Διαβάστε το Μέρος Α΄
του Θανάση Μουσόπουλου*
Θα συνεχίσουμε την αναφορά στην τραγική παρουσία των Βουλγάρων στη νοτιοδυτική Θράκη, κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου. Θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στην Ξάνθη, η οποία το 1940 είχε 32.000 κατοίκους και ήταν έβδομη σε πλούτο πόλη της χώρας. Οι κάτοικοι της περιοχής, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, αντιστάθηκαν ηρωικά στους Γερμανούς εισβολείς. Τον Απρίλιο του 1941 στο χωριό Εχίνος, μια χούφτα Έλληνες στρατιώτες από όλα τα μέρη της Ελλάδος, μεταξύ τους και μουσουλμάνοι της περιοχής που υπηρετούσαν στον Ελληνικό Στρατό, κράτησαν καθηλωμένη για 3 ολόκληρες μέρες μια βαριά εξοπλισμένη μεραρχία των Ναζί. Η γερμανική επίθεση ξεκίνησε τα ξημερώματα της 6ης Απριλίου του 1941. Οι μηχανοκίνητες φάλαγγες των Γερμανών θέλησαν να περάσουν, και το οχυρό είπε το δικό του «Όχι». Διοικητής του οχυρού ήταν ο Tαγματάρχης Χρήστος Δρακούσης. Το σύνολο της στρατιωτικής δύναμης του οχυρού ανερχόταν σε 20 αξιωματικούς και 645 οπλίτες. Για τρία μερόνυχτα οι Έλληνες αμύνονταν ηρωικά. Η εγκατάλειψη του οχυρού έγινε τις πρώτες πρωινές ώρες στις 9 Απριλίου από κρυφές εξόδους από τις οποίες διέρρευσαν κάτω από καταρρακτώδη βροχή 18 αξιωματικοί και 550 στρατιώτες μεταφέροντας στα χέρια τους τραυματίες. Η φρουρά κατευθύνθηκε συντεταγμένη προς την Ξάνθη. Ήδη η Ξάνθη και η Κομοτηνή βρίσκονταν υπό γερμανική κατοχή. Οι Γερμανοί εισήλθαν στην πόλη της Ξάνθης στις 8 Απριλίου 1941 και παρέμειναν έως τις 20 Απριλίου, οπότε και παρέδωσαν την περιοχή (πέρα από κάθε κανόνα διεθνούς δικαίου) στους Βούλγαρους.
***
Η βουλγαρική κατοχή αποδείχτηκε σκληρή και βάρβαρη. Πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία διαβάζουμε στα δύο βιβλία που αναφέραμε και στο πρώτο μέρος.
Η Μαρία Νικολάου [«Όψεις του δωσιλογισμού στη Θράκη», σελ. 231, Κομοτηνή, 2012] γράφει: «Μετά την είσοδο της Βουλγαρίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό των δυνάμεων του Άξονος, οι βουλγαρικές προσπάθειες είχαν ως αποτέλεσμα τη στρατιωτική κατοχή εδαφών, τόσο της Δυτικής Θράκης, όσο και της Ανατολικής Μακεδονίας. Προσωρινά και πάλι (από το 1941 έως το 1944) η Βουλγαρία αποκτούσε την πολυπόθητη διέξοδο στο Αιγαίο. Χωρίς καμιά συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις του Άξονα εναντίον της Ελλάδας διαχειρίστηκαν εδάφη που αντιστοιχούσαν στο 15% περίπου της ελληνικής επικράτειας. Βασικός σκοπός της βουλγαρικής κυβέρνησης, όπως αποδείχτηκε πολύ γρήγορα στην πράξη, ήταν η αλλαγή της δημογραφικής σύνθεσης και η εμφάνιση του τόπου με όψη και χαρακτήρα βουλγαρικό […] Ήταν η τρίτη φορά μέσα σε διάστημα μιας γενιάς, που έρχονταν οι Βούλγαροι στον τόπο και η πείρα των κατοίκων ήταν τραγική. Ενώ στην υπόλοιπη χώρα λειτουργούσαν οι –κατοχικές έστω– ελληνικές αρχές, η Ανατολική Μακεδονία και η Θράκη αποτελούσαν τις «Νέες Χώρες» του βουλγαρικού κράτους με την ονομασία Μπελομόριε. Απώτερος σκοπός της Βουλγαρίας ήταν η de jure προσάρτησή τους στο βουλγαρικό κράτος» (σελ. 24-25).
