Φωτ: Από το έργο Late Night Tale του Wild Drawing (WD),
στη Γκαλερί Σαρρή 12 (Ψυρρή)
Οι αριστεροί, εν ευρεία εννοία, αρέσκονται, είναι μέρος της κουλτούρας τους, να βλέπουν πάντα τον κόσμο προοπτικά. Τι θα γίνει, πού θα πάει. Ή μάλλον, θα πάει καλά, αλλά, κατά κανόνα, δεν ξέρουμε πότε και πώς ακριβώς. Κι αυτό, βασικά, γιατί οι αριστεροί και δη οι κομμουνιστές, που δεν έχουν νερώσει το κρασί τους ούτε έχουνε πέσει στη λούμπα της γραφειοκρατίας και του δογματισμού, πιστεύουν στην θετική εξέλιξη, ότι αργά ή γρήγορα ο κόσμος θα πάει προς το καλύτερο. Το υποστηρίζει εξάλλου κι ο Μαρξ. Ο σπουδαιότερος φιλόσοφος της μεταφεουδαρχικής εποχής, πραγματιστής μέσα από κάτι που φαντάζει ουτοπικό, με ανάλυση και κατανόηση των πραγματικών δεδομένων της ιστορίας και της παρούσας εποχής. Το λέει κι ο ποιητής (εν μέρει). Έτσι κι αλλιώς η γη θα γίνει κόκκινη! Το επιβεβαιώνει και η φυσική τάση των κοινωνιών. Γιατί τι άλλο από φυσική τάση είναι ο διαρκής αγώνας, με επαναλαμβανόμενες κορυφώσεις και αναδιπλώσεις, για αλλαγή, για πέρασμα σε ένα ανώτερο επίπεδο διαβίωσης και συνύπαρξης των ανθρώπων; Με όσα πισωγυρίσματα, δυναμώνει και η αίσθηση ότι το σύστημα που κυριαρχεί εδώ και τουλάχιστον διακόσια χρόνια πλέον αγκομαχεί. Ούτε την κατηφόρα του δεν μπορεί να κατέβει χωρίς βαρύ λαχάνιασμα. Δεν κρατιέται ακόμα γιατί αποδίδει, ούτε γιατί αγαπιέται. Κρατιέται από συσσώρευση ισχύος. Με υπέρμετρη βία. Κρατιέται επειδή ακόμα μπορεί να ρουφάει, με όλο και μεγαλύτερη σκληρότητα, τον ανθό από τους ανθρώπους και από τους φυσικούς πόρους, εξαντλώντας και τους μεν και τους δε. Κρατιέται και γιατί μέσα σε τόσα χρόνια απόλυτης κυριαρχίας έχει δηλητηριάσει τα μυαλά των ανθρώπων.
Καθεστώς καταστροφής
Σήμερα πια, ακόμα και οι θιασώτες του καπιταλισμού, εξαιρουμένης της αισχρής μειοψηφίας του πλούτου και της εξουσίας, δισεκατομμύριαπολίτες σε όλες τις χώρες του κόσμου, των αναπτυγμένων χωρών συμπεριλαμβανομένων, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ξέρουν ή διαισθάνονται ότι αυτό το κυρίαρχο σύστημα είναι τελικά κόντρα στον άνθρωπο και κόντρα στη φύση. Όχι μόνο γιατί μετά από τέτοια ανάπτυξη της οικονομίας, των επιστημών, της τεχνολογίας και των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών θεσμών, δεν έφερε την ειρήνη, δεν έφερε τη δικαιοσύνη, δεν εξαφάνισε τη φτώχεια, ούτε καν την πείνα. Όχι μόνο γιατί δεν προστάτευσε την ομορφιά της φύσης και τη βιοποικιλία, αλλά τείνει να εξαντλήσει όλα τα φυσικά αποθέματα που διατηρούν τη ζωή πάνω στον πλανήτη. Προκαλεί συνεχώς πολέμους με δεκάδες εκατομμύρια νεκρούς, τραυματίες, αναπήρους, μετανάστες και πρόσφυγες και μολύνει σε βαθμό εξαιρετικά απειλητικό για κάθε είδος ζωής ολόκληρη τη γη. Τα ποτάμια της Ευρώπης μετατράπηκαν σε κανάλια αποχέτευσης των πόλεων και των βιομηχανιών∙ τα ψάρια έχουν λιγοστέψει τρομακτικά στα πελάγη και τους ωκεανούς στερώντας ήδη το φαγητό από εκατομμύρια ανθρώπους στην Αφρική κι αλλού και