Επιμέλεια Χρήστος Πραμαντιώτης
Ας ασχοληθούμε, λοιπόν, με κακές λέξεις από «σ», όπως μας παρακινεί η χθεσινή συζήτηση που οργάνωσε η Αλληλεγγύη για Όλους. Κακές όχι μόνο επειδή έχουν επιβαρυμένο παρελθόν κακής χρήσης, αλλά κυρίως επειδή η σύλληψη, η λογική τους βρίσκεται στον αντίποδα του ό,τι έχει στον πυρήνα της η κυρίαρχη σκέψη της αγοράς. Κακιά είναι η λέξη «συνεταιρισμός», γιατί «στη συνείδηση του κόσμου καταγράφηκαν και δικαίως ως διεκπεραιωτικού, διαχειριστικού, γραφειοκρατικού χαρακτήρα. Έγιναν γραφεία διεκπεραίωσης είτε επιδοτήσεων είτε άλλων προγραμμάτων, την ίδια στιγμή που κυριάρχησε ο κομματισμός, η κρατοστρέφεια και τελικά ο ετεροκαθορισμός τους, είτε από τις τράπεζες μέσω της υπερχρέωσης είτε από άλλους φορείς» λέει στον Δρόμο ο Δημήτρης Καπογιάννης, καθηγητής στο ΤΕΙ Μεσολογγίου. Επεκτείνοντας το συλλογισμό του πρώτου, ο Τάκης Νικολόπουλος, επίσης καθηγητής στο ίδιο ΤΕΙ, συμπληρώνει: «Αν και οι συνεταιρισμοί έχουν απαξιωθεί από τη δεκαετία του ’80, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μερικά λαμπρά παραδείγματα συνεταιρισμών στην Ελλάδα. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια προσπάθεια να προσεγγίσουμε διαφορετικά τη σχέση ανθρώπου-οικονομίας σήμερα».
Και ο Τ. Νικολόπουλος και ο Δημ. Καπογιάννης διδάσκουν στο Τμήμα Διοίκησης Κοινωνικών, Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων και Οργανώσεων του ΤΕΙ και είναι οι συγγραφείς του βιβλίου Εισαγωγή στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία. Ο Δρόμος μίλησε μαζί τους με αφορμή την εκδήλωση της Αλληλεγγύης για Όλους στην οποία οι δυο τους ήταν (μαζί με τον οικονομολόγο Πέτρο Λινάρδο Ρυλμόν) βασικοί ομιλητές.
Οι συνομιλητές μας σε κάθε ευκαιρία εκφράζουν την άποψη ότι σήμερα είναι επίκαιρο το αίτημα για παραγωγική ανασυγκρότηση σε μια χώρα όπου ο αγροτικός της τομέας καταποντίζεται και οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις αφανίζονται, κι αυτό το αίτημα συνδέεται άμεσα με την οικοδόμηση ενός ισχυρού αυτοδιαχειριζόμενου κοινωνικού τομέα της οικονομίας. Βεβαίως, κάτι τέτοιο έχει προϋποθέσεις, όμως το γεγονός παραμένει: τα συνεργατικά σχήματα που έχουν ξεφυτρώσει κατά εκατοντάδες τα τρία τελευταία χρόνια στη χώρα μας και που βρίσκονται στην καρδιά αυτού που ονομάζουμε κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, φιλοδοξούν να ανιχνεύσουν, σε συνεργασία με τις τοπικές κοινωνίες, έναν εναλλακτικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής, μια πρόταση που δεν θα στηρίζεται στον ανταγωνισμό και τον ατομικισμό, αλλά στη δημοκρατία, τις σχέσεις αλληλεγγύης, τη συλλογικότητα.
Φυσικά είναι μια μάχη, καθώς η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία δεν αφορά μόνο τη σχέση άνθρωπος-παραγωγή. Στην προέκταση του νοήματός της αφορά τη σχέση άνθρωπος-πολιτική. Και όπως αναφέρει σε μια σημαντική έκδοση για τα θέματα αυτά η Αλληλεγγύη για Όλους, «το βασικό συμπέρασμα είναι ότι η κοινωνική οικονομία αποτελεί σημαντικό πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης και πάλης, ένα πεδίο αξιοποίησης αντιφάσεων του συστήματος.