Ο Νικόλαος Κόκκας, εξάλλου, αναφέρει στο πλούσιο έργο του για τα δημοτικά τραγούδια των Πομάκων: «Οι βουλγαρικές αρχές κατοχής άσκησαν στη Θράκη αφομοιωτική πολιτική στους τομείς της εκπαίδευσης, της γλώσσας και του πολιτισμού. Στα βουλγαρικά σχολεία, που αντικατέστησαν τα ελληνικά, χρησιμοποιήθηκαν τα παραδοσιακά βουλγάρικα τραγούδια από τους βουλγάρους δασκάλους και νηπιαγωγούς στη Θράκη, ως μέσο για τη διδασκαλία της βουλγαρικής γλώσσας» (σελ. 125).
Ένα ιδιαίτερα τραγικό κεφάλαιο είναι η μοίρα μας εβραϊκής κοινότητας. Τα μεσάνυκτα της 4ης Μαρτίου 1943, οι Βούλγαροι συνέλαβαν τους 550 Εβραίους της Ξάνθης και τους συγκέντρωσαν σε μία καπναποθήκη της οδού Σαλαμίνος. Λίγες μέρες μετά τους μετέφεραν στα στρατόπεδα των Ναζί όπου όλοι βρήκαν τραγικό θάνατο στα κρεματόρια. Οι κατακτητές λεηλάτησαν εβραϊκά σπίτια και καταστήματα, καταπατήθηκαν ιδιοκτησίες. Η καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας ήταν ολοκληρωτική.
Στην περίοδο της βουλγαρικής κατοχής επίσης περιβόητα είναι τα λεγόμενα «ντουρντουβάκια», Ξανθιώτες κάθε θρησκεύματος που εξορίστηκαν σε καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία, και, συχνά, δεν ξαναγύρισαν από εκεί, αλλά υπάρχουν και δωσίλογοι και οι λεγόμενοι «Βουλγαρογραμμένοι», που γράφονταν «Βούλγαροι» για ένα κομμάτι ψωμί. Τρομερές μέρες πέρασαν οι εναπομείναντες κάτοικοι ως τις 9 Σεπτεμβρίου 1944 που καταρρέει το μέτωπο και αναχωρούν οι Βούλγαροι κατακτητές.
***
Η περίοδος της Βουλγαροκρατίας ενέπνευσε λογοτέχνες της Θράκης. Στο άρθρο μου «Στέφανος Ιωαννίδης (1923-2001): Ο πνευματικός ευεργέτης της Ξάνθης και της Θράκης» (8 Ιουνίου, 2021) αναφέρομαι στη μεγάλη του προσφορά. Ποιήματα και πεζά του (όπως το μυθιστόρημα «Τα παιδιά των πελαργών» (1965) αναφέρονται στην περίοδο της βουλγαρικής κατοχής. Στο βιβλίο μου «Στέφανος Ιωαννίδης – ένας λογοτέχνης γεννιέται» (2010) αναφέρομαι στη στενή σχέση του με την περίοδο αυτή.
