Ο Βύρωνας Κοτζαμάνης είναι καθηγητής Δημογραφίας (αφ.) στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτου Δημογραφικών Ερευνών και Μελετών (ΙΔΕΜ). Το παρόν κείμενο είναι (ελαφρώς συντετμημένη) αναδημοσίευση του ενημερωτικού δελτίου PopNews (τεύχος 2) που σε τακτά χρονικά διαστήματα δημοσιεύει το ΙΔΕΜ, με στόχο τη διάδοση των επιστημονικών δεδομένων και συμπερασμάτων στο ευρύτερο κοινό. Δείτε περισσότερα για τη δράση του ΙΔΕΜ στο: indemography.gr
Μπορείτε να παρακολουθήσετε την ομιλία του Β. Κοτζαμάνη, στο Συνέδριο για «Το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας στην τροχιά του 21ου αιώνα», που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 2024 στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με θέμα: «Ελλάδα, δημογραφικές εξελίξεις και προκλήσεις στον ορίζοντα του 2050», στον παρακάτω σύνδεσμο: www.youtube.com/watch?v=3OmFfTcKe4E.
του Βύρωνα Κοτζαμάνη
Οι πρόσφατες προβολές του πληθυσμού της Ελλάδας για το 2025-2050 (Ην. Έθνη, 2024 και Eurostat, EUROPOP- 2023) συγκλίνουν στο ότι, με δεδομένο το μη αναστρέψιμο αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων, αν τα μεταναστευτικά ισοζύγια είναι μηδενικά ο συνολικός πληθυσμός μας θα μειωθεί, ενώ οι 65 ετών και άνω θα είναι η μόνη ηλικιακή ομάδα που θα αυξηθεί. Ταυτόχρονα, τις αμέσως επόμενες δεκαετίες θα μειωθούν τόσο οι νέοι (0-19 ετών) όσο και ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας (20-64 ετών). Οι προαναφερθείσες εξελίξεις μας προβληματίζουν όλο και περισσότερο, και οι προκλήσεις που θέτει το «δημογραφικό» -ειδικότερα δε η γήρανση- είναι πολλαπλές. Στο σύντομο αυτό κείμενο επικεντρωνόμαστε στις επιπτώσεις των δημογραφικών μας εξελίξεων στις ηλικιακές δομές, και ειδικότερα στις μεταβολές του πλήθους και του ειδικού βάρους δυο μεγάλων ηλικιακών ομάδων: των 20-64 και των 65 και άνω ετών. Οι πρώτοι αποτελούν τον πληθυσμό εργάσιμης ηλικίας, ο οποίος με τη σειρά του επηρεάζει και τον πληθυσμό των απασχολουμένων, ενώ οι 65+ λαμβάνονται ως «εξαρτημένοι» από τους απασχολούμενους 20-64 ετών (υπόθεση που δεχόμαστε, αν και εν μέρει μόνον ισχύει, καθώς σήμερα δεν είναι όλοι οι 65+ -και δεν θα είναι και στο μέλλον- εκτός του κόσμου της εργασίας).
