Διαβάστε: Μέρος Α’, Μέρος Β’, Μέρος Γ’
Όσα περισσότερα διαβάζεις από διαφορετικές πηγές, τόσο περισσότερο συνειδητοποιείς το μέγεθος των στρεβλώσεων που έχεις δεχτεί και αφομοιώσει στη διάρκεια της ζωής σου. Και η Ιστορία είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πεδία που οι στρεβλώσεις αφθονούν. Η αλήθεια, δηλαδή η καθαρότερη και ακριβέστερη περιγραφή αυτού που πραγματικά συνέβη, υφίσταται τόσο μεγάλη παραποίηση και κακοποίηση, που θέλει διαύγεια πνεύματος, αντίσταση και αποστασιοποίηση, θέληση και αποφασιστικότητα από τον κάθε καλοπροαίρετο ενδιαφερόμενο για να την πλησιάσει. Να την πλησιάσει μελετώντας, ψάχνοντας, διασταυρώνοντας, αναζητώντας πάντα και την αντίθετη άποψη επί του ιδίου θέματος. Κι επειδή αυτό δεν μπορεί να το κάνει ένας άνθρωπος που ξοδεύεται για την καθημερινή επιβίωση, ίσως και γιατί είναι ευκολόπιστος απέναντι σ’ αυτούς που προβάλλονται ως αυθεντίες, είναι πιο πιθανή η παραπλάνησή του από τους επαγγελματίες συγγραφείς, δημοσιογράφους και πολιτικούς. Και επειδή οι επαγγελματίες αυτοί ακολουθούν πολλούς δρόμους και μονοπάτια κι έχουν πάρα πολλές τεχνικές για να σερβίρουν εύπεπτο το παραποιημένο υλικό τους, η άμυνα του πολίτη, αν έχει κάποια άμυνα, διασπάται.
Μια τέτοια καθιερωμένη τεχνική που χρησιμοποιούν κατά κόρον οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι, οι συγγραφείς και οι ιστορικοί, είναι να υποβαθμίζουν το ρόλο και τη θέση των κοινών ανθρώπων, δηλαδή των μεγάλων συνόλων, των λαών, να τους αγνοούν ή να τους αντιμετωπίζουν ως στατιστικά στοιχεία. Κι όταν αναφέρονται σ’ αυτούς, με αριθμούς και ποσοστά, να το κάνουν για να αναδείξουν ή να υποστηρίξουν κάτι άλλο που αυτοί επιδιώκουν.
Η Ελλάδα απέκτησε νέα εδάφη, ο πληθυσμός αυξήθηκε, το ΑΕΠ ανέβηκε, το κατά κεφαλήν έπεσε, η κοινωνία ευημερεί ή φτωχαίνει, ο λαός νίκησε και άλλες παρόμοιες γενικότητες εξαντλούν το θέμα. Πώς ζουν οι άνθρωποι, το πόσο μετράει ο λόγος τους, το ποιοι «πλήρωσαν» και με ποιο τρόπο για όλα αυτά που μηχανεύονται οι πολιτικοί, αποτελούν απλή στατιστική αριθμών χωρίς συνέπειες. Δύο εκατομμύρια φτωχοί είναι στατιστικό στοιχείο, όπως και οι 22.970 νεκροί από την πανδημία. Κατά κανόνα, οι λαοί έχουν, πέρα από τις τυποποιημένες δημαγωγίες, αμελητέο ρόλο στην Ιστορία.
Οι ηγέτες μετράνε
Μια και φέτος είναι τα εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, βλέποντας περισσότερο ανθρωποκεντρικά τα συμβάντα, μπορούμε να ξαναρίξουμε μια κριτική ματιά στους δύο πιο καταξιωμένους πολιτικούς της περιόδου που προηγήθηκε, τον Χαρίλαο Τρικούπη και τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η «εικόνα», λοιπόν, που ξεκινάει περίπου από το 1880, φτάνει στο 1922 και συνεχίζεται μετά, συνήθως δεν είναι ολόκληρη έτσι όπως την παρουσιάζουν οι περισσότεροι επίσημοι ιστορικοί, που επικεντρώνονται, για παράδειγμα, στα δημόσια έργα που έκανε ο επί εικοσαετία πρωταγωνιστής Τρικούπης ή στην «επανάσταση» και τις μεταρρυθμίσεις του έτερου μεγάλου πρωταγωνιστή Βενιζέλου από το 1909 και μετά. Η «εικόνα» για να είναι πλήρης, αληθής και έγκυρη, θα έπρεπε από τη σκοπιά των απλών ανθρώπων να είναι τουλάχιστον πιο πολυδιάστατη. Αλλιώς, προβάλλει ως αληθές μόνο ένα κομμάτι της αλήθειας, που κι αυτό επειδή είναι μερικό οδηγεί σε λάθος εκτιμήσεις και συμπεράσματα.