Ο καπιταλισμός προσπαθεί με κάθε τρόπο να αξιοποιήσει τις όποιες πρωτοβουλίες υπέρ του, και τις περισσότερες φορές έχει καταφέρει να περιορίσει την εμβέλειά τους ή και να τις ενσωματώσει. Ωστόσο, τα βήματα που έχουν γίνει και η εμπειρία που έχει κατακτηθεί διεθνώς, πέρα από τις διεξόδους που έχει προσφέρει στους εμπλεκόμενους, αποτελεί σπουδαίο κεφάλαιο στην αναζήτηση εναλλακτικών οικονομικών, κοινωνικών και οικολογικών σχέσεων».
Τάκης Νικολόπουλος: Η οικονομία των αναγκών είναι ήδη εδώ
Εξηγήστε μας, όταν μιλάμε για κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, για τι πράγμα μιλάμε;
Γενικά, και σε μια πρώτη προσέγγιση μπορούμε να πούμε ότι είναι μια ιδεολογική αλλά κυρίως πρακτική προσπάθεια, όχι όμως και αρκούντος θεωρητική, να συλληφθεί διαφορετικά η σχέση ανθρώπου και οικονομίας. Και παραπέρα, να συλληφθεί διαφορετικά η σχέση ανθρώπου και πολιτικής. Αυτή η προσπάθεια γίνεται στην εξής βάση: Πρώτον, στην εκούσια και ελεύθερη συμμετοχή-δέσμευση των πολιτών. Δεύτερον, στη βάση της ισότητας, ισοτιμίας των μελών, των εταίρων, των συνεταίρων κ.λπ. Τρίτον, ως αναγκαίο συμπλήρωμα του προηγούμενου, στην άμεση συμμετοχική δημοκρατική διακυβέρνηση, δηλαδή με δικτυακές αντι-ιεραρχικές δομές. [Η δεύτερη και η τρίτη αρχή συνιστούν μια οικονομική δημοκρατία, που είναι το ζητούμενο σήμερα καθώς οι άνθρωποι δεν συμμετέχουν στις μέρες μας στην οικονομία]. Τέταρτον, στην αμοιβαιότητα και την αλληλεγγύη. Πέμπτον, στη βάση του μη κερδοσκοπικού συλλογικού προσανατολισμού.
Όλα αυτά μπαίνουν σε δύο πλαίσια: Το ένα που ονομάζω κοινωνιο-χωρο-τόπο, που είναι ο κοινός χώρος που είναι υπό κατασκευή, υπό διεκδίκηση. Περιλαμβάνει το δημόσιο χώρο αλλά δεν εξαντλείται σε αυτόν. Σε αυτόν τον κοινωνιο-χωρο-τόπο υλοποιείται η άμεση δημοκρατία. Το δεύτερο πλαίσιο είναι καταρχάς και καταρχήν το πλαίσιο μιας οικονομίας των αναγκών και όχι μόνο των αγαθών.
Ανοίγεται με τον τρόπο αυτό μια καινούργια οπτική του μέλλοντος;
Βεβαίως. Οι μορφές αυτές είναι πειράματα που ενέχουν και ένα πολιτικό πρόταγμα. Φέρνουν το μέλλον στο παρόν, είναι μια μορφή ανάκτησης του μέλλοντος στο σήμερα. Όλα αυτά δεν είναι ουτοπικά, είναι ζωντανές ουτοπίες. Συμβαίνουν. Υπάρχουν όμως προϋποθέσεις, οι οποίες συνδέονται με το ρίσκο που έχουν όλα αυτά τα κινήματα, τα πειράματα, να ενσωματωθούν στην αγορά ή να εργαλειοποιηθούν από το κράτος. Υπάρχει το ρίσκο, το κράτος να χρησιμοποιήσει τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις για να ξεφορτωθεί δικές του υπηρεσίες και επίσης οι συνεταιριστικές επιχειρήσεις να το ρίξουν στην κερδοσκοπία ή να υιοθετήσουν κανόνες της αγοράς, τεχνικές μάνατζμεντ κ.λπ., να λειτουργήσουν σαν μια κλασική ιδιωτική επιχείρηση.
Σε άρθρα σας έχετε συνδέσει την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία με το ζήτημα της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας.
