Tελευταίο σημείωμα του 2024. Θα ξεκινήσω παραθέτοντας ορισμένα αποσπάσματα από ποιήματα του Κωστή Μοσκώφ. Αυτά ίσως δημιουργήσουν ένα κατάλληλο κλίμα για να μιλήσουμε για μια χρονιά που πέρασε, να την αναστοχαστούμε όσο καλύτερα μπορούμε, να καταλάβουμε πού είμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε.
[1]
Βλέπω
τις νύχτες
το ίδιο αστέρι,
που μέσα στο Έρεβος
μας φώτιζε…
[2]
Αιώνες υπομονής
αιώνες επιμονής
– το δειλινό σκέπασε
τον κόσμο,
«ματωμένο σεντόνι…»
Τι θα παίξουμε
σήμερα
Καραγκιόζη;
[3]
Η Επανάσταση
κρύφτηκε
Μέσα στην Άβυσσο
επέλεξα
να πορευτώ
ευθυτενής…
[4]
Ξάφνου η ελπίδα
χορτάρι χλωρό·
μην τη θερίσει
το δρεπάνι.
Δεν ήταν ευχάριστα όσα ζήσαμε το 2024. Ακόμα περισσότερο, δεν επιτρέπονται χαζοχαρούμενες, υπεραισιόδοξες εκτιμήσεις· ούτε φυσικά επανάληψη παλιών συνθημάτων και κλισέ. Το «τι θα παίξουμε σήμερα Καραγκιόζη;» αφορά όλους μας. Η παράταση (για πόσο;) μιας επιβαλλόμενης απάθειας δημιουργεί καθηλώσεις διαρκείας. Η κατανόηση είναι πράξη επαναστατική· η καφενοβιακή αντιμετώπιση όχι. Ας βάλουμε μια σειρά στις σκέψεις.
Σε παγκόσμιο επίπεδο
Πρώτα ο πόλεμος
Το 2024 δεν μπορεί να αξιολογηθεί έξω από το γεγονός του πολέμου. Ο πόλεμος καθίσταται μόνιμος παράγοντας, απλώνεται σε πολλές ηπείρους, αφορά διεθνοποιημένες συγκρούσεις, απειλεί λαούς, χώρες, κοινωνίες και ίσως ολόκληρη την ανθρωπότητα. Σαν να πρέπει να πληρωθεί ένα τεράστιο τίμημα σε ανθρώπινο και παραγωγικό υλικό, ώστε ή το σύστημα (the system), πάντα καπιταλιστικό, να ξεπεράσει μια δομική κρίση – ή για να έχουμε μια μετάβαση σε έναν κόσμο καλύτερο, δικαιότερο, αρμονικότερο (όπως λένε οι Κινέζοι σήμερα) που να κυβερνιέται με σοφία, ευημερία και παγκόσμια διακυβέρνηση…
Η λογική της εξέλιξης –με απουσία του λαϊκού παράγοντα από την παγκόσμια σκηνή– δημιουργεί αμφιβολίες για το αν ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε μεγάλες κοσμοκρατορικές δυνάμεις και η γεωπολιτική ισχύς θα οδηγήσουν σε κάτι καλύτερο, ή σε τοπία δυστοπικά.
Προς το παρόν ο πόλεμος απλώνεται· η οικονομία ακολουθεί ρυθμούς προετοιμασιών για σύγκρουση· βλέπουμε σε απευθείας μετάδοση γενοκτονίες, βομβαρδισμούς αμάχων, νοσοκομείων, σχολείων, πανεπιστημίων, μουσείων· και οι εμπρηστές του πολέμου (δυνάμεις της συλλογικής Δύσης + Ισραήλ) γίνονται ολοένα και επιθετικότερες.
Η διεθνής απομόνωση του Ισραήλ υπήρξε ένα γεγονός μεγάλης σημασίας. Ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο μεγάλη η κατακραυγή ενάντιά του. Γνώρισε την καταδίκη του στον ΟΗΕ, και εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Νετανιάχου ως εγκληματία πολέμου. Η πτώση της Συρίας, από την άλλη, θα αποδειχθεί γεγονός μεγάλης γεωπολιτικής σημασίας, προπομπός αναδασμού στην ευρύτερη περιοχή.