Θεωρώ απαραίτητο να αναφερθώ σε ένα σημαντικό έργο της ποιήτριας Ελένης Δημητριάδου Εφραιμίδου, με τίτλο «Γκέρα», σελ. 196, εκδόσεις Σαιξπηρικόν, 2020, που περιέχει εικοσιοκτώ διηγήματα αναφερόμενα στη βουλγαρική κατοχή της Θράκης κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Τούτο το βιβλίο αποτελεί μία κατάθεση πολυσήμαντη και, θα τολμούσα να πω, πρωτοποριακή. Καταφέρνει να συνδυάσει πολλές πλευρές και πολλές προσεγγίσεις ενός και του αυτού θέματος: της Βουλγαροκρατίας της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Γλωσσικά και Λαογραφικά στοιχεία, ψυχογράφηση τριών κυρίως λαών: Ελλήνων, Βουλγάρων, Τούρκων, ενδοσκόπηση και διαφοροποιήσεις μέσα σε κάθε λαό. Πρόκειται για αφηγηματικό λόγο, εμπλουτισμένο με ιστορικά, βιωματικά, γλωσσολογικά, λαογραφικά στοιχεία.
Κάποιες πλευρές της βουλγαρικής κατοχής: «Κάποιος βουλγαρογραμμένος απ’ το χωριό τους κάρφωσε, τους πρόδωσε για λίγα αργύρια φτηνά». Το ψωμί που μοίραζαν είχε μέσα γυαλιά, μου έλεγε η μητέρα. Διαβάζουμε στο βιβλίο κάτι που μου έκανε τρομερή εντύπωση για τον βουλγάρικο ρατσισμό και τις βαθύτερες βλέψεις των κατακτητών: Καλαμποκίσιο ψωμί διέθεταν με γυαλιά στους Έλληνες, σταρίσιο χωρίς γυαλιά σε Αρμένιους, Τούρκους, Γύφτους. «Ειδωλολάτρες γίναμε και προσκυνάμε το καλαμπόκι και την μπομπότα. Οφθαλμαπάτες έχουμε τα βράδια. Βλέπουμε ν’ αχνίζει ζεστό ψωμί στο τραπέζι, να μοσχοβολάει λίγο κατσαμάκι στο ταψί, να χαμογελάνε τα παιδιά ευχαριστημένα, αλλά πού!».
Κλείνοντας, θα αναφερθώ σε συγκίνηση σε έναν αγωνιστή της αριστεράς, τον Θεοχάρη Παρασκευόπουλο (8 Μαρτίου 1933 – 15 Νοεμβρίου 2018). Τυχαία είχα βρει ένα σχολικό ημερολόγιό του. Το παραθέτω: «Την κατοχή την πέρασα πολύ δύσκολα από τους Βουλγάρους. Μόλις ήρθαν οι Βούλγαροι αμέσως καταφρόνεσαν εμάς τους χωριανούς, και μας πήραν τα κτήματα, και εμείς άμα γινόταν το θέρος, πηγαίναμε να μαζέψουμε πασάκι, μαζεύαμε μαζεύαμε γέμιζαν οι τορβάδες και ξεκινούσαμε για το σπίτι. Αλλά οι Βούλγαροι στο δρόμο μας χτυπούσαν και τα έπαιρναν, και εμείς αναγκαζόμασταν να πάμε να δουλέψουμε σαν σκλάβοι εις τους Βουλγάρους! Μας ανάγκαζαν να μιλήσουμε βουλγαρικά, και να πάμε στο σχολείο τους. Τι φοβερό πράγμα ήταν αυτό! Σαν σκυλιά μας είχανε. Μπα τι φοβερό πράγμα ήτανε αυτό! Στη ζωή μου τέτοιο πράγμα τώρα είδα. Με τόσα βάσανα περάσαμε την κατοχή και στο τέλος έγινε η απελευθέρωσις, και πάμε εις τα σχολεία τα Ελληνικά. Δόξα σοι ο Θεός, και πάλι δόξα σοι .
Εν Ξάνθη τη 7-6-46 – Θεοχάρης Παρασκευόπουλος».
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
