Μέσα σε μια σειρά ανησυχητικών εξελίξεων των τελευταίων ημερών, την προηγούμενη Κυριακή 19/5 ήρθε να προστεθεί άλλη μια. Βρήκαν τον θάνατο, ο πρόεδρος της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν Ε. Ραϊσί και ο ΥΠΕΞ Χ. Αμίρ Αμπντολαχιάν που τον συνόδευε, όταν κατέπεσε το κρατικό ελικόπτερο που τους μετέφερε. Αν και οι συνθήκες του συμβάντος παραμένουν αδιευκρίνιστες, η ιδιαίτερα τεταμένη συγκυρία μέσα στην οποία βρισκόμαστε –με τις συγκρουσιακές συνθήκες που επικρατούν ανάμεσα στον άξονα ΗΠΑ-Ισραήλ και το Ιράν και τις δυνάμεις που το υποστηρίζουν αλλά και με την όξυνση της σύγκρουσης Δύσης / Ρωσίας– εύλογα εγείρουν ερωτηματικά σχετικά με το ενδεχόμενο η συντριβή του ελικοπτέρου να μην οφείλεται σε ατύχημα. Ακόμη περισσότερο, που αυτή συνέβη σε δυσπρόσιτη ορεινή περιοχή κατά την επιστροφή των Ιρανών επισήμων από επίσκεψη στο Δυτικό Αζερμπαϊτζάν για τα εγκαίνια φράγματος με την παρουσία του προέδρου αυτής της χώρας που έχει αναπτύξει πολύ στενούς δεσμούς με το Ισραήλ (αλλά και με την Τουρκία θα πρέπει να προσθέσουμε εδώ, δίνοντας ένα μέτρο των γεωπολιτικών περιπλοκών της ευρύτερης περιοχής). Καθόλου τυχαία το Ιράν επισήμως μέχρι στιγμής τουλάχιστον, αποφεύγει να κάνει λόγο για κατάρριψη ή για πιθανή δολιοφθορά, εφόσον εκτός των άλλων κάτι τέτοιο θα το έθετε σε μια στιγμή κενού εξουσίας και σημαντικής αβεβαιότητας, υπό την πίεση να απαντήσει ή και θα έθετε στο τραπέζι ιδιαίτερα ανεπιθύμητα ερωτήματα περί της πιθανότητας συμμετοχής και εσωτερικών παραγόντων στο συμβάν. Σε κάθε περίπτωση πάντως και ανεξαρτήτως των αιτίων, προκύπτει σοβαρή αδυναμία του Ιράν να προστατέψει την ανώτατη ηγεσία του και να διαθέσει τα κατάλληλα μέσα γι’ αυτό. Με δεδομένο μάλιστα ότι οι απώλειες σημαντικών Ιρανών κρατικών παραγόντων δεν έχουν πάψει να κλιμακώνονται τα τελευταία χρόνια, το Ιράν αυτή τη στιγμή παρουσιάζει μιαν αντιφατική εικόνα. Από τη μια έχει αυξηθεί εντυπωσιακά η εμβέλεια της από μέρους του προβολής ισχύος στην περιοχή το τελευταίο διάστημα, από την άλλη παρουσιάζει σημαντικά κενά ασφαλείας και κρατικής αποτελεσματικότητας που βεβαίως καταγράφονται από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές και πρώτα απ’ όλα από τους στρατηγικούς του αντιπάλους. Αυτό από μόνο του είναι μείζον πολιτικό πρόβλημα που δεν μπορεί παρά να βαρύνει στην επιλογή των χειρισμών που θα ακολουθήσουν.
Αβεβαιότητες και διλήμματα της επόμενης μέρας
Ασφαλώς δεν έχουμε σ’ αυτό το σημείωμα, τη δυνατότητα μιας λεπτομερούς ανάλυσης των εσωτερικών συσχετισμών που διαμορφώνουν το πολιτικό τοπίο στο Ιράν, το οποίο μάλιστα αφορά ιδιαίτερα πολύπλοκες, δυναμικές και πολυπαραγοντικές σχέσεις τόσο ανάμεσα στα κέντρα εξουσίας της Ισλαμικής Δημοκρατίας όσο και μέσα στην ιρανική κοινωνία. Θα βασιστούμε στα ευρέως γνωστά και ορατά.