Ο πόλεμος καθίσταται μόνιμος παράγοντας, απλώνεται σε πολλές ηπείρους, αφορά διεθνοποιημένες συγκρούσεις, απειλεί λαούς, χώρες, κοινωνίες και ίσως ολόκληρη την ανθρωπότητα
Ο ψηφιακός καπιταλισμός και οι αλγόριθμοι στο τιμόνι
Η χρηματιστικοποίηση της οικονομίας, και η παγκοσμιοποίηση που επέφερε μέσα σε 3 δεκαετίες (σαν γενικό γιατρικό των ασθενειών του καπιταλιστικού συστήματος και σαν ένα νέο καθεστώς συσσώρευσης σε παγκόσμιο επίπεδο), εξελίσσεται και συμπληρώνεται από την ψηφιακή μετάβαση. Ο ψηφιακός καπιταλισμός είναι η πιο προωθημένη παραλλαγή, και γύρω από αυτήν διεξάγεται ο σύγχρονος λυσσαλέος ανταγωνισμός, η διαπάλη για ηγεμονία, η υπερσυγκέντρωση κεφαλαίου. Σε συνθήκες κρίσης, ύφεσης και επιβράδυνσης των ρυθμών ανάπτυξης σε όλο τον κόσμο, και με την ανισομετρία που διαπερνά το σύστημα, ο ανταγωνισμός και η διέξοδος για ισχυρές μερίδες του κεφαλαίου μπορεί να γίνει μόνο δια της ισχύος, δια του πολέμου.
Η ψηφιοποίηση ξεκινά πρώτα από τον στρατιωτικό τομέα (γενικώς) και μετά απλώνεται σε προϊόντα μαζικής κατανάλωσης. Η τεχνητή νοημοσύνη, πριν γίνει εμπορικό πακέτο και πριν ακόμα ρυθμίσει τη διαχείριση της ζωντανής εργασίας με πιο αποφασιστικό τρόπο, έχει θητεύσει σε όλα τα στρατιωτικά προγράμματα σχεδόν όλων των εμπόλεμων πλευρών. Βάσεις δεδομένων, διάστημα, κβαντικοί υπολογιστές, βιομετρικός κατασταλτικός μηχανισμός χρησιμοποιούνται για τη ρευστοποίηση του χρόνου, για την άντληση υπεραξίας, για τον έλεγχο και το ξεφόρτωμα από το «κράτος» όλων των λειτουργιών μέριμνας και αναπαραγωγής. Πρόκειται για τάση και όχι για καθολική πραγματικότητα. Πάντα συνυπάρχουν νέες και παλιές μορφές εκμετάλλευσης, διαχείρισης, ελέγχου. Τα μοντέλα συσσώρευσης όμως τροποποιούνται, και ο ψηφιακός καπιταλισμός προχωρά (μάλλον ανεμπόδιστα) όσον αφορά τις γενικές κατευθύνσεις.
Το 2024, οι κοινωνικές ανισότητες παρουσίασαν αυξητική τάση στις περισσότερες χώρες, επηρεάζοντας αρνητικά τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα και εντείνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Το ΔΝΤ καλεί τον επιχειρηματικό κόσμο «να προετοιμαστεί για αβέβαιους καιρούς» (Οκτώβριος 2024) και τονίζει ότι οι ανισότητες θα ενταθούν λόγω της τεχνητής νοημοσύνης, εκτιμώντας ότι περίπου το 60% των θέσεων εργασίας σε προηγμένες οικονομίες θα μπορούσαν να «επηρεαστούν αρνητικά».
Τέλος, πρέπει να επισημανθεί το γεγονός του πρώτου μεγάλου ψηφιακού μπλακ-άουτ που συνέβη στις 19 Ιουλίου: το παγκόσμιο «κραχ» του κυβερνοχώρου επέφερε ευρεία διακοπή και αναστάτωση στα πληροφοριακά συστήματα, καθήλωσε πτήσεις, έκλεισε τράπεζες, βιομηχανίες, μέσα ενημέρωσης και συστήματα υγειονομικής περίθαλψης σε όλο τον κόσμο, λόγω «σφάλματος ενημέρωσης» από την εταιρεία κυβερνοασφάλειας CrowdStrike… Ο γιγαντισμός έχει τις αχίλλειες πτέρνες του.
