Οι απόπειρες οικοδόμησης σοσιαλιστικών προ-κομμουνιστικών κοινωνιών δεν ήταν ούτε μάταιες ούτε άνευ περιεχομένου και ουσίας. Γιατί από τις απόπειρες αυτές το κυριότερο που κληρονομήσαμε σαν ανθρώπινος πολιτισμός δεν είναι ούτε τα δεδομένα καθυστέρησης που έμειναν σε σημαντικό βαθμό αξεπέραστα, όπως ο αυταρχισμός και η υστέρηση δημοκρατίας, ούτε η διολίσθηση των επαναστατών σε ηγεμονική νομενκλατούρα αποκομμένη από την κοινωνία, φαινομένων πραγματικών εξ αιτίας (και) των οποίων η απόπειρα έμεινε ατελέσφορη. Όπως, για ανάλογες με την εποχή και τις συνθήκες αιτίες, έμειναν ατελέσφορες άλλες σημαντικές απόπειρες στο δρόμο για την απελευθέρωση από την καταπίεση, την εκμετάλλευση και τη βαρβαρότητα, όπως η Γαλλική Επανάσταση, η Παρισινή Κομμούνα, η ιρλανδική επανάσταση, η ισπανική επανάσταση, το ΕΑΜικό αντιφασιστικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα και η επανάσταση του Δημοκρατικού Στρατού στην Ελλάδα ή ο γαλλικός Μάης του ’68 και η επανάσταση των γαρυφάλλων το 1974 στην Πορτογαλία επί ευρωπαϊκού εδάφους, αλλά και αντίστοιχες εξεγέρσεις και επαναστάσεις σε όλο τον κόσμο που δεν άγγιξαν τον τελικό τους στόχο. Δεν τελεσφόρησαν, δεν ολοκληρώθηκαν, δεν πέτυχαν το σκοπό τους, αλλά αποτελούν συστατικό στοιχείο, χειροπιαστό της έννοιας «επανάσταση». Χωρίς αυτές τις εξεγέρσεις-απόπειρες, η ανθρωπότητα, ο πολιτισμός, οι συνειδήσεις των πολιτών, οι λαοί δεν θα αντιλαμβάνονταν την έννοια όχι μόνο της επανάστασης, αλλά και της προόδου, της εξέλιξης, του νέου σταδίου, του ποιοτικά διαφορετικού. Οι έννοιες αυτές ή θα είχαν μόνο τεχνικό χαρακτήρα ή θα ήταν κενές περιεχομένου. Οι απόπειρες, οι προσπάθειες, οι πράξεις είναι αυτές που δίνουν νόημα στις αφηρημένες έννοιες και τις κάνουν γήινες, αντιληπτές, υλικές και πραγματοποιήσιμες, που τις εντάσσουν στη διαδικασία του γίγνεσθαι, που διαμορφώνουν το γίγνεσθαι. Καμία νέα επανάσταση, καμία ανατροπή, καμία άνοδος δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί, ούτε καν να ξεκινήσει, εάν δεν υπήρχε προηγούμενο που έθετε αυτή τη μορφή, αυτή τη δράση, σαν επιλογή μέσα στις δυνατότητες, μέσα στη φυσική αντίδραση στην επιδρομή, την καταπίεση και την εκμετάλλευση, σαν μέθοδο επίλυσης της αντίθεσης. Κι αυτή η καταχωρημένη στην ιστορία και τον πολιτισμό εμπειρία, το ίδιο το πραγματικό γεγονός, εμπεδώνει μέσα στην κοινωνική συνείδηση τη δυνατότητα κατ’ αρχήν και επακόλουθα, με ώριμες συνθήκες, την αναγκαιότητά της.
Η κατάρρευση και η νόθευση των εναλλακτικών σοσιαλιστικών μοντέλων που προκύψανε σαν αποτέλεσμα μεγάλων επαναστάσεων, και κάποια σαν προέκτασή τους, αποτέλεσε ένα σημαντικό πισωγύρισμα σ’ αυτή την κίνηση προς τα μπρος, αλλά τα θετικά επιτεύγματα των εγχειρημάτων είναι ριζωμένα στην κουλτούρα των κοινωνιών, σε παγκόσμιο και όχι μόνο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι κοινωνίες που δοκίμασαν το νέο σύστημα συγκροτήθηκαν και δυνάμωσαν σε πρωτόγνωρα επίπεδα με βαθιά ριζοσπαστικές αλλαγές, όπως είναι η κατάκτηση της ανεξαρτησίας και αυτοκυριαρχίας των λαών, η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και η καθιέρωση της ισοτιμίας ανδρών και γυναικών στο εσωτερικό τους, καθώς και η διασφάλιση της ειρηνικής συνύπαρξης στο εξωτερικό τους. Αυτή είναι μια εμπειρία κοσμογονική, με αξία διαχρονική, εξίσου σημαντική με την εμπειρία της επίσης βραχύβιας αθηναϊκής δημοκρατίας, που ακόμα καρποφορεί.
