Η πρόσφατη γενικευμένη διακοπή στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας που σημειώθηκε σε όλη την Ιβηρική –περιέλαβε το σύνολο της Ισπανίας, της Πορτογαλίας αλλά και τμήματα της Νότιας Γαλλίας– φέρνει στο προσκήνιο μια σειρά από θέματα με μεγάλη κοινωνική σημασία. Οι συγκεκριμένες συνθήκες που την προκάλεσαν για την ώρα παραμένουν αδιευκρίνιστες. Είναι άλλωστε ενδεχόμενο ότι δεν θα γίνει σύντομα δυνατή η δημοσιοποίησή τους καθόσον εμπλέκονται κρίσιμα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Όμως οι κρίσιμοι δομικοί παράγοντες που καθορίζουν την εμφάνιση τέτοιων περιστατικών (και δεν είναι λίγα αυτά που έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια σε διάφορα μέρη του κόσμου) είναι προσδιορίσιμοι και εν πολλοίς προβλέψιμοι.
Στο φυσικό / τεχνικό επίπεδο
Τα συστήματα παραγωγής, μεταφοράς και διανομής της ηλεκτρικής ενέργειας εκτίθενται σε σημαντικούς κινδύνους αστάθειας που τους αυξάνει αποφασιστικά η έκταση της δικτύωσης, και η πυκνότητά της. Η εμφάνιση μιας απότομης διαταραχής έστω και βραχείας διάρκειας (κάποιων δευτερολέπτων) στην ποσότητα της παραγόμενης ή μεταφερόμενης μέσω του δικτύου, ενέργειας (τόσο με όρους έλλειψής της όσο και με όρους περίσσειάς της – αυτό το τελευταίο όπως θα δούμε έχει ιδιαίτερη σημασία) μπορεί υπό όρους να επιφέρει μεγάλες ταλαντώσεις (μεγάλα «πάνω-κάτω») σε άλλα μεγέθη του συστήματος (π.χ. στην ηλεκτρική τάση σε διάφορα μέρη του συστήματος μεταφοράς) ικανές να δημιουργήσουν φαινόμενα αποσταθεροποίησης τύπου ντόμινο. Με αλλεπάλληλα «κύματα» αποσύνδεσης μονάδων παραγωγής και αντίστοιχα μεγάλων τμημάτων της κατανάλωσης (αστικών κέντρων, ευρύτερων περιοχών, δικτύων κοινής ωφέλειας κ.ά.) στην προσπάθεια να αποκατασταθεί μια νέα εξισορρόπηση της διατιθέμενης στο δίκτυο ενέργειας με την καταναλωτική ζήτηση.
Η αξιοπιστία των δικτύων και των υποδομών
Οι παραπάνω διαταραχές, μπορούν να προκληθούν από την εμφάνιση αστοχιών σε διάφορα στοιχεία του συστήματος. Στις μονάδες παραγωγής, στους αγωγούς του συστήματος μεταφοράς, στις διατάξεις διακοπτών που υπάρχουν, στους μετασχηματιστές που παρεμβάλλονται, στην αξιοπιστία των μονώσεων και της αντικεραυνικής προστασίας, στα συστήματα αυτομάτου ελέγχου της ευσταθούς λειτουργίας του συστήματος και σε πολλά άλλα. Ο παράγοντας «συντήρηση του δικτύου» και εξασφάλιση της ποιότητας της λειτουργίας του είναι κρίσιμος. Ο κατατεμαχισμός και η ιδιωτικοποίηση της παραγωγής και των δικτύων μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας έχει επιδράσει δυσμενώς ως τα παραπάνω με δύο τουλάχιστον τρόπους. 1) Αποφυγή απαιτούμενων λειτουργικών δαπανών και επενδύσεων (ιδιαίτερα στα δίκτυα μεταφοράς) από τους ιδιώτες-ιδιοκτήτες τους, για τους οποίους θεωρούνται ασύμφορες. 2) Κατακερματισμός των αρμοδιοτήτων και δικαιοδοσιών ελέγχου σε πολλαπλά επίπεδα. Της συντήρησης και του προγραμματισμού εκτέλεσης των σχετικών εργασιών αλλά και της λειτουργίας των συστημάτων σε αρκετές περιπτώσεις.