Μήπως το όλο εγχείρημα του εκσυγχρονιστή Τρικούπη δεν καταλήγει στη χρεοκοπία του 1893; Μήπως η πολιτική του δεν διαιωνίζει τη φτώχεια του ελληνικού λαού; Μήπως η χώρα δεν είναι καταχρεωμένη στους ξένους και μήπως ο εθνικός στρατός δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα ανέτοιμο υποψήφιο θύμα; Οι άνθρωποι όχι μόνο ψωμολυσσάνε, αλλά πρέπει να στείλουν και τα παιδιά τους στο στρατό για να τα ρίξουν οι πολιτικοί στο στόμα του λύκου μόλις τέσσερα χρόνια μετά την πτώχευση του ’93! Κι αν δεν παρενέβαιναν οι ξένοι, για τα δικά τους γεωπολιτικά σχέδια, στον πόλεμο του 1897, ο οθωμανικός στρατός δεν θα σταματούσε στη Θεσσαλία που μας είχαν προσφέρει μερικά χρόνια πριν οι Άγγλοι, όπως μας έδωσαν μπόνους τα Επτάνησα όταν μας φόρτωσαν τον Γεώργιο Γκλίξμπουργκ για βασιλιά, σε αντικατάσταση του Όθωνα Βίτελσμπαχ που δεν τους έκανε όλα τα χατίρια. Και Οι Τούρκοι δεν θα σταματούσαν στη Λάρισα, αλλά θα είχαν επιστρέψει νικηφόροι στην Αθήνα, περίπου 70 χρόνια από την αποχώρησή τους. Πολλά, λοιπόν, απ’ αυτά τα παιδιά που τα ντύσανε στρατιώτες ο βασιλιάς και οι πολιτικοί, δεν γύρισαν ποτέ στις οικογένειές τους επειδή έμειναν σε κάποιο χαντάκι ή γύρισαν σακατεμένα, σωματικά ή/και ψυχικά.
Αλλά και μετά απ’ αυτό, ο βασιλιάς, οι πρίγκιπες και οι πολιτικάντηδες με τους τσιφλικάδες, συνέχισαν την ίδια αντιλαϊκή πολιτική. Με όλα τα κρατικά έσοδα δεσμευμένα από τους ξένους δανειστές και τον κοσμάκη στην πείνα και τη ζητιανιά. Μπράβο, λοιπόν, στους εκσυγχρονιστές, αλλά με πάρα πολλά εισαγωγικά, ερωτηματικά, απορίες και ενστάσεις.
Κρυφές αλήθειες
Κι έρχεται μετά, χάρη στους πραξικοπηματίες στρατιωτικούς, ο Βενιζέλος. Νέοι πόλεμοι στον ορίζοντα. Οι φτωχοί θα τρώνε την κουραμάνα στο στρατό κι όχι το παξιμάδι στο χωριό τους. Βαλκανικοί Πόλεμοι: δοξάζεται ο Βενιζέλος, δοξάζεται κι ο βασιλιάς! Κανένας, όμως, δεν λέει στο λαό από πού κι ως πού αυτός ο αδύναμος στρατός που υποχώρησε το 1897, έγινε τίγρης μόλις λίγα χρόνια αργότερα. Μέχρι σήμερα αν ρωτήσεις τους Έλληνες, συμπεριλαμβάνοντας και τους περισσότερους μορφωμένους, δεν ξέρουν τις «λεπτομέρειες» των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων.