Όταν έρθει η ώρα
Αναμφίβολα, οι αποτυχίες, οι υποχωρήσεις, οι ήττες και τα πισωγυρίσματα αφήνουν επίσης τα ίχνη τους, με πολύ βαθιά και δυσεπούλωτα τραύματα. Αλλά κι αυτά τα στίγματα πέρα από τον ανασταλτικό τους χαρακτήρα, συμβάλλουν στη συσσώρευση γνώσεων και πληροφοριών που επίσης είναι απαραίτητες ώστε κάθε νέα προσπάθεια να μην υποπίπτει στους ίδιους εκτροχιασμούς και στις ίδιες παραλείψεις και λάθη.
Οι επαναστάσεις ή οι μεγάλες αλλαγές και ανατροπές δεν γίνονται επειδή τις σκέφτονται κάποιοι. Οι επαναστάσεις γίνονται γιατί ωριμάζουν οι συνθήκες και το κάθε τι πιέζεται και πιέζει να περάσει από τη μία φάση στην άλλη. Αυτός μάλλον είναι κανόνας του σύμπαντος, δεν αφορά μόνο τις ανθρώπινες συλλογικότητες, ούτε τις εξαιρεί όπως αφελώς έχουμε την ψευδαίσθηση ότι οι κοινωνίες είναι εκτός και υπεράνω νόμων. Ότι ο άνθρωπος είναι θεός ή ισότιμος του θεού για όσους πιστεύουν στην ύπαρξή του. Ότι ο όποιος θεός είναι καθ’ ομοίωσιν. Ότι όλο το σύμπαν φτιάχτηκε για να υπηρετήσει τον άνθρωπο! Εν τέλει, όση επιρροή κι αν ασκεί στους ανθρώπους, αυτή η αλαζονική «κατασκευή» δεν μπορεί να αλλάξει την συμπαντική τάξη πραγμάτων.
Οι κοινωνίες αλλάζουν, τα συστήματα αλλάζουν, όπως όλα αλλάζουν, όπως ο άνθρακας γίνεται διαμάντι και το σταφύλι κρασί. Αδιανόητη φαινόταν η κοινωνία χωρίς δούλους, όπως αδιανόητη φαινόταν η κοινωνία χωρίς βασιλιάδες και τσιφλικάδες επί χιλιάδες χρόνια. Πόσες και πόσες αποτυχημένες απόπειρες, πόσες ματαιωμένες επαναστάσεις, πόσες θυσίες δεν έγιναν για την μετεξέλιξη της κοινωνίας προτού ωριμάσουν οι συνθήκες για την κατάργηση της δουλείας και της δουλοπαροικίας!
Όταν οι συνθήκες φτάσουν στο σημείο αλλαγής, ούτε οι στρατοί, ούτε οι αστυνομίες, ούτε ο πλούτος δεν μπορούν να την εμποδίσουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν αποτελεί παράγοντα τόσο για την άφιξη στο σημείο κρούσης όσο και για την επίτευξη της αλλαγής. Ίσα-ίσα, ο ρόλος του είναι καθοριστικός γιατί ο άνθρωπος είναι η βασική κινητήρια δύναμη της κοινωνίας, κάθε κοινωνίας. Είναι και η αντίστοιχη δική του ωρίμαση που αποτελεί βασική προϋπόθεση της όποιας αλλαγής.
Για μια νέα ισορροπία
Το καπιταλιστικό σύστημα δεν ξέρουμε πόσο θα κρατήσει ακόμα. Όσο οι άρχουσες τάξεις θα μπορούν με βία, εξαγορά και παραπλάνηση να λεηλατούν και να διατηρούν την ισχύ τους, το σύστημα θα διεκδικεί και θα επιβάλλει τη συνέχισή του. Αλλά αυτό δεν θα αλλάζει την πραγματικότητα, δηλαδή τη διεύρυνση του χάους ανάμεσα σ’ αυτό που εφαρμόζεται κι αυτό που έχει ανάγκη η κοινωνία για να ζει, με τους βελτιωμένους πλέον σε σχέση με άλλες εποχές όρους τους οποίους έχει κατακτήσει και βιώσει και έχει εντάξει στην κουλτούρα της. Κάθε τι λιγότερο, κάθε τι κατώτερο θα την υποκινεί, αργά ή γρήγορα, να εξεγερθεί για να το επανακατακτήσει και να το μεγεθύνει. Κι αυτό θα αποτελεί μια συνεχή σύγκρουση με κάθε παράγοντα, με κάθε δύναμη, με κάθε στοιχείο και με κάθε αντίληψη που το εμποδίζει και το αποτρέπει να συμβεί. Αυτή η αντίθεση θα οξύνεται συνεχώς, χωρίς να έχει τη δυνατότητα η άλλη πλευρά, της όλο και μικρότερης μειονότητας που συγκεντρώνει όλο τον πλούτο τον οποίο υφαρπάζει από την συντριπτική πλειονότητα, να περιορίσει την όξυνση με ειρηνικά μέσα αφού αυτό θα πηγαίνει κόντρα στα συμφέροντά της. Γι’ αυτό, αυτή η αντίθεση, όσο κι αν συμπιέζεται από τους πολύπλοκους μηχανισμούς της εξουσίας, θα έρθει η στιγμή, σε αναζήτηση μιας νέας ισορροπίας, που θα τους συντρίψει όπως συντρίβει το τσουνάμι τις πόλεις και αχρηστεύει τον πυρηνικό σταθμό της Φουκουσίμα. Τα ανθρωπογενή φράγματα μόνο καθυστερούν, αναβάλλουν το συμβάν και δεν μπορούν επ’ άπειρον να το μεταθέτουν, γιατί αυτό αντιτίθεται στην πραγματικότητα που έχει εντωμεταξύ διαμορφωθεί. Ούτε οι τεκτονικές πλάκες σταματούν να κινούνται και να συγκρούονται προς μια νέα ηρεμία ούτε οι θύελλες και οι θάλασσες τρομάζουν από τα τάνκερ και τα αεροπλανοφόρα όσο μεγάλα και σύγχρονα κι αν είναι αυτά.