Η έκπτωση της δημοκρατίας και η κοινωνική δυσαρέσκεια
Το 2024 σημαδεύτηκε από μια τεράστια έκπτωση της δημοκρατίας σε πλανητική κλίμακα. Δηλαδή η «δημοκρατία», ήγουν το υπάρχον αντιπροσωπευτικό σύστημα και οι παραλλαγές του, δίνει τη θέση της σε πιο απτά, πιο ωμά κέντρα εξουσίας που αποφασίζουν για τις βασικές κατευθύνσεις. Κι όμως το 2024 ήταν χρονιά εκλογών σε πάρα πολλές χώρες: περίπου 60 χώρες που αντιπροσωπεύουν το 54% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 60% του ΑΕΠ (ΗΠΑ, Μεξικό, Αγγλία, Ινδία, Γαλλία, Ν. Αφρική, Ταϊβάν, 27 ευρωπαϊκές χώρες – ευρωεκλογές, κ.λπ.). Βασικές τάσεις που αναδείχθηκαν:
- Άνοδος του πολιτικού κατακερματισμού: παρατηρήθηκε σε πολλές χώρες άνοδος μικρότερων κομμάτων και ανεξάρτητων υποψηφίων, ενδεικτικό του πολιτικού κατακερματισμού και της αυξανόμενης δυσπιστίας απέναντι στα παραδοσιακά κόμματα.
- Πολιτικά η λαϊκή δυσαρέσκεια εκφράστηκε, αλλά πήρε συνήθως ένα ακροδεξιό πρόσημο. Τα κόμματα εξουσίας κατέγραψαν μεγάλη εκλογική φθορά. Η επανεκλογή του Τραμπ τάραξε τα νερά και τους προσανατολισμούς σε παγκόσμιο επίπεδο.
- Ο πολιτικός λόγος επικεντρώθηκε σε ζητήματα μετανάστευσης, εθνικής ταυτότητας και προστασίας των εθνικών οικονομιών.
- Η ενεργειακή κρίση και η πράσινη μετάβαση βρέθηκαν στο επίκεντρο του πολιτικού διαλόγου στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική.
- Εξασθένιση της συμμετοχής: Σε πολλές χώρες καταγράφηκε η τάση για χαμηλή συμμετοχή στις εκλογές, φαινόμενο που συχνά συνδέεται με απογοήτευση για την πολιτική, ή απάθεια ως προς τις επιλογές των υποψηφίων.
- Η τεχνολογία έπαιξε σημαντικό ρόλο στις εκλογικές διαδικασίες, με τη χρήση αλγορίθμων, την ψηφιακή καμπάνια και την ηλεκτρονική ψηφοφορία. Ταυτόχρονα, ενισχύθηκαν οι ανησυχίες για την ασφάλεια των δεδομένων και την παραπληροφόρηση μέσω πλατφορμών.
- Καταγράφηκε διεύρυνση των ανισοτήτων: Οι εκλογές ανέδειξαν σε ένα βαθμό τις αυξανόμενες ανισότητες σε πολλές χώρες, σε οικονομικό και σε κοινωνικό επίπεδο, όπως επίσης και διαφορετικές προτεραιότητες μεταξύ αστικών κέντρων και αγροτικών περιοχών.
- Η διεύρυνση της ομάδας BRICS, αλλά και οι εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα, επηρέασαν τον τρόπο που τα εκλογικά σώματα σε ορισμένες χώρες αντιλαμβάνονται τον ρόλο τους στο διεθνές περιβάλλον (π.χ. Ρουμανία, Σλοβακία, Ουγγαρία κ.λπ.).