Οι δημογραφικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών αποτυπώνονται, εκτός των άλλων, και στους ρυθμούς μεταβολής του συνολικού πληθυσμού και των μεγάλων ηλικιακών ομάδων, που έχουν επιφέρει την επιτάχυνση της δημογραφικής γήρανσης. Οι εξελίξεις αυτές οφείλονται κυρίως:
i) Στη συρρίκνωση της διαγενεακής γονιμότητας και την επακόλουθη κατάρρευση των γεννήσεων μετά το 1980, καθώς όσες από τις προπολεμικές γενεές τεκνοποίησαν τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες έκαναν κατά μέσο όρο 2,2 παιδιά, αυτές που γεννήθηκαν γύρω από το 1960 έκαναν 2 παιδιά σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία, και όσες γεννήθηκαν γύρω από το 1985 έφεραν στον κόσμο λιγότερα από 1,5 παιδιά ανά γυναίκα. Η συρρίκνωση αυτή οδήγησε στη μείωση των γεννήσεων μετά το 1980, μια μείωση που επιταχύνθηκε την τελευταία δεκαπενταετία καθώς ο πληθυσμός των γυναικών σε ηλικία απόκτησης παιδιών μειώνεται ταχύτατα (και θα συνεχίσει να μειώνεται μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2040). Έτσι, πάρα τη θετική συμβολή των αλλοδαπών (15% των γεννήσεων την τελευταία εικοσαετία), η μείωση των μετά το 1980 γεννήσεων οδήγησε στη μείωση (τόσο σε απόλυτες όσο και σε σχετικές τιμές), αρχικά των 0-19 ετών, στη συνέχεια του νεανικού πληθυσμού παραγωγικής και αναπαραγωγικής ηλικίας (20-44 ετών) και τέλος των 45-64 ετών, επιτείνοντας ταυτόχρονα την αύξηση των 65+. Τα παραπάνω συνδέονται με την επιτάχυνση της δημογραφικής γήρανσης στη χώρα μας, καθώς οι 65+ είναι πλέον η μονή ηλικιακή ομάδα που θα αυξάνεται, με αποτέλεσμα να αποτελούν το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού το 2050 (από 24% το 2025).
ii) Στην ταχύτατη αύξηση των προσδόκιμων ζωής τόσο στη γέννηση όσο και στα 65 έτη (+16 έτη και + 6 έτη αντίστοιχα) μετά το 1950, μίας τάσης που θα επιβραδυνθεί μεν αλλά δεν θα ανακοπεί μέχρι το 2050.
Κατά την τελευταία δεκαπενταετία, όμως, στη δημογραφική γήρανση συνέβαλε και το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο (περισσότεροι έξοδοι από εισόδους στη χώρα μας). Παρά την είσοδο περισσότερων από 2 εκατομ. αλλοδαπών κατά την περίοδο αυτήν, είχαμε και τη μαζική έξοδο από τη χώρα, κυρίως των γενεών 1975-1995 (30-55 ετών σήμερα). Η συζήτηση και ο προβληματισμός γύρω από την έξοδο αυτή επικεντρώνεται σε μία μόνον από τις συνιστώσες της, το λεγόμενο “brain drain” Ελλήνων υπηκόων, αν και ένα μεγάλο τμήμα των εξόδων αφορά άτομα με σχετικά χαμηλά και μεσαία εκπαιδευτικά επίπεδα και εξειδίκευση, τόσο Έλληνες όσο και αλλοδαπούς εγκατεστημένους στη χώρα μας πριν το 2010. Σε αντίθεση δε με άλλες νοτιο-ευρωπαικες χώρες η φυγή των αλλοδαπών αυτών ελάχιστα μας έχει προβληματίσει, παρόλα τα δημιουργηθέντα κενά σε συγκεκριμένους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα.
Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα, στο κείμενο αυτό θέτουμε δυο ερωτήματα, στα οποία θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε:
- Είναι δυνατόν ‒και υπό ποιες προϋποθέσεις‒ παρόλη την αναμενόμενη μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών να μην μειωθεί το 2050 ο πληθυσμός των απασχολουμένων της ίδιας ηλικιακής ομάδας που ανέρχεται σήμερα στα 4,015 εκατομ.;
- Είναι δυνατόν μετά από 25 χρόνια η αναλογία απασχολούμενοι προς άτομα 65 ετών και άνω (1,64 απασχολούμενοι ανά άτομο 65+ σήμερα) να παραμείνει η ίδια με αυτήν του 2025;
Πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας και απασχολούμενοι στην Ελλάδα στον ορίζοντα του 2050
Για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά θα βασιστούμε στις πρόσφατες προβολές (EUROPOP 2023 – base line) για το 2050, προβολές που λαμβάνονται σαν βάση και από το Ageing Group της Ε.Ε. στην πρόσφατη εκθεσή του (Ageing Report 2024,Country fiches, Greece). Σε αυτές υιοθετείται ένα σενάριο μηδενικής σχεδόν μετανάστευσης (+48,2 χιλ. για την περίοδο 2025-2049), προβλέπεται μια αύξηση του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση κατά 4 σχεδόν έτη (και του προσδόκιμου στα 65 κατά 3 έτη) και δείκτες γονιμότητας 1,4-1,5 παιδιά ανά γυναίκα (ελαφρώς υψηλότεροι από αυτούς της πενταετίας 2020-24: 1,3-1,4), εκτιμώντας ότι την επόμενη εικοσιπενταετία δεν θα έχει δημιουργηθεί στη χώρα μας ένα ευνοϊκό περιβάλλον που θα επιτρέψει στις νεότερες γενεές να αποκτήσουν το αριθμό των παιδιών που επιθυμούν. Με βάση το σενάριο αυτό, το 2050 θα έχουμε μείωση του συνολικού πληθυσμού κατά 1,36 εκατομ. (8,935 αντί 10,293 εκατομ.), μια μείωση των 20-64 ετών κατά σχεδόν 1,68 εκατομ. (4,27 αντί των 5,95 εκατομ., ήτοι κατά -29%), ενώ εκτιμάται ότι οι 65 και άνω θα αυξηθούν κατά 700 χιλ. περίπου (3,15 εκατομ. έναντι 2,45 εκατομ.). Με βάση το σενάριο αυτό, το 2050 θα αντιστοιχούν μόνον 1,35 άτομα 20-64 ετών σε κάθε ηλικιωμένο 65 ετών και άνω (4,27/3,15 εκατομ.) αντί των 2,43 σήμερα (5,95/2,45 εκατομ.).
Ποιες όμως οι επιπτώσεις της μείωσης του πλήθους των 20-64 ετών στον πληθυσμό των απασχολούμενων της ίδιας ηλικιακής ομάδας, που το 2025 ανέρχεται σε 4 εκατομ.;
Πριν απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι αντιστοιχούν σήμερα μόνον 67,5 απασχολούμενοι σε 100 άτομα 20-64 ετών και 1,63 απασχολούμενοι ανά ηλικιωμένο 65+ (4,015/2,45). Η χώρα μας έχει το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής των 20-64 ετών στην απασχόληση στην Ε.Ε., πολύ χαμηλότερα από τον μέσο όρο (75,1%), ενώ σε κάποιες χώρες το ποσοστό αυτό υπερβαίνει το 82%. Το πολύ χαμηλό αυτό ποσοστό οφείλεται ι) στα εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό, τόσο των γυναικών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (έχουμε από το μεγαλύτερο χάσμα συμμετοχής ανάμεσα στα δυο φύλα) όσο και των δυο φύλων στις ηλικίες 20-29 ετών και 55-64 ετών, και ιι) στα υψηλά ποσοστά ανεργίας.
Δεχόμενοι τη μείωση των 20-64 ετών τις αμέσως επόμενες δεκαετίες που δίδει το base line σενάριο των προβολών της EUROSTAT (EUROPOP23), σενάριο που έχει ληφθεί σαν βάση και από το Ageing Group της Ε.Ε (2024 Ageing Report Economic & Budgetary Projections for the EU Member States, 2022-2070), αν (δείτε και τον πίνακα που συνοδεύει το κείμενο):
- Ο λόγος εργαζόμενοι 20-64 ετών/ άτομα εργάσιμης ηλικίας 20-64 ετών δεν αλλάξει παραμένοντας σταθερός στο 67,5% θα έχουμε το 2050 2,88 εκατομ. εργαζομένους μόνον αντί για 4,015 εκατομ. το 2025 και 0,9 απασχολούμενους για ένα ηλικιωμένο 65+ (2,88/3,15 εκατομ.) αντί των 1,64 σήμερα (4,015/2,45).
- Ο λόγος αυτός αλλάξει βάσει των σεναρίων του Ageing Group / E.E. (από 67,5 / 100 σήμερα σε 73,9/100 το 2050) θα έχουμε 3,15 εκατομ. εργαζομένους το 2050 αντί για 4,015 εκατομ. σήμερα (-865 χιλ.) και 1 απασχολούμενο ανά ηλικιωμένο 65+ (3,15/3,15) αντί των 1,64 σήμερα.