Ακριβώς. Εκεί που έχουμε φθάσει σήμερα, ο βασικός τρόπος για να υπάρξει ένα εφαλτήριο για την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της χώρας είναι αυτός ο τομέας. Είναι ευτυχής συγκυρία που έχει τέτοια έξαρση στην Ελλάδα ο κοινωνικός και αλληλέγγυος τομέας, πέρα από το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι έχουν βρει δουλειά.
Παρ’ όλο που λειτουργούν εκατοντάδες ομάδες, είτε με τη θεσμική μορφή των συνεταιρισμών είτε με άτυπες μορφές, μιλάμε για ένα κίνημα που δεν έχει πάρει πλειοψηφικά χαρακτηριστικά.
Για να γίνει ηγεμονικό ένα τέτοιο κίνημα, για να διευρυνθεί -γιατί τώρα δεν είναι, αποτελεί ένα ασήμαντο οικονομικό ποσοστό στην οικονομική δραστηριότητα- πρέπει να γίνει η οριζόντια δικτύωση όλων αυτών των δομών. Δηλαδή, εκεί που έχεις μια κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση ή μια άλλη δομή, μια κολεκτίβα και θέλει κάποια χρήματα, από πού θα τα πάρει; Το θέμα είναι να μην πάει να τα πάρει από τις εμπορικές τράπεζες. Να τα πάρει από μια εναλλακτική τράπεζα. Θα μου πεις: στην Ελλάδα υπάρχουν εναλλακτικές τράπεζες; Υπάρχουν μόνο οι συνεταιριστικές τράπεζες, οι οποίες είναι για τους εμπόρους και οι μισές έχουν καταργηθεί από την Τράπεζα της Ελλάδος. Η εναλλακτική χρηματοδότηση είναι το σοβαρότερο θέμα που τίθεται. Να μπορούν δηλαδή αυτές οι κολεκτίβες, οι συλλογικοί συνεταιρισμοί, να δανείζονται με ένα πολύ μικρό επιτόκιο. Όχι από μια εμπορική κερδοσκοπική τράπεζα, αλλά από μια τράπεζα από τους ίδιους. Επανέρχομαι όμως: είναι πολύ σημαντική η διασυνεταιριστική συνεργασία. Δηλαδή ένας συνεταιρισμός, μια κολεκτίβα να συνεργάζεται και να καλύπτεται από την άλλη. Να δημιουργηθεί μια αγορά εναλλακτική, μέσα στην άλλη αγορά. Να δημιουργηθεί μια οικονομία μέσα στην άλλη οικονομία. Και, αναπόφευκτα, κάποια στιγμή θα συγκρουστεί με την επίσημη, η οποία δεν θα ανεχθεί την πρώτη να κινείται εκτός πλαισίου και θα προσπαθήσει να την πλήξει με όλους τους τρόπους που διαθέτει.
Δημήτρης Καπογιάννης: Το νέο συνεταιριστικό κίνημα έρχεται από το μέλλον
Το συνεταιριστικό κίνημα όπως το γνωρίσαμε, θα συμφωνήσετε κι εσείς, και παρά τις εξαιρέσεις, είχε φτάσει σε εκφυλιστικά φαινόμενα. Η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία μιλά για ένα νέο συνεταιριστικό κίνημα. Γιατί αυτό θα πετύχει περισσότερα από το παλιό;
Είναι σωστή αυτή η εκτίμηση. Από εκεί και πέρα όμως το ερώτημα είναι τι μπορεί να δει κανείς σε σχέση με αυτό το θεσμό για το μέλλον.
Γιατί μπορείς να το δεις και σε μια άλλη προοπτική, γενικότερη κινηματική, που μπορεί να δώσει διεξόδους προς άλλες κατευθύνσεις. Για να το εξηγήσουμε αυτό καλύτερα, χρειάζεται να το δούμε μέσα από το πρίσμα των διαφορετικών αντικειμενικών και υποκειμενικών συνθηκών σήμερα. Οι αντικειμενικές συνθήκες μεταβάλλονται προς το χειρότερο μέσα στην κρίση και οδηγούν σε αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων και άρα σε έναν άλλο τρόπο να βλέπουμε αυτούς τους θεσμούς. Να τους βάλουμε, δηλαδή, σε μια άλλη προοπτική και να τονίσουμε χαρακτηριστικά τους όπως η αυτοδιαχείριση για παράδειγμα, που απουσίαζαν στο παρελθόν. Και με τον τρόπο αυτό φτάνουμε και στον υποκειμενικό παράγοντα.
