Η πραγματικότητα που όλοι βιώνουμε στη Δύση δείχνει πως η πυρηνική οικογένεια (μπαμπάς-μαμά-παιδί ή παιδιά) ήταν ένα λάθος, ακριβώς γιατί απαιτούσε από τους δύο συζύγους να κάνουν ό,τι παλαιότερα έκανε μια ολόκληρη κοινότητα ανθρώπων.
Η δομή αυτή της οικογένειας, που κρατήσαμε ως το πολιτιστικό ιδανικό τον τελευταίο μισό αιώνα, ήταν καταστροφική για πολλούς, αλλά κυρίως ήταν καταστροφική για τα παιδιά και τους πιο φτωχούς. Ήταν αυτή η δομή της οικογένειας που μας τραυμάτισε όλους, γιατί δεν ήταν συμβατή με τις ανθρώπινες υπαρξιακές μας ανάγκες.
Και χρειάζεται με γενναιότητα να αναγνωρίσουμε ότι η πυρηνική οικογένεια απέτυχε γιατί εξελίχθηκε σε μια αβάσταχτη ταλαιπωρία, που χρεώνονταν άδικα πότε στον έναν και πότε στον άλλο σύντροφο. Γι’ αυτό και σήμερα περίπου 1 στους 2 γάμους καταλήγουν σε διαζύγιο και το 50% των ενηλίκων είναι εκτός σχέσης (single).
ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ μέρος της ανθρώπινης ιστορίας η οικογένεια ήταν μια οικονομική μονάδα, καθώς μέχρι περίπου το 1900 στην «ανεπτυγμένη» Δύση το 75% των ανθρώπων εργάζονταν στην πρωτογενή παραγωγή, όπου δραστηριοποιείτο το σύνολο της οικογένειας, και το υπόλοιπο 25% σε μικρές και πάλι οικογενειακές επιχειρήσεις. Σ’ αυτές τις διευρυμένες οικογένειες/επιχειρήσεις αν κάποιος γονιός πέθαινε ή αποτύγχανε υπήρχε ένα ολόκληρο δίκτυο από τους υπόλοιπους συγγενείς για να αναλάβουν τη «δουλειά».
Στη Βικτωριανή εποχή αυτό το μοντέλο της διευρυμένης οικογένειας φτάνει στο ζενίθ της. Η οικογένεια προστατεύει όχι μονάχα από την οικονομική αλλά και από την ηθική απειλή. Η οικογένεια, εκτός από «οικονομική μονάδα», γίνεται πλέον και «ηθική μονάδα» που διδάσκει στα παιδιά το σωστό και το λάθος, αλλά και τις παραδοσιακές αξίες που απαιτείται να διατηρηθούν.
Στα πιο σημαντικά μειονεκτήματα του μοντέλου αυτού χρειάζεται να εντοπίσουμε ότι μερικές φορές δεν είναι κανείς ποτέ μόνος του, δεν υπάρχει και σπουδαία ιδιωτικότητα, ενώ οι γυναίκες είναι κολλημένες στην κουζίνα μαγειρεύοντας για 20-25 άτομα.
Στα τέλη του 19ου/αρχές 20ού αιώνα και καθώς το καπιταλιστικό εκκρεμές μετακινείται από την αγροτική στη βιομηχανική παραγωγή, ανοίγουν εργοστάσια στις μεγάλες πόλεις και οι νέοι φεύγουν απ’ τα σπίτια τους για να κυνηγήσουν το καπιταλιστικό όνειρο.
ΕΙΝΑΙ ΤΟ σημείο γέννησης της πυρηνικής οικογένειας, την οποία χρειάζεται τώρα η νέα φάση καπιταλιστικής εξέλιξης και η οποία θα κυριαρχήσει σαν οικογενειακό πρότυπο μέχρι το 1960. Τη χρονιά εκείνη το 77% των παιδιών κάτω των 18 ζει σε πυρηνικές οικογένειες (ενώ το 2014 είναι μόλις 46%). Την περίοδο εκείνη οι μισθοί στη Δύση αυξάνονται με ταχύτατους ρυθμούς, έτσι που μόνο με τον μισθό του άνδρα η οικογένεια μπορεί να ζήσει, οπότε η γυναίκα περιορίζεται ή υποβιβάζεται στις δουλειές του σπιτιού.
Αλλά, κάπου στα 1965, η «λατρεμένη» πυρηνική οικογένεια φαίνεται να εισέρχεται σε περίοδο κρίσης και αρχίζει να αντικαθίσταται από την ταλαιπωρημένη οικογένεια των επόμενων δεκαετιών. Και κάπως έτσι από το 1967 έως το 2017 το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν μόνοι τους διπλασιάζεται (από 7% σε 14%). Οι άνθρωποι παντρεύονται όλο και πιο αργότερα και χωρίζουν όλο και περισσότερο, ενώ το γενικότερο ποσοστό γονιμότητας/γεννήσεων πέφτει περίπου στο μισό.
Η ανθρώπινη ύπαρξη θα χρειάζεται απεγνωσμένα πάντα μια οικογένεια, ένα δίκτυο αγαπητικών σχέσεων, γιατί αυτή είναι η ανθρώπινη φυσιολογία. Θα χρειαζόμαστε πάντα έναν τόπο στον οποίο θα προσφέρεται φροντίδα και αγάπη άνευ όρων, εκεί όπου οι δεσμοί των ανθρώπων δεν είναι αποτέλεσμα συναλλαγής, αλλά εθελούσιας μετοχής και κοινωνίας
Το άγχος απ’ αυτές τις αλλαγές πέφτει προφανώς δυσανάλογα στα λιγότερο εύπορα νοικοκυριά, που πρέπει να κάνουν τη δουλειά που παλιότερα έκανε μια εκτεταμένη οικογένεια ή μια ολόκληρη κοινότητα.