Δεν ξέρουν, για παράδειγμα, το πολύ βασικό, γιατί ποτέ δεν το άκουσαν από κανέναν στο σχολείο ή την τηλεόραση ούτε το βρήκαν σε κάποιο εύχρηστο βιβλίο, ότι εναντίον 340.000 Οθωμανών, το 1912, πολέμησε ένας στρατός 750.000 αντρών εκ των οποίων οι Έλληνες ήταν μόνο 125.000! Δηλαδή, ότι τα άλλα τρία έθνη διαθέσανε τους περισσότερους στρατιώτες στον κοινό «τουρκικό» πόλεμο: πάνω από 600.000 Σέρβοι, Βούλγαροι και Μαυροβούνιοι πολέμησαν μαζί με τους Έλληνες εναντίον των Οθωμανών. Κι αυτοί είχαν και τα περισσότερα θύματα. Στην Ελλάδα αναλογούσε μόνο το 1/8 του συνόλου των νεκρών της βαλκανικής συμμαχίας.
Και με τις δάφνες, ο Βενιζέλος και ο βασιλιάς σκοτώνονται αναμεταξύ τους και διχάζουν το στρατό και το λαό, διαφωνώντας για το σε πιο αφεντικό θα στείλουν τα Ελληνόπουλα για να τα ρίξουν στην τρομακτική σφαγή του Μεγάλου Πολέμου που γίνεται για να ξαναμοιράσουν οι αυτοκρατορίες τα εδάφη που ελέγχουν κι εκμεταλλεύονται στην Ευρώπη, την Αφρική κ.λπ. Ο Βενιζέλος, προτιμάει τους Άγγλους κι ο βασιλιάς τους Γερμανούς. Αποικιοκράτες οι μεν, αποικιοκράτες και οι δε. Ο ένας χειρότερος από τον άλλο! Οι σύμμαχοι έχουν και άλλους υποτελείς, Ινδούς, Νεπαλέζους, Αφρικανούς κ.λπ., που τους κουβαλούν παντού για να πολεμούν και να σκοτώνονται για χατίρι τους. Γιατί να μην έχουν και μερικές εκατοντάδες χιλιάδες Ελληνόπουλα εξτρά; Γιατί όχι; Έτσι κι αλλιώς, η προσφορά από τους Έλληνες πολιτικούς είναι τζάμπα. Τα παιδιά του λαού είναι τζάμπα. Που σημαίνει κι άλλοι νεκροί κι άλλοι ανάπηροι Έλληνες υπέρ των ξένων δυνάμεων. Και μέσα σ’ όλα, σατανική παρένθεση, μερικές χιλιάδες δικοί μας φαντάροι περισσεύουν στην Καβάλα και τους μεταφέρουν πακέτο χωρίς καν να τους ρωτήσουν στη Γερμανία, στο Γκέρλιτς! Εκτοπισμένοι, πολλοί για πάντα, αλλά από μια άλλη πλευρά πιο τυχερές οι μανάδες που τα παιδιά τους δεν σκοτώθηκαν από σφαίρες και οβίδες. Οπωσδήποτε, οι Γερμανίδες τούς αγάπησαν περισσότερο από τον βασιλιά και τον Βενιζέλο.
Στα σφαγεία
Μάλιστα, για να εξαναγκάσουν την Ελλάδα να εμπλακεί υπέρ τους, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επειδή ο βασιλιάς, ο «Έλληνας» βασιλιάς, προτιμώντας τη γερμανική αυτοκρατορία επικαλείται την ουδετερότητα, οι σύμμαχοι του Βενιζέλου, Άγγλοι και Γάλλοι, εκστρατεύουν εναντίον του Ελληνικού Βασιλείου το 1916, σκοτώνουν και αρκετούς Έλληνες στρατιώτες και επιβάλλουν αποκλεισμό στην Αττική δια θαλάσσης με 6 θωρηκτά και άλλα 31 πολεμικά πλοία! Τι ωραίος κόσμος! Τι πολιτική ηγεσία! Και τι σύμμαχοι! Και με τις ευλογίες τους, και με τα όπλα τους, ο Βενιζέλος φτιάχνει δική του κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη, αφού ο βασιλιάς κάνει το δικό του κουμάντο στο νότο. Κι έτσι μοίρασαν την πολύ μικρή χώρα στα δύο και τσακώνονταν αν θα υπηρετήσουν τους Άγγλους ή τους Γερμανούς! Ο Βενιζέλος απτόητος, και παρά την τεράστια αντίδραση των λαϊκών στρωμάτων, που δεν θέλουν να πάρουν μέρος σε ένα πόλεμο που δεν είναι δικός τους, στρατολογεί και στέλνει στρατιώτες να πολεμήσουν στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Χιλιάδες σκοτώθηκαν. Οι μισοί επιστρατευμένοι δεν εμφανίζονται και εκατοντάδες συλληφθέντες από τους χιλιάδες λιποτάκτες που καταφεύγουν στα βουνά, εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες.