Πρώτα απ’ όλα έχει προκύψει σημαντικό κενό εξουσίας που πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα στην στενή προθεσμία των 50 ημερών που ορίζεται για την εκλογή νέου Προέδρου. Τα πράγματα περιπλέκονται επιπλέον γιατί το σύστημα εξουσίας του Ιράν βρίσκεται ουσιαστικά σε μια επί της ουσίας μεταβατική φάση, εφόσον δεν αναμένεται να αργήσει να τεθεί ζήτημα διαδοχής του σημερινού Ανώτατου Ηγέτη Χαμενεϊ που έχει συμπληρώσει πλέον 35 χρόνια στην εξουσία. Τον εκλιπόντα πρόεδρο Ραϊσί που φαίνεται να έπαιζε σημαντικό εξισορροπητικό ρόλο ανάμεσα στις διαφορετικές πτέρυγες του συστήματος εξουσίας, υπήρχαν βάσιμες ενδείξεις που τον ήθελαν να είναι επιλογή γι’ αυτή την διαδοχή. Ακόμη περισσότερο που η εκλογή του στη θέση του Προέδρου συνέπεσε με την περίοδο που είδε την μεγαλύτερη πολιτική ευθυγράμμιση όλων των κέντρων εξουσίας (Ανώτατος Ηγέτης, Πρόεδρος, Βουλή, Φρουροί της Επανάστασης) κάτω από τον έλεγχο της θρησκευτικής ηγεσίας, στην ιστορία της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Αν και δεν αναμένεται κάποιος μείζων πολιτικός κλονισμός στο Ιράν – υπάρχουν αρκετοί και ισχυροί πυλώνες που διασφαλίζουν τη σταθερότητα του καθεστώτος (σώμα των κληρικών, Φρουροί της Επανάστασης και αποτελεσματικός έλεγχος των δυνάμεων ασφαλείας αλλά και μια σημαντική βάση υποστήριξής του) – η πρώτη δήλωση Χαμενεϊ αμέσως μετά τα γεγονότα, κινήθηκε σε καθησυχαστικούς τόνους εγγυώμενος την τάξη και την ασφάλεια των συνόρων, προϊδεάζοντας για τους κινδύνους που ελλοχεύουν και τα όσα διακυβεύονται.
Οι εξωτερικές και οι εσωτερικές πλευρές αλληλοεπηρεάζονται στενά
Οι ισορροπίες είναι λεπτές και οι εντάσεις δοκιμάζουν τις αντοχές όλων των δυνάμεων που κινούνται στην περιφέρεια και επιχειρούν να διευρύνουν τους βαθμούς κυριαρχίας και αυτοτέλειάς τους απέναντι στη Δύση. Και του Ιράν σε ό,τι μας αφορά εδώ συγκεκριμένα. Η μεγάλης διάρκειας επιθετικότητα των ΗΠΑ και της Δύσης απέναντι του έχει σωρεύσει δύσκολους όρους για την εσωτερική του κατάσταση. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, τα απανωτά κύματα κυρώσεων που του έχουν επιβληθεί έχουν δοκιμάσει την οικονομία του και έχουν τροφοδοτήσει έναν πληθωρισμό που πιέζει τα λαϊκά εισοδήματα ενισχύοντας την κοινωνική δυσαρέσκεια. Η ίδια δυτική επιθετικότητα των τελευταίων ετών, απέναντι στο πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και με την άσκηση πίεσης με μοχλό το Ισραήλ σε όλα του τα σύνορα (ακόμη και από τον βορρά από το Αζερμπαϊτζάν), έχει οδηγήσει στην ουσιαστική αποδυνάμωση της θέσης προηγούμενων «μεταρρυθμιστικών» πιο δυτικόστροφων μερίδων μέσα στο σύστημα εξουσίας του, οδηγώντας αντίστοιχα στην ισχυροποίηση του πολιτικού μπλοκ των «συντηρητικών» (χρησιμοποιούμε εδώ συμβατικά τη δυτική πολιτική ορολογία για λόγους συντομίας). Η ιρανική κοινωνία βέβαια διατρέχεται από σημαντικές αντιθέσεις και ανομοιογένεια. Διαθέτει σημαντική συσπείρωση σε μια πατριωτική βάση υποστήριξης μιας πολιτικής εθνικής αυτονομίας (και μάλιστα εν καιρώ πολεμικών απειλών) την ίδια στιγμή που περιλαμβάνει