Σε συνάφεια με όλα τα παραπάνω, έχει παρατηρηθεί άλλωστε ότι σε φάσεις όξυνσης των διαρθρωτικών κρίσεων πολλαπλασιάζονται τα επεισόδια αστοχιών σε κρίσιμες υποδομές.
Ο παράγοντας «πολυπλοκότητα»
Η πολυπλοκότητα δεν είναι μια ουδέτερη τεχνική έννοια. Η σημερινή εξαιρετικά πυκνή διασύνδεση των ηλεκτρικών δικτύων, με τις μορφές που αυτή παίρνει ως προς το σχήμα της αλλά και τις πρακτικές λειτουργίας της που εφαρμόζονται, καλείται να εξυπηρετήσει τις επιταγές μιας ακραία χρηματιστικοποιημένης αγοράς ενέργειας που λειτουργεί με χαοτικούς όρους. Τέτοια τοπία έχουν την τάση να διαδίδουν με ταχύτητα στον χώρο, τις όποιες διαταραχές εμφανίζονται και αυξάνουν τον βαθμό πολυπλοκότητας των συστημάτων που απαιτούνται για την εξασφάλιση της ευστάθειάς τους. Η ευπάθεια και η τρωτότητα των συστημάτων αυξάνεται επιπλέον από το γεγονός ότι οι κοινωνικά κρίσιμες καταναλώσεις έχουν πολύ μεγάλο βαθμό συγκέντρωσης: Τεράστια αστικά κέντρα και οι εκτεταμένες ανάγκες ηλεκτροδότησης των δικτύων υποδομών τους (ύδρευσης, μεταφορών, κυκλοφορίας, επικοινωνίας αλλά και το σύνολο των δικτύων επικοινωνίας – σταθερή και κινητή τηλεφωνία και διαδίκτυο). Η κοινωνική ζωή γίνεται όλο και πιο αποφασιστικά διαμεσολαβούμενη από τη λειτουργία μιας σειράς δικτυώσεων και τη λειτουργία των σχετικών υποδομών. Οι τέτοιοι τρόποι κοινωνικής οργάνωσης δεν προκύπτουν από κάποια «φυσική αναγκαιότητα» αλλά αντανακλούν βαθύτατες κοινωνικές επιλογές του κόσμου του κεφαλαίου. Ακόμη περισσότερο, τα κόστη που προϋποθέτει η απρόσκοπτη λειτουργία των σχετικών υποδομών δεν είναι «εξωτερικά» (και οι αντίστοιχες διαταραχές και αστοχίες τους δεν είναι «φυσικά – εξωτερικά συμβάντα / κίνδυνοι» όσο κι αν εμφανίζονται ως τέτοια). Μια ακόμη κρίσιμη διάσταση: Η τέτοια ευπάθεια και πολυπλοκότητα των υποδομών σε συνδυασμό και με την τάση υπερβολικής αστικοποιημένης συγκέντρωσης (ένα μπλακ άουτ αυτής της έκτασης προϊδεάζει σχετικά), κραυγάζουν για τον εγκληματικό χαρακτήρα των πολιτικών των ελίτ που φλερτάρουν με τον πόλεμο σε όλες του τις εκδοχές ‒ από τις τυπικά στρατιωτικές μέχρι τις πλέον υβριδικές.