διαταράσσοντας ανεπανόρθωτα το θαλάσσιο οικοσύστημα, το οποίο, μαζί με τα δάση που αφανίζονται, εξασφαλίζει το οξυγόνο που αναπνέουμε. Και η κοινωνική ανισότητα εκτοξεύτηκε σε τέτοια ύψη που όλο και περισσότεροι άνθρωποι, σε κλίμακα δισεκατομμυρίων, στον πρώτο, τον δεύτερο και τον τρίτο κόσμο, ακόμα κι αυτοί που δουλεύουν νυχθημερόν κι αυτοί που παράγουν με οποιονδήποτε τρόπο, δυσκολεύονται όλο και πιο πολύ να καλύψουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους, δυσκολεύονται να ζήσουν αξιοπρεπώς. Η γη καταστρέφεται, τεράστιες εκτάσεις, ασύλληπτες, ερημοποιούνται από την κλιματική αλλαγή που προκαλεί η ιλιγγιώδης ρύπανση και από την υπερεκμετάλλευση, τις μονοκαλλιέργειες και τη χημική δηλητηρίαση στην οποία υποβάλλονται. Οι πάγοι λιώνουν στους πόλους. Ο υδροφόρος ορίζοντας μολύνεται. Ο καρκίνος καλπάζει. Οι ψυχικές ασθένειες έγιναν καθεστώς. Δεν είναι πια ο δακτυλοδεικτούμενος τρελός του χωριού, ο ένας στους χίλιους. Είναι δεκάδες εκατομμύρια οι άνθρωποι που μ’ αυτό τον καταναγκαστικό τρόπο ζωής, τον απάνθρωπο, ανταγωνιστικό, ανασφαλή, εγωιστικό και άνισο, επιβιώνουν μόνο με τη βοήθεια ψυχοφαρμάκων, ειδικά στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη.
Ο καπιταλισμός σαπίζει, αλλά κρατάει
Η ανθρωπότητα, με αυτό το σύστημα, πλησιάζει στο τέλος του αδιεξόδου στο ποίο έχει ήδη μπει και κουτουλάει στους τοίχους δεξιά και αριστερά, χωρίς να μπορεί να γυρίσει και πίσω, γιατί η ζωή είναι μόνο μπροστά. Σ’ αυτή την αδιέξοδη πορεία της δυστυχίας, με ή χωρίς υλικά αγαθά, οι κοινωνίες αντιδρούν ήδη, συχνά με θεαματικό τρόπο, κι άλλοτε σιωπηρά, παθητικά. Το σύστημα σαπίζει και η δυσωδία του πνίγει όλο και περισσότερο κόσμο. Ακόμα και η στροφή προς την άκρα Δεξιά, είτε πρόκειται για τα εθνικιστικά, ρατσιστικά έως και νεοναζιστικά μορφώματα στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Αυστρία, την Ουγγαρία, την Πολωνία, την Ουκρανία κ.λπ., είτε πρόκειται για την εντυπωσιακή κατίσχυση του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, αποτελεί εκδήλωση αυτής της δυσαρέσκειας, της απογοήτευσης, που φτάνει να γίνει οργή, για την τροπή του συστήματος, υπέρ των ολίγων και σε βάρος των πολλών. Η παρακμή αυτών των κοινωνιών εκτείνεται διαβρωτικά στις συνειδήσεις των ανθρώπων που, θυμωμένοι για τη διάψευση των υποσχέσεων που τους έδιναν επί δεκαετίες οι ελίτ που κυβερνούν, ότι όλοι θα ωφεληθούν με διάρκεια και ασφάλεια, είναι εξοργισμένοι με τη διάψευση των προσδοκιών τους. Δυστυχώς, με μεγάλη ανεπάρκεια παιδείας, που κι αυτό σκόπιμα καλλιεργήθηκε, γιατί αποτελεί μέρος του κοινωνικού ελέγχου, και ελλείψει καλύτερων ή πειστικότερων εναλλακτικών μοντέλων, όλο και περισσότεροι πολίτες αποκτούν την ψευδαίσθηση ότι το πρόβλημά τους θα λυθεί με περισσότερη βία σε βάρος αυτών που είναι σε χαμηλότερα στρώματα και επιζητούν κι αυτοί μια θέση στον ήλιο. Αντιπαθούν τις ελίτ, αλλά τείνουν σε μεγαλύτερο αυταρχισμό ανακυκλώνοντας τα προβλήματα.