Το βάρος αυτό επίσης δεν κατανέμεται ισότιμα μέσα στην οικογένεια, καθώς οι γυναίκες εξακολουθούν να ξοδεύουν πολύ περισσότερο χρόνο στις δουλειές του σπιτιού και στην ανατροφή των παιδιών.
Τα πλούσια κοινωνικά στρώματα από την άλλη μπορούν να «αγοράσουν» τώρα –κατά κάποιο τρόπο– την παλιά διευρυμένη οικογένεια μισθώνοντας ανθρώπους για να συνδράμουν ή και να αναλάβουν όλες αυτές τις δουλειές (δουλειές σπιτιού, μαγείρεμα, φροντίδα και φύλαξη των παιδιών, συναισθηματική στήριξη κ.λπ.).
Που σημαίνει πως η μετάβαση από τη διευρυμένη στην πυρηνική οικογένεια ήταν μια εξαιρετική ιστορία απελευθέρωσης, αλλά μόνο για όσους είχαν τα οικονομικά προνόμια να αγοράσουν αυτά που η πυρηνική οικογένεια δεν κάλυπτε.
Στην πραγματικότητα η πυρηνική οικογένεια γινόταν όλο και πιο πολύ μια ιστορία προσωπικής/ατομικής ελευθερίας για την αστική τάξη και μια ιστορία ταλαιπωρίας για τα εργατικά στρώματα. Η πυρηνική οικογένεια γινόταν όλο και πιο πολύ μια ιστορία ψευδοελευθερίας για τους φτωχούς ενήλικες και ψυχικού τραύματος για τα παιδιά.
Τώρα πια όλο και πιο πολλοί άνθρωποι παρασύρονται από το ρεύμα κατάρρευσης της πυρηνικής οικογένειας, άνθρωποι που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο έχουν χάσει την επαφή με τον έναν ή και τους δύο γονείς ή και τα αδέλφια τους.
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, κυρίως των χρόνων της Μνημονιακής λεηλασίας, τα όποια απομεινάρια της παλιάς διευρυμένης οικογένειας αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν κρίσιμο προστατευτικό παράγοντα από την ολοκληρωτική καταστροφή. Είναι οι παππουδογιαγιάδες που διέσωσαν κάπως την κατάσταση.
Δεν ξέρω αν η κατάσταση αυτή οδηγεί σταδιακά και «υποδόρια» στην πιο ακραία εξατομίκευση και αποξένωση που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα, σε μια κοινωνία μη-οικογένειας ή μη-σχέσης τελικά, που απλά θα είναι συμβατή με όσα απαιτεί η 4η Βιομηχανική Επανάσταση και η εποχή της ψηφιοποίησης των πάντων. Αναρωτιέμαι μήπως η νέα οικονομική μονάδα σ’ αυτό το επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι το «επιδοσιακό υποκείμενο», το απομονωμένο άτομο, που εκμεταλλεύεται τον ίδιο του τον εαυτό, έως το τελικό burn-out, επειδή το έκαναν να πιστεύει ότι αυτό είναι η επιθυμία της ελευθερίας του.
Ξέρω όμως η ανθρώπινη ύπαρξη θα χρειάζεται απεγνωσμένα πάντα μια οικογένεια, ένα δίκτυο αγαπητικών σχέσεων, γιατί αυτή είναι η ανθρώπινη φυσιολογία. Θα χρειαζόμαστε πάντα έναν τόπο στον οποίο θα προσφέρεται φροντίδα και αγάπη άνευ όρων, εκεί όπου οι δεσμοί των ανθρώπων δεν είναι αποτέλεσμα συναλλαγής, αλλά εθελούσιας μετοχής και κοινωνίας.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ζητήματα όπως αυτό του σεξουαλικού προσανατολισμού των ανθρώπων που ενσαρκώνουν το θεσμό της οικογένειας μοιάζουν άνευ νοήματος, στο βαθμό που ο ίδιος ο θεσμός κείται ημιθανής. Αντίθετα μάλιστα, τέτοιου είδους κοινωνικές πολώσεις ίσως και να αποπροσανατολίζουν από το πραγματικό διακύβευμα του τι θα κάνουμε με την έκλειψη της οικογένειας.
Νομίζω ήρθε η ώρα να ανακαλύψουμε καλύτερους τρόπους για να ζήσουμε μαζί, δίχως να ξαναγυρίσουμε στη Βικτωριανή εποχή, αλλά και πριν ο ρόλος της οικογένειας υποκατασταθεί από οργουελικά μορφώματα και καλούς κρατικούς πατερούληδες.
Υ.Γ.: Το 35% των Αμερικανών άνω των 45 ετών ζουν για χρόνια μόνοι, ενώ μόνο το 8% αναφέρουν ότι έχουν μια ουσιαστική συνομιλία με τους γείτονες τους. Μόνο 32% των Αμερικανών εμπιστεύεται τους γείτονές του.
* Ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης είναι MSc. Αναπτυξιακός και Κοινωνικός Ψυχολόγος.