Κι αφού επιστρέφει στην Αθήνα, με τις πλάτες και τα όπλα των ξένων υποστηρικτών του, ο Ελευθέριος αποφασίζει, το 1919, πάλι για να εξυπηρετήσει τα γεωπολιτικά σχέδια των Άγγλων και των Γάλλων, να στείλει 25.000 στρατιώτες στη Νότια Ρωσία, στη Μαύρη Θάλασσα, για να πολεμήσουν εναντίον των Ρώσων που είναι μπολσεβίκοι και δεν αρέσουν στους Δυτικούς! Εκατοντάδες πτώματα κι ακρωτηριασμένα χέρια και πόδια Ελλήνων στρατιωτών έμειναν στην Οδησσό και την Κριμαία πριν τα μαζέψουν και φύγουν κυνηγημένοι και ταπεινωμένοι οι δικοί μας στρατηλάτες!
Εντωμεταξύ, γλίτωσαν τα Ελληνόπουλα από μια ακόμα μεγαλύτερη σφαγή, στα Δαρδανέλια, το 1915. Ο Βενιζέλος ήθελε να στείλει κι εκεί ελληνικό στρατό, αλλά δεν του βγήκε. Η πολιτική κατάσταση ήταν πολύ ανώμαλη. Ευτυχώς, γιατί, στην Καλλίπολη, μέσα σε μερικούς μήνες που κράτησε το μακελειό, κοντά 500.000 άνθρωποι ήταν τα θύματα των αντιμαχομένων, στην αποτυχημένη προσπάθεια που έκαναν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι να καταλάβουν την Ανατολική Θράκη για να φτάσουν στην Κωνσταντινούπολη. Θα την πλήρωναν ακριβά και οι Έλληνες όπως την πλήρωσαν οι Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί που είχαν κουβαλήσει οι Εγγλέζοι από τον Ειρηνικό Ωκεανό να πολεμήσουν εναντίον των Οθωμανών! Οι φαντάροι μας δεν πήγαν και γλίτωσαν. Όχι, όμως, γιατί τους λυπήθηκε ο Βενιζέλος που έδινε τα πάντα στους Εγγλέζους ή ο βασιλιάς που ονειρευόταν να μπει έφιππος στην Πόλη. Σ’ αυτή την περίπτωση, η φαγωμάρα τους έσωσε τα Ελληνόπουλα.
Στο έλεος του εχθρού
Κολλητά στην αποτυχημένη εκστρατεία στη Νότια Ρωσία, το 1919, έρχεται η εκστρατεία στη Μικρά Ασία! Με ένα στρατό που έχει ταλαιπωρηθεί και πληγωθεί από δω κι από κει σχεδόν από την αρχή της δεκαετίας. Η φτωχολογιά. Οικογένειες που έχουν στερηθεί τα παλικάρια τους, άλλες μόνιμα λόγω των θανάτων κι άλλες για μεγάλο χρονικό διάστημα λόγω των αλλεπάλληλων εκστρατειών, διαμαρτύρονται, αλλά κανένας δεν τους δίνει σημασία. Βουρ ο στρατός στη Μικρά Ασία, με τους μισούς αξιωματικούς, τους Βενιζελικούς, υπέρ του πολέμου και τους άλλους μισούς, τους βασιλικούς, κατά. Λαμπρό στράτευμα! Με τη χώρα στη μιζέρια. Και με έναν πολυάριθμο Ελληνισμό στη Μικρά Ασία που κανένας δεν λαμβάνει υπόψη του. Να τον χρησιμοποιήσουν, ναι, να τον ευεργετήσουν, όχι.