- Ο ίδιος λόγος αλλάξει αυξανόμενος από το 67,5% σήμερα στο 82% το 2050, στην περίπτωση αυτή, ακόμη και αν ο πληθυσμός 20-64 ετών μειωθεί κατά 1,68 εκατομ. (από 5,95 σε 4,27), οι εργαζόμενοι της ηλικιακής αυτής ομάδας θα ανέρχονται το 2050 στα 3,5 εκατομ. έναντι των 4,015 εκατομ. το 2025 (- 515 χιλ. ). Στο ευνοϊκό δε αυτό σενάριο, θα αντιστοιχούσαν 1,1 απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο 65+ (3,5/3,15) αντί των 1,6 σήμερα.
Επομένως, η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης με ενεργές πολιτικές δεν επαρκεί για να αντισταθμίσει πλήρως την οφειλόμενη στις δημογραφικές εξελίξεις μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών, και κατ’ επέκταση, των εργαζομένων της ηλικιακής αυτής ομάδας, καθώς παραμένει ένα «έλλειμμα» 515 χιλ. σε σχέση με το 2025. Με δεδομένο δε ότι στο σενάριο EUROPOP2023 που λαμβάνεται σαν βάση από το Ageing Group της Ε.Ε. η μετανάστευση είναι σχεδόν μηδενική (+48,2 χιλ. για την περίοδο 2025-2049), τίθεται το ερώτημα αν το έλλειμμα αυτό θα μπορούσε να καλυφθεί από ένα αρκετά υψηλότερο από το προβλεπόμενο στο σενάριο αυτό μεταναστευτικό ισοζύγιο, με δεδομένο ότι έχουν ήδη αρχίσει να εμφανίζονται στη χώρα μας κενά στην αγορά εργασίας.
Η χώρα μας έχει το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής των 20-64 ετών στην απασχόληση στην Ε.Ε.. Αυτό οφείλεται ι) στα εξαιρετικά χαμηλά ποσοστά συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό, τόσο των γυναικών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (έχουμε από το μεγαλύτερο χάσμα συμμετοχής ανάμεσα στα δυο φύλα) όσο και των δυο φύλων στις ηλικίες 20-29 ετών και 55-64 ετών, και ιι) στα υψηλά ποσοστά ανεργίας
Για να καλυφθεί αυτή η κατά 515 χιλ. μείωση των εργαζομένων 20-64 ετών το 2050 απαιτείται την επόμενη 25ετια ένα συνολικό θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο της τάξης των +700 περίπου χιλιάδων έναντι των +48 στο base line σενάριο του EUROPOP2023. Θα υπενθυμίσουμε δε ότι ένα ισοζύγιο της τάξης αυτής (+28 χιλ./έτος κατά μέσο όρο για μια εικοσιπενταετία) παραμένει παρόλα αυτά πολύ μικρότερο του αντίστοιχου της περιόδου 1991-2010 (40 χιλ. ετησίως). Ένα τέτοιο θετικό ισοζύγιο θα περιόριζε τη μείωση του συνολικού πληθυσμού κατά 645 χιλ. (9,59 αντί των «αναμενομένων» 8,94 εκατομ.) και αυτή των 20-64 ετών κατά 580 χιλ. περίπου (4,85 εκατομ. το 2050 έναντι των «αναμενόμενων» 4,27 εκατομ.) Στην περίπτωση αυτή οι απασχολούμενοι το 2050 θα προσέγγιζαν τα 4 εκατομμύρια (όσοι σχεδόν και σήμερα) ενώ θα αντιστοιχούσαν 1,24 απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο 65+ (3,90/3,15) έναντι των 1,64 σήμερα (4,015/2,45 εκατομ.).