Στοιχείο της παρακμής του συγκεκριμένου τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας, είναι οι εξεγέρσεις σε όλο τον κόσμο, που παίρνουν διαφορετικές μορφές ανάλογα με τα τοπικά χαρακτηριστικά. Ακόμα και η βάση του πολιτικού ισλαμισμού, οι κοινωνίες πολλών χωρών στην Ασία και την Αφρική, εξεγείρονται όχι επειδή πληρώνονται από τα αντιδραστικά αραβικά καθεστώτα, ούτε γιατί το λέει η θρησκεία τους. Εξεγείρονται γιατί τους έχει οδηγήσει στην εξαθλίωση το καπιταλιστικό σύστημα σε οποιαδήποτε παραλλαγή του. Γιατί η λεηλασία του φυσικού τους πλούτου τούς έχει καταδικάσει στη μιζέρια και τη δουλεία, γιατί οι πόλεμοι συμφερόντων δεν ξεκινούν από τις διαφορές μεταξύ των λαών, αλλά από τα διεθνή κέντρα εξουσίας που έτσι διαχειρίζονται τα συμφέροντά τους και επιβάλλουν την παγκόσμια ηγεμονία τους. Γι’ αυτό, ακόμα κι όταν οι όποιες κατευθυνόμενες από τα κέντρα εξουσίας εξεγέρσεις, όπως του Ισλαμικού Κράτους, αρχίζουν να ξεφεύγουν από τον έλεγχο των υποκινητών τους και ακολουθούν αυτόνομη πολιτική, τα ίδια τα κέντρα εξουσίας εξοντώνουν τους μέχρι χτες δικούς τους.
Εάν κανείς πάει κομμάτι-κομμάτι, χώρα-χώρα, λαό-λαό, σε όλο τον πλανήτη, θα διαπιστώσει ότι σχεδόν δεν υπάρχει χώρα με καπιταλιστικό σύστημα χωρίς βαθύ δομικό πρόβλημα και χωρίς αντίδραση από τις κοινωνίες, είτε με προοδευτική κατεύθυνση είτε με αυτοκαταστροφική διάθεση. Παντού, μα παντού, το καπιταλιστικό σύστημα κρατιέται κυρίως με τη βία, την ωμή, την άμεση, με τους πολέμους, τα βασανιστήρια, τα στρατόπεδα, τα πραξικοπήματα, τους βομβαρδισμούς, τις δολοφονίες, είτε με την συγκαλυμμένη βία των υπονομεύσεων και ανατροπών, των αποκλεισμών και των εκβιασμών, των απειλών και των εκφοβισμών, π.χ. Βενεζουέλα ή Ελλάδα, είτε με την εξαγορά και την εξαπάτηση. Γεμάτα είναι τα πανεπιστήμια, οι δεξαμενές σκέψεις και τα ΜΜΕ από διανοούμενους, δημοσιογράφους, επιστήμονες, συγγραφείς και καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένων πολλών κάποτε προοδευτικών, που ενσωματώθηκαν και στηρίζουν την καθεστηκυία τάξη. Με την παραπλάνηση και τη χειραγώγηση, με την τηλεόραση, το Χόλιγουντ και το λάιφσταϊλ, με την εξάρτηση από το δανεισμό, τα ψυχοφάρμακα και τον καταναλωτισμό, με το φόβο, την ανασφάλεια και την καταστολή, με περισσότερες φυλακές και μαζική, καθολική παρακολούθηση κάθε δραστηριότητας των πολιτών στην καθημερινή τους ζωή, διασφαλίζεται η κυριαρχία του καπιταλιστικού συστήματος.
Χωρίς εναλλακτικό δρόμο
Ζούμε σε μια εποχή παγκόσμιας δυσαρέσκειας, παγκόσμιας απογοήτευσης, παγκόσμιου αδιεξόδου. Απλά κάποιες εξαιρέσεις ή διαφοροποιήσεις, για ειδικούς λόγους, επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Οι κοινωνίες βογκάνε και θέλουν διέξοδο, την οποία το σύστημα από τη φύση του, κι από τη φάση εξέλιξής του, δεν μπορεί να προσφέρει. Αλλά επειδή δεν υπάρχει ορατό και χειροπιαστό το εναλλακτικό, το διάδοχο σύστημα, η καθολική εξέγερση δεν ολοκληρώνεται, δεν αποκτάει σώμα και δεν έχει ξεκάθαρο προσανατολισμό. Κι όταν ξεσπάει αναδιπλώνεται. Επίσης, οι κοινωνίες βιώνουν το αδιέξοδο του καπιταλισμού με όλες τις παρενέργειές του, έχοντας, όμως, ακόμα, περίσσευμα από την ακμή του, υλικό και ιδεολογικό που λειτουργεί ανασταλτικά.