Οι πολιτικάντηδες έχουν ήδη αποδεχτεί τη συρρίκνωση του Ελληνισμού στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία λόγω των αντιδικιών με τους Βούλγαρους και τους Ρουμάνους, έχουν μόλις στραπατσάρει τον Ελληνισμό στη Νότια Ρωσία λόγω της άφρονης φιλοϊμπεριαλιστικής τους επέμβασης, και δεν συνετίζονται. Επικαλούνται τις νίκες στους πολέμους 1912-13 που είναι μάλλον ευκαιριακές και δεν θυμούνται καθόλου το φιάσκο του 1897 που είναι καταδικό τους. Στηρίζονται στους συμμάχους, που αρχίζουν να τους ξεπουλάνε αμέσως μετά την έναρξη της εκστρατείας στη Μικρά Ασία και την απόβαση στην Ιωνία. Πρώτα οι Ιταλοί και οι Γάλλοι που ενισχύουν αδιάντροπα τους Τούρκους και μετά οι Εγγλέζοι που κάνουν συνεννοήσεις με τους Τούρκους για να μην τους πάρει το «φιλέτο» ο Λένιν, αφήνοντας στο σκοτάδι τους Έλληνες, που μένουν ξαφνικά εντελώς μόνοι στο αχανές μέτωπο της Ανατολίας, με σώμα κουρασμένο και πνεύμα απογοητευμένο και με ηγεσία της συμφοράς!
Τύφλωση
Είναι πια θέμα χρόνου η συντριβή. Και δεν την βλέπουν. Δεν παίρνουν χαμπάρι τι γίνεται μπροστά στα μάτια τους. Ο Βενιζέλος κι ο Κωνσταντίνος, μοιραίοι και οι δύο, δευτερεύουσα σημασία έχει ποιος ευθύνεται λιγότερο, έχουν πάρει στο λαιμό τους όχι μόνο τους φαντάρους που κουβάλησαν από την Ελλάδα, αλλά και τον Ελληνισμό των εκατομμυρίων ανθρώπων που έχει πατρίδα του, ιστορική του κοιτίδα και σπίτι του, τη Μικρά Ασία. Τους ξεγελούν, τους υπόσχονται, τους παρασύρουν, κι αν διστάζουν ή διαφωνούν τους εκφοβίζουν και τους διασύρουν για να τους αναγκάσουν να μπλεχτούν. Και, τελικά, θα τους παρατήσουν στις λίγες μέρες που διαρκεί η κατάρρευση σε συνθήκες «ελευθέρας σφαγής»! Από τον Σαγγάριο ποταμό ως τη θάλασσα, 600 χιλιόμετρα με τα πόδια έκαναν οι φαντάροι για να γλιτώσουν τα μαρτύρια και το θάνατο. Όσοι μπόρεσαν, γιατί πάρα πολλές χιλιάδες παλικάρια πέθαναν από την κακουχία, από σφαίρα ή από μαχαίρι, στα μισά του δρόμου.
Ούτε ένα μέτρο πρόνοιας δεν είχαν πάρει οι μεγάλοι ηγέτες, ούτε καν μία σκέψη δεν είχαν κάνει για το πώς θα προστατεύσουν τον ελληνικό στρατό και όλον αυτό τον Ελληνισμό, με τις δύο χιλιάδες κοινότητες και με τον πλουσιότατο πολιτισμό. Δεν είχαν ούτε μια ελάχιστη πρόβλεψη για την περίπτωση που κάτι δεν πάει καλά, ενώ το πράγμα φαινόταν. Όποιος διάβαζε το πρωτοσέλιδο μιας γαλλικής εφημερίδας έβλεπε ότι η υπόθεση ήταν χαμένη. Η «Εγκάρδια Συμμαχία» (Entente) ήταν φάντασμα και ο κάθε ένας από τους συμμάχους ακολουθούσε το δικό του συμφέρον. Δεν χρειαζόταν να είναι πρωθυπουργός, βασιλιάς ή στρατηγός για να καταλάβει κανείς στην Ελλάδα πού οδηγείται η κατάσταση στο μέτωπο! Κι αν αρκούσαν τα πολεμικά πλοία που είχαν στείλει για όσους στρατιώτες θα κατάφερναν να φτάσουν κουρελήδες αλλά ζωντανοί στην προκυμαία, δεν θα έπρεπε να υπάρχει μια μέριμνα, μια πρόβλεψη και για τους εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες, άμαχους, άοπλους, παιδιά, γυναίκες, γέρους κι ανάπηρους που ο στρατός εγκατέλειπε απροστάτευτους από τη μανία των διωκτών τους; Τίποτα. Καμία έγνοια για τους Έλληνες. Ήταν ένα απλό στατιστικό στοιχείο. Κι έτσι βάσιμα μπορεί να υποθέσει κανείς τι θα έλεγαν από μέσα τους οι υπουργοί, οι στρατηγοί, οι βασιλιάδες και οι γραφιάδες που προπαγάνδιζαν τη Μεγάλη Ιδέα. Ε, τι να κάνουμε; Πόλεμος είν’ αυτός. Ηττηθήκαμε, και γεια σας!