σημαντικά στρώματα με ελευθερόφρονες, κοσμοπολίτικες αντιλήψεις που καταπιέζονται και δυσφορούν. Ο ιρανικός κινηματογράφος μας έχει δώσει εξαιρετικά δείγματα που εικονογραφούν τις αντιφάσεις αυτής της πραγματικότητας. Σημαίνοντες δημιουργοί του διώκονται ή με δυσκολία χωρούν μέσα στα πολιτικά όρια που αφήνονται. Η προεδρία Ραϊσί είδε μια σκλήρυνση και ως αντίδραση μεγάλες διαδηλώσεις για τα δικαιώματα και τη θέση της γυναίκας και τη βίαιη καταστολή τους. Το ιστορικό χαμηλό συμμετοχής στις τελευταίες προεδρικές εκλογές δίνει κι αυτό ένα μέτρο του στενέματος της βάσης υποστήριξης του καθεστώτος.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο η ιρανική πολιτική ηγεσία καλείται να διαχειριστεί δύσκολα γεωπολιτικά διλήμματα σχετικά με τις ισορροπίες που πρέπει να τηρήσει μέσα στο ταραγμένο και ρευστό διεθνές σκηνικό. Σε ποια απόσταση από τη Δύση, με ποιες δυνατότητες κάποιας συνεννόησης μαζί της, και εκτόνωσης των κινδύνων μιας ανεξέλεγκτης σύγκρουσης με ένα Ισραήλ που δεν παύει να προκαλεί και να δοκιμάζει όρια; Τα διλήμματα που αφορούν τους ρυθμούς προώθησης του πυρηνικού προγράμματος αποκτούν επίσης κεντρική σημασία. Από την άλλη μεριά το Ιράν έχει ενταχθεί στους BRICS και αναπτύσσει στρατηγικές σχέσεις με Ρωσία και Κίνα. Και αυτή η σχέση όμως έχει τις δικές της αντιφάσεις και καλεί για την αναζήτηση αντίβαρων: Με την Κίνα να χρηματοδοτεί ετεροβαρώς τη Σαουδική Αραβία εις βάρος του, όταν ο συσχετισμός δυνάμεων ανάμεσα σε Ιράν και Σαουδική Αραβία για τον έλεγχο της Μ. Ανατολής είναι κεντρικό διακύβευμα. Απέναντι σε όλα τα παραπάνω οι πτέρυγες που συναπαρτίζουν το καθεστωτικό «συντηρητικό» μπλοκ εκφράζουν σημαντικές αποκλίσεις που ενδεχομένως θα αποτυπωθούν και στις υποψηφιότητες για το προεδρικό αξίωμα. Ο ρυθμιστικός ρόλος του Ανώτατου Ηγέτη και όποιου θα προωθηθεί ως διάδοχός του επίσης θα αποδειχθεί καταλυτικής σημασίας. Σε κάθε περίπτωση πάντως είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι η είσοδος σε μια εποχή αναζήτησης νέων πολιτικών ισορροπιών στο ιρανικό σύστημα εξουσίας, δεν μπορεί παρά να ενισχύσει τις τάσεις εσωστρέφειας και αποφυγής κινήσεων υψηλού ρίσκου στο εξωτερικό. Άλλωστε οι δίαυλοι επικοινωνίας κυρίως μέσω Ομάν και διαπραγμάτευσης με τις ΗΠΑ διατηρούνται σταθερά ανοιχτοί ακόμα και στις στιγμές παρόξυνσης των εντάσεων. Ο έλεγχος των τάσεων κλιμάκωσης είναι μείζον και καθόλου εξασφαλισμένο ζητούμενο και σχετίζεται με πολύ δύσκολες εσωτερικές και εξωτερικές ισορροπίες.
Ένα πρώτο συμπέρασμα
Το βίαιο τέλος της προεδρίας Ραϊσί, ότι αιτία κι αν είχε, επιβαρύνει την ήδη δύσκολη κατάσταση της ευρύτερης περιοχής και του Ιράν ειδικότερα, δίνοντας υπό όρους κάποιες ανάσες στην ισραηλινή και την αμερικανική πλευρά.
Η πραγματικότητα δεν χωράει μέσα στα απλοϊκά σχήματα μιας «απρόσκοπτης προέλασης» του μπλοκ των ανερχόμενων δυνάμεων. Το μπλοκ αυτό δεν είναι ακόμη τουλάχιστον, τόσο συμπαγές και οι σημαντικοί του παίκτες έχουν σημαντικές αδυναμίες και ευάλωτες πλευρές που φαίνεται να τους υποχρεώνουν να βάζουν όρια στις κινήσεις τους.