Η αναζήτηση αυτής της νέας ισορροπίας στα κοινωνικά πράγματα είναι που δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για κάθε επανάσταση. Και βρισκόμαστε ήδη σε φάση ανισορροπίας που μεγαλώνει. Όλες οι εκφάνσεις του καπιταλισμού και όλες οι αντιδράσεις του κοινωνικού σώματος είναι αιτίες και εκφράσεις αυτής της αυξανόμενης ανισορροπίας. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας και των υδάτων, η αποδάσωση και η ερημοποίηση της γης, η εξάντληση των φυσικών πόρων, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η τρομακτική ανισότητα στην κατανομή του πλούτου, ο αυταρχισμός των καθεστώτων, η μαζική φτώχεια και η πείνα, οι πόλεμοι, η διάλυση κρατών, η μετανάστευση και η προσφυγιά εκατομμυρίων ανθρώπων, η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους, ο περιορισμός και εκφυλισμός της αστικής δημοκρατίας, η διαφθορά και η διαπλοκή, η καταρράκωση της αξιοπρέπειας του ατόμου, όλα σε υπερτροφικό βαθμό, συνδιαμορφώνουν μια τεράστια ανισορροπία αφενός φυσική και αφετέρου κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική. Είναι πλέον φανερό δια γυμνού οφθαλμού ότι ο καπιταλισμός με την επικράτηση και την εξέλιξή του σε παγκόσμια κλίμακα υψώνει την ειδική και γενική ανισορροπία σε επίπεδα εκρηκτικά. Βέβαια, κανένας δεν μπορεί να πει μέχρι πότε η πολύμορφη καταστολή των επίσης πολύμορφων αντιδράσεων θα καθυστερήσει τη μεγάλη έκρηξη που θα φέρει την καινούργια ισορροπία.
Κι αυτό όχι μόνο γιατί οι κοινωνικές τεκτονικές πλάκες κινούνται υπογείως, αλλά και γιατί ο «υποκειμενικός παράγοντας» που θεωρούμε απαραίτητη την ύπαρξή του για να κατευθύνει με την αποφασιστική παρέμβασή του την τροπή του σαρωτικού ρεύματος της κοινωνικής αλλαγής σε φιλολαϊκή κατεύθυνση, είναι ακόμα ηττημένος, ζαλισμένος, αποπροσανατολισμένος, διαβρωμένος, διασπασμένος, απογοητευμένος και ανοργάνωτος. Και το κυριότερο έχει χάσει την αίσθηση της ιστορικής αποστολής του, της διαρκούς ανόδου προς την ανώτερη σφαίρα της ύπαρξης. Το αν η αναπότρεπτη πορεία της κοινωνίας για τη σύγκρουση και την ανακατάταξη θα ανασυγκροτήσει και τον «υποκειμενικό παράγοντα» σε βαθμό που θα έχει επάρκεια να ηγηθεί, να επιβληθεί και να διαχειριστεί τη νέα κατάσταση δεν είναι ακόμα αισθητό. Το σίγουρο είναι ότι, τα τελευταία χρόνια, κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες, και με τον καπιταλισμό ακόμα αρκετά σθεναρό, υπάρχουν «δείγματα» στην κατεύθυνση της ανασυγκρότησης του «υποκειμενικού παράγοντα». Ημιτελή ή δευτέρας ποιότητας, αλλά πάντως υπαρκτά. Και ακόμα πιο σίγουρο είναι ότι η φάση της ανθρωπότητας στην οποία έχουμε ήδη μπει, θα είναι πάρα πολύ ζόρικη για τους ανθρώπους, αλλά και ιστορικά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.
Στέλιος Ελληνιάδης