Πόλεμος με μουσική
Οι λαοί και οι πολιτισμοί τους είναι οι μεγάλοι χαμένοι των πολέμων. Αυτό συνέβη και το 1922. Και μόνο η μουσική «μιλάει». Όσο κι αν -εκ πρώτης όψεως- η μουσική κι ο πόλεμος φαίνονται τελείως άσχετα μεταξύ τους στοιχεία, η πραγματικότητα επιβεβαιώνει το αντίθετο. Οι συνεχείς πόλεμοι από το 1912 μέχρι το 1922 είχαν πάρα πολύ σημαντικές επιπτώσεις, καθοριστικές, στη διαμόρφωση του πολιτισμικού πεδίου και, βεβαίως, της μουσικής. Κι αυτό δεν αφορά μόνο το τεράστιο κύμα των προσφύγων της περιόδου αυτής που έχανε τα πολιτισμικά του συστατικά, διασώζοντας ένα πολύ μικρό τους μέρος. Ή τον εντόπιο πληθυσμό που είδε το πολιτισμικό περιβάλλον του να αλλάζει άρδην ερήμην του. Κι αυτές οι ανατροπές αφορούν τα μεγάλα σύνολα, αλλά και τα επιμέρους. Μια τέτοια περίπτωση είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες που απομακρύνθηκαν από τις κοινότητές τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα, μετακινήθηκαν σε ξένους τόπους, απέκτησαν αδιανόητες εμπειρίες, αναμείχθηκαν με άγνωστους από άλλα μέρη και σφυρηλατήθηκαν σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες.
Αυτή η αντίθετη στην κανονικότητα βίαιη ωρίμαση και κοινωνικοποίηση ενός πάρα πολύ μεγάλου αριθμού νέων, στην πλειονότητά τους από χωριά και μαχαλάδες των πόλεων, δημιούργησε ένα κοινό πολιτισμικό «χώρο» πρόσφορο για την καλλιέργεια της λαϊκής μουσικής, της υπαίθρου και τους άστεως. Οι στρατώνες σε όλη την περίοδο από τους Βαλκανικούς Πολέμους μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελούσαν εστίες αναπαραγωγής και διάδοσης της λαϊκής μουσικής και της λαϊκής γλώσσας. Κι αυτή η «παράδοση» συνεχίστηκε σίγουρα μέχρι την εποχή μας όπως γνωρίζουμε από πάρα πολλές μαρτυρίες μουσικών και γενικότερα φίλων της λαϊκής μουσικής που υπηρέτησαν τη θητεία τους στον ελληνικό στρατό.
Αντιθέτως, εν καιρώ πολέμου και εν καιρώ ειρήνης, στις μονάδες δεν έχει καταγραφεί αισθητή παρουσία έντεχνης μουσικής, κλασικής και λόγιας, με εξαίρεση την ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου από τις στρατιωτικές μπάντες. Εν ολίγοις, οι στρατώνες, στη Σμύρνη, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη ή τα Τρίκαλα, αποτελούσαν ιδιότυπη προέκταση των λαϊκών γειτονιών και της λαϊκής κουλτούρας, με πιο προσιτό μέσο κοινής έκφρασης για τα στρατευμένα παιδιά τα λαϊκά τραγούδια της πόλης και της υπαίθρου τα οποία λειτουργούσαν πάντοτε συσπειρωτικά ακόμα και στην περίοδο του Διχασμού.
Στέλιος Ελληνιάδης