Οι «πράσινες» μορφές ενέργειας και η «κατάρα του Μίδα»
Δεν είναι αφηρημένα οικολογικό το θέμα της «πράσινης» ενέργειας. Οι τέτοιες αναπαραστάσεις του, συσκοτίζουν με κατευθυνόμενο «εκ των άνω» τρόπο το πρόβλημα. Το ζωτικό θέμα της χρήσης των δυνατοτήτων μετατροπής της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας σε άλλες ενδιάμεσες μορφές και τελικά σε ηλεκτρική, περνάει μέσα από τις μυλόπετρες των τεράστιων αναδιαρθρώσεων που προωθεί σήμερα το κεφάλαιο σε παγκόσμια κλίμακα. Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Αντίθετα από τους άλλους τρόπους μετατροπής μορφών ενέργειας σε ηλεκτρική (θερμοηλεκτρικά, υδροηλεκτρικά, πυρηνική ενέργεια κ.ά.), «ο ήλιος» και «ο άνεμος» δεν βρίσκονται υπό άμεσο ανθρώπινο έλεγχο. Αυτό σημαίνει ότι «κανονικά» (δηλαδή σε μια κοινωνία «πέραν του κεφαλαίου») θα δινόταν η δέουσα προτεραιότητα στην εξασφάλιση υποδομών συσσώρευσης-αποθήκευσης της μετατρεπόμενης ενέργειας σε κάποια ενδιάμεση μορφή (οι κύριες γνωστές μορφές μέχρι σήμερα είναι οι μπαταρίες, η παραγωγή υδρογόνου προς μελλοντική ελεγχόμενη καύση του και η αντλησιοταμίευση). Όμως η «λογική» του κεφαλαίου έχει πριμοδοτήσει μονομερώς μιαν άνευ ορίων υπερτοποθέτηση συστημάτων ηλιακών συλλεκτών και ανεμογεννητριών και την απευθείας σύνδεσή τους πάνω στα υπάρχοντα δίκτυα μεταφοράς ενέργειας που επιπλέον είναι ανεπαρκών διαστάσεων για να μεταφέρουν αυτή την επιπλέον ισχύ. Το αποτέλεσμα είναι ότι προκαλούνται όλο και πιο τακτικά, δύσκολα ελεγχόμενα «επεισόδια» πολύ μεγάλης παραγόμενης ισχύος, ικανά να δημιουργήσουν απότομες διαταραχές («πλεονάσματος» όπως αναφέραμε στην αρχή) και αυξάνοντας τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης των δικτύων. Βλέπετε το άμεσο κέρδος βγαίνει από την υπερδιαστασιολόγηση των ηλιακών και των αιολικών πάρκων, ενώ οι επενδύσεις στην ενίσχυση των δικτύων και στα συστήματα αποθήκευσης της μετατρεπόμενης ενέργειας θεωρούνται επί του παρόντος σε μεγάλο βαθμό ασύμφορες. Ακόμη περισσότερο όταν το τοπίο της ηλεκτρικής ενέργειας δίνει, έτσι όπως έχει στηθεί, άπλετο χώρο για τεράστια αύξηση της χρηματιστικοποίησης και για την αποκόμιση αστρονομικών, παρασιτικών κερδών απ’ αυτήν.
***
Σε όλα τα επίπεδα, τα κόστη και οι κατανομές τους ‒οι πρωτοφανείς μηχανισμοί μετακύλισής τους σε βάρος των μεγάλων κοινωνικών πλειοψηφιών‒ είναι κατ’ εξοχήν πολιτικοοικονομικές έννοιες χωρίς ίχνος «ουδετερότητας». Η αξιολόγηση των κινδύνων επίσης, και εδώ πρόκειται για στρατηγικές επιλογές (ως προς το πως είναι στημένα τα δίκτυα ενέργειας) που αυξάνουν σημαντικά τους κινδύνους για απρόσκοπτη συνέχιση της κοινωνικής ζωής. Ακόμη και της ίδιας της συσσώρευσης του κεφαλαίου σε κρίσιμους τομείς! Το «αστυνομικό δελτίο» μπορεί τελικά να μην μας πει τις ακριβείς περιστάσεις που οδήγησαν στο μπλακ άουτ, όμως οι δομικές αιτίες του δεν είναι καθόλου «άγνωστες» ή ακόμη περισσότερο «αναπόδραστα φυσικές». Έχουν να κάνουν με την «τρωτότητα» που παράγουν οι χαοτικοί τρόποι του κεφαλαίου, μέσα στις συνθήκες μάλιστα όπου πιέζεται να αντιμετωπίσει τους παροξυσμούς της κρίσης του.