Ναι, αλλά έχει νομοθετήσει το κράτος γι’ αυτούς τους συνεταιρισμούς. Τους πήρε υπό την… προστασία του;
Πρέπει εδώ να κάνουμε μια διάκριση. Πολλοί ταυτίζουν τα συνεργατικά εγχειρήματα που αναπτύσσονται, με τις Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις όπως λέγονται, τις οποίες προβλέπει ο Ν. 4019 για την κοινωνική επιχειρηματικότητα. Ο νόμος αυτός παραπέμπει στο νόμο των αστικών συνεταιρισμών όμως. Δεν είναι μόνο αυτοί οι συνεταιρισμοί που θα μπορούσε να δει κανείς. Ήδη υπάρχουν παραδείγματα συνεταιρισμών που λειτουργούν σε αυτοδιαχειριστική βάση, η ΒΙΟΜΕ στη Θεσσαλονίκη για παράδειγμα. Είναι προβληματικός ο ρόλος που μπορούν να παίξουν οι Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις που θεσμοθετήθηκαν. Αφενός κινούνται στο χώρο που αφήνει η απόσυρση του Δημοσίου από το κοινωνικό κράτος περνώντας τέτοιες αρμοδιότητες στις συνεταιριστικές επιχειρήσεις, και αφετέρου είναι μια λύση εμβαλωματική στα προβλήματα της ανεργίας. Υπάρχει, θέλω να πω, μια διάκριση που πρέπει να γίνεται ανάμεσα στην κοινωνική οικονομία της αγοράς, η οποία έχει σχέση και με τις παλιές μορφές συνεταιρισμών, και σε αυτό που λέμε κοινωνική οικονομία της αλληλεγγύης.
Επομένως, το νέο συνεταιριστικό κίνημα πώς θα πρέπει να το δούμε;
Το ένα είναι ότι πρέπει να βγει από τη λογική που φαίνεται να πηγαίνει ο νόμος να θέσει, αυτήν του οικονομικού ετεροκαθορισμού. Τέτοιοι συνεταιρισμοί κινδυνεύουν να γίνουν προγραμματοδίαιτοι, να ζουν από ευρωπαϊκά προγράμματα. Θα πρέπει να μπορέσουν να γίνουν συνεταιρισμοί με οικονομική αυτοδυναμία. Πρέπει ακόμη να απεμπλακούν οι συνεταιρισμοί που δημιουργούνται, από τον κίνδυνο να διολισθήσουν σε νέα πελατειακά δίκτυα. Κάτι που άρχισε να φαίνεται ήδη ενόψει των αυτοδιοικητικών εκλογών, με δημάρχους που προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις μοιράζοντας δουλειές και συγκροτώντας πελατείες και δίκτυα «ημετέρων».
Το ερώτημα είναι πώς το νέο συνεταιριστικό κίνημα θα δώσει εικόνες από το μέλλον. Εκεί είναι που έρχεται αυτή η κινητοποίηση που γίνεται από τα κάτω, όπου υπάρχουν πράγματι πρωτοβουλίες οι οποίες κινούνται σε αυτοδιαχειριστική λογική. Έχουμε πολλές μορφές, κοινωνικά καφενεία, κοινωνικά παντοπωλεία, κοινωνικά ιατρεία, κοινωνικά φαρμακεία, άλλες δραστηριότητες συνεταιριστικές που δημιουργούνται.
Είναι, όμως, απαραίτητο να λειτουργήσουν με όρους κινήματος και ταυτόχρονα να εξασφαλίσουν και τη βιωσιμότητά τους. Σήμερα βλέπεις από τα κάτω πρωτοβουλίες και αυτό είναι ενθαρρυντικό. Είναι η ίδια η κοινωνία που αρχίζει και δημιουργεί άτυπες συλλογικότητες, και με όρους κινήματος, ανεξάρτητα από το πώς πάει το κράτος να τις καναλιζάρει με νόμους, να τις θέσει στην κατεύθυνση που θέλει.