Παντού υπάρχει η ανάγκη –και η προσμονή- μιας «λύσης», μιας πόρτας περάσματος στο επόμενο κοινωνικό μοντέλο, που ακόμα δεν είναι ορατή, γιατί αυτή η πρόταση, αυτό το πλάνο εξόδου δεν έχει ακόμα μορφοποιηθεί. Ζούμε σε μια εποχή που ο καπιταλισμός απαξιώνεται ραγδαία. Ζούμε σε μια εποχή που η θρησκεία δεν φαίνεται να αποτελεί σύστημα, πέρα από του να στηρίζει, σαν επίσημη εκκλησία, το υπάρχον σύστημα, συχνά στις πιο φρικιαστικές εκδοχές του, όπως στη Σαουδική Αραβία ή σε πιο ήπια μορφή όπως στην Πολωνία. Ο νεοφασισμός που διαδίδεται στην Ευρώπη κι αλλού δεν αποτελεί ένα άλλο σύστημα. Απλά εμπεριέχει πιο πολύ εσωτερική βία και μεγαλύτερη ξενοφοβία. Η επικράτησή του στην Ευρώπη, στη μουσολινική, φρανκική, σαλαζαρική και χιτλερική μορφή του, συνδέεται με την ένταση των αγριότερων πτυχών του καπιταλισμού. Δεν είναι λύση. Είναι επίταση του προβλήματος. Σαν να προσπαθείς να θεραπεύσεις τον πονοκέφαλο χτυπώντας το κεφάλι σου ή τα κεφάλια των άλλων στον τοίχο. Η αστική δημοκρατία, μετά από σημαντικές αξίες που άφησε στην πολιτισμική κληρονομιά της ανθρωπότητας, καταρρέει κάτω από τις αναπότρεπτες ανάγκες, τάσεις και επιταγές του καπιταλιστικού συστήματος, του οποίου αναπόσπαστο μέρος είναι. Τι μένει, λοιπόν;
Ξανά για σοσιαλισμό
Επιστρέφουμε στον Μαρξ. Ο σοσιαλισμός είναι το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη των κοινωνικών συστημάτων. Μα θα πει, κανείς, δοκιμάστηκε και απέτυχε. Πράγματι, αλλά όλο και πιο καθαρά φαίνεται ότι η με τόσους αγώνες και θυσίες προσπάθεια για το σοσιαλισμό δεν απέτυχε επειδή δεν αποτελεί το επόμενο στάδιο. Απέτυχε γιατί επιβλήθηκε από την ανάγκη των ανθρώπων να απελευθερωθούν από τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού, μάλλον πρόωρα, χωρίς όλες τις αναγκαίες προϋποθέσεις, πριν από την ολοκλήρωση της ανόδου και του περάσματος στη φάση, έστω της απαρχής, καθόδου του καπιταλισμού. Φάνηκε ότι δεν υπήρχαν ούτε οι αντικειμενικές ούτε οι υποκειμενικές προϋποθέσεις για την εδραίωση και την εφαρμογή του. Φάνηκε ότι η απόπειρα για σοσιαλισμό σε κοινωνίες καθυστερημένες, από κάθε άποψη, είναι μάλλον πρόωρη. Μπορεί να γίνει προσπάθεια, μπορεί να γίνει άλμα για να υπερπηδηθούν οι ελλείψεις, αλλά η εμπειρία έδειξε ότι όταν υπάρχει χάσμα, και όχι απλώς μια μικρή διαφορά ανάμεσα στο πραγματικό και το επιθυμητό, είναι εξαιρετικά δύσκολο έως και αδύνατο να πετύχει κανείς το σκοπό του. Κι ο Σπάρτακος είχε δίκιο που εξεγέρθηκε εναντίον της δουλείας, αλλά χρειάστηκαν δύο χιλιάδες χρόνια για να ωριμάσουν οι συνθήκες για την κατάργησή της. Τηρουμένων των αναλογιών, μπορεί κανείς να πει ότι κάτι αντίστοιχο συνέβη με τις απόπειρες δημιουργίας σοσιαλιστικών χωρών. Ο καπιταλισμός ήταν ακόμα στην πορεία ανόδου του∙ για την ακρίβεια έμπαινε στην καλύτερη, την πιο παραγωγική περίοδό του και το πολιτικό του σύστημα, η αστική δημοκρατία, αναπτυσσόταν με εντυπωσιακό και ελκυστικό τρόπο. Ενώ οι κινητήρες της επανάστασης προσπάθησαν να εφαρμόσουν το σοσιαλισμό σε κοινωνίες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αγροτικές και πολύ καθυστερημένες. Οι προσπάθειες αυτές δεν ολοκληρώθηκαν, όμως, άφησαν μια εξαιρετική κληρονομιά, βάση και προϋπόθεση για την επόμενη φορά, την πετυχημένη.
Στέλιος Ελληνιάδης
Το κείμενο πρωτομεταδόθηκε από τη ραδιοφωνική μου εκπομπή «Στο Κόκκινο, 105,5», στις 3 Απριλίου 2016