Ένα ενδεχόμενο θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο της τάξης αυτής θα είχε ταυτόχρονα θετικές επιπτώσεις και στο «δημογραφικό», καθώς ένα τμήμα του πλεονάσματος των εισόδων έναντι των εξόδων θα αποτελείτο από νέους, όχι μόνον παραγωγικών αλλά και αναπαραγωγικών ηλικιών (25-49 ετών). Αυτοί θα επιβράδυναν τη δημογραφική γήρανση αλλά και την μείωση των ατόμων σε ηλικία απόκτησης παιδιών (οι γυναίκες ηλικίας 25-49 ετών, αναμένεται, αν το μεταναστευτικό ισοζύγιο είναι μηδενικό, να μειωθούν κατά 465 χιλ. ανάμεσα στο 2025 και το 2050, ήτοι κατά -28% ), επηρεάζοντας θετικά και τις γεννήσεις.
Μια τέτοια ενδεχόμενη θετική μεταναστευτική ζυγαριά (περισσότεροι είσοδοι [+] από εξόδους [-]), θα μπορούσε να προκύψει από τον διαφοροποιημένο συνδυασμό των εξής επιμέρους ισοζυγίων:
- Επιστροφή τμήματος των Ελλήνων που μετανάστευσαν πριν το 2025 (+)
- Επιστροφή τμήματος των αλλοδαπών εκείνων που διέμεναν στην Ελλάδα αλλά μετανάστευσαν πριν το 2025 (+)
- Εξόδων την περίοδο 2025-2049 Ελλήνων από τη χώρα μας (-)
- Επιστροφής τμήματος των Ελλήνων αυτών (+)
- Εισόδων την επόμενη εικοσιπενταετία αλλοδαπών προερχομένων από άλλες ευρωπαϊκές χώρες(+)
- Εξόδων την ίδια περίοδο από τη χώρα μας τμήματος των αλλοδαπών αυτών (-)
- Εισόδων το 2025-2049 αλλοδαπών προερχομένων από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη (+)
- Εξόδων την ίδια περίοδο τμήματος των αλλοδαπών αυτών (-)
***
Με βάση τα προαναφερθέντα, η απάντηση στο πρώτο από τα ερωτήματα («είναι εφικτό, παρόλη την μείωση του πληθυσμού 20-64 ετών να μην μειωθούν το 2050 οι απασχολούμενοι της ηλικιακής αυτής;») είναι υπό προϋποθέσεις θετική. Η απάντηση, αντιθέτως, στο δεύτερο («είναι δυνατόν η σημερινή αναλογία απασχολούμενοι προς άτομα 65 ετών και άνω να παραμείνει η ίδια με αυτή του 2025;») είναι αρνητική, καθώς, ακόμη και αν επιτευχθεί η αύξηση των ποσοστών απασχόλησης και υπάρξει ταυτόχρονα και ένα θετικότατο μεταναστευτικό ισοζύγιο, θα αντιστοιχούν το 2050 λιγότεροι απασχολούμενοι 20-64 ετών ανά ηλικιωμένο 65 ετών και άνω (1,24 έναντι 1,64 σήμερα). Στο σημείο αυτό οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι ο παραγόμενος και «συλλαμβανόμενος» πλούτος μιας χώρας για την κάλυψη των αναγκών της δεν εξαρτάται μόνον από τον πληθυσμό των εργαζομένων, αλλά και από πλήθος άλλων παραμέτρων. Το υπόδειγμα της «φθηνής ανάπτυξης» που ακολουθείται, με δεδομένες τις υφιστάμενες δεσμεύσεις (βλ. δημόσιο χρέος) καθώς και τις δημογραφικές εξελίξεις, σε συνδυασμό με την υποτίμηση του ρόλου της βιομηχανίας και του πρωτογενούς τομέα, θέτει πλήθος προβλημάτων και επιτάσσει μείζονες δομικές αλλαγές στην οικονομία (και στους θεσμούς). Αν αυτές οι αλλαγές δεν υλοποιηθούν, προβλέπεται να δημιουργηθούν σημαντικά προβλήματα στη χρηματοδότηση ‒εκτός των άλλων‒ του κράτους πρόνοιας, της υγείας, της παιδείας και της εθνικής άμυνας, ακόμη και αν η αναλογία εργαζομένων / άτομα 65+ παρέμενε το 2050 στα σημερινά επίπεδα (ανέφικτο, όπως είδαμε).
