουνιστές ηγέτες τύπου Μπαρίς Γιέλτσιν.
Στην Ευρώπη, όλο αυτό το διάστημα, πολλά άλλαξαν. Το πιο μεγάλο κομμάτι της ευρωπαϊκής Αριστεράς πέρασε σούμπιτο στο σύστημα. Παρ’ όλο που η αριστερίζουσα σοσιαλδημοκρατία μετεξελίχθηκε σε αυτούσια Δεξιά και εγκατέλειψε μεγάλο χώρο που είχε υφαρπάξει από την Αριστερά, η μετασοβιετική κομμουνιστογενής Αριστερά δεν μπόρεσε να ανασυγκροτηθεί και να ανακτήσει μέρος έστω της χαμένης επιρροής της. Τα πιο μεγάλα τμήματά της, στη Γαλλία και την Ιταλία, έγιναν κι έμειναν συντρίμμια.
Ένας λόγος είναι ότι, κατά ένα φαινομενικά παράδοξο τρόπο, είναι ακόμα ισχυρή η επιρροή του σοβιετικού και του ευρωκομμουνιστικού μοντέλου, αμφοτέρων διαλυμένων. Αλλά, ίσως, ο σοβαρότερος λόγος, που παρεμποδίζει την αναγέννηση της Αριστεράς ή τη γέννηση μιας νέας Αριστεράς, σύγχρονης, λαϊκής, δημοφιλούς και αποτελεσματικής, είναι η συνολική διάβρωση της κοινωνίας, δηλαδή της πηγής απ’ όπου η Αριστερά αντλεί την ύπαρξή της και τις ιδέες της. Και συνεπακόλουθα ή σε συνάρτηση, η διάβρωση των αριστερών και της Αριστεράς από την κυρίαρχη ιδεολογία, που εκφράζεται με δογματισμό, ατομισμό, αλαζονεία, ασυμφωνία, αντικοινωνικότητα, ηττοπάθεια, ιδιοτέλεια και συμβιβασμό.
Όμως, με την πάροδο του χρόνου και την ένταση και διάρκεια της κρίσης, επώδυνα, ξαναγίνεται ευρύτερα αντιληπτό ότι ούτε ο καπιταλισμός εξανθρωπίστηκε, ούτε οι κοινωνίες τείνουν προς τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την αδελφότητα, την ελευθερία και την ειρήνη, όπως διατείνονταν οι «νικητές» το 1990-91. Η βαρβαρότητα που είναι σύμφυτη με τον καπιταλισμό επιστρέφει δριμύτερη καταλύοντας το κοινωνικό κράτος, αναιρώντας τις δημοκρατικές κατακτήσεις και ανακηρύσσοντας εκ νέου σε υπέρτατες αξίες την ανισότητα, τον πόλεμο και την αλόγιστη εκμετάλλευση της φύσης. Ταυτόχρονα και μάλλον αναπόφευκτα, οι σοσιαλιστικές ιδέες ξαναβρίσκουν το λόγο ύπαρξής τους, πολύτιμες, διαχρονικές και ανθρώπινες. Αρκεί, μέσα στην παρακμή του καπιταλισμού, να ωριμάζουν οι κοινωνίες, να ωριμάζουν και οι αριστεροί, αφού αυτοί θα επωμίζονται τα βάρη κάθε αλλαγής προς το καλύτερο. Γιατί ο παράδεισος δεν θα πέσει από τον ουρανό. Με τα μυαλά μας και με τα χεράκια μας πρέπει να τον φτιάξουμε.