Μεγάλες καταστροφές
Η διατάραξη των σχέσεων ανθρώπου-φύσης έχει επιφέρει συχνότερες και καταστροφικότερες συνέπειες από ακραία φαινόμενα περιβαλλοντικής μόλυνσης, υπερπληθυσμού σε άθλιες συνθήκες, ασθενειών και έλλειψης στοιχειωδών υποδομών, εγκατάλειψης δομών πολιτικής προστασίας. Φωτιές, πλημμύρες, κατολισθήσεις, σεισμοί, πόλεμοι έχουν επιφέρει πολλαπλά πλήγματα στους απλούς και φτωχούς ανθρώπους. Οι πρόσφατες πλημμύρες στη Βαλένθια, μα και οι φωτιές το καλοκαίρι στην Ελλάδα, δείχνουν το πού μπορούν να οδηγήσουν η εγκατάλειψη των υποδομών και η διαφθορά.
Στον ελληνικό στίβο
Στην Ελλάδα τα κυριότερα γεγονότα του 2024 που καταγράφουν οι μηχανές αναζήτησης είναι:
- Η ψήφιση του νόμου για τον γάμο και την τεκνοθεσία των ομόφυλων ζευγαριών (Φεβρουάριος), που επέφερε αντιδράσεις ή και πόλωση μέσα στην ελληνική κοινωνία.
- Η ψήφιση του αντισυνταγματικού νόμου για την δυνατότητα ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων (Μάρτιος), που πραγματοποιήθηκε μετά από κινητοποιήσεις στα ΑΕΙ επί δύο μήνες. Η εφαρμογή του ακόμα εκκρεμεί. Το ιδιαίτερο που πρέπει να επισημανθεί είναι πως μέσα στην κοινωνία, και ειδικά στη νεολαία, υπήρξε μεγάλη αποδοχή για τον δημόσιο χαρακτήρα των Πανεπιστημίων, παρά το συνεχιζόμενο σφυροκόπημα των συστημικών κομμάτων και ΜΜΕ.
- Οι ευρωεκλογές και το ηχηρότατο μήνυμα της αποχής (Ιούνιος). Όλα τα κόμματα επλήγησαν από αυτή τη συμπεριφορά των πολιτών, οι οποίοι δεν βρήκαν τίποτα ελκυστικό στα 31 κόμματα που διεκδικούσαν την ψήφο τους. Η ραγδαία πτώση της Ν.Δ. (από 40,8% σε 28,3%) και τα χαμηλά ποσοστά των δύο κεντροαριστερών κομμάτων τροφοδότησαν μια διαδικασία ρευστοποίησης του πολιτικού σκηνικού. Παρακολουθήσαμε (ακόμα συνεχίζεται) μια μεγάλη αμφισβήτηση της ηγεσίας Ανδρουλάκη στο ΠΑΣΟΚ, και μια διαδικασία κονιορτοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ με διασπάσεις και διαδικασίες αδιανόητες και βαθιά αντιδημοκρατικές.
Επομένως το ρήγμα που προκάλεσε η αποχή δεν ήταν κάτι συγκυριακό. Εκφράζει μια μεγάλη κρίση αντιπροσώπευσης και μια βαθιά αναδιάταξη του πολιτικού σκηνικού. Η Ν.Δ. είναι κι αυτή εμπλεκόμενη στον καμβά, επειδή έχει φανεί πως η αυτοδυναμία έχει χαθεί ήδη, διότι η φθορά είναι μεγάλη και γρήγορη, και στο εσωτερικό της αναπτύσσεται μια έντονη κριτική (Καραμανλής και Σαμαράς). Η κεντροαριστερά δεν μπορεί να συμμαζέψει τα ιμάτιά της και στο προσκήνιο δεν φαίνεται να εμφανίζεται κάτι ελκυστικό. Επομένως η ρευστοποίηση θα συνεχιστεί. Σε μεγάλο βαθμό αντανακλά ανταγωνισμούς και νέες διευθετήσεις στον κόσμο των ολιγαρχών και των Πρεσβειών. Το 2025 θα ξεκινήσει με μια δοκιμασία, που θα είναι η εκλογή νέου προέδρου της Δημοκρατίας, γεγονός που ήδη έχει τροφοδοτήσει αναζητήσεις και διερευνήσεις…
Η Τουρκία δεν έχει μειώσει ούτε στο ελάχιστο τις επεκτατικές της βλέψεις, και προχωρά σε τετελεσμένα κατοχύρωσης των διεκδικήσεών της, ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύεται σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη
Το 2024 ήταν και χρονιά απολογισμών: της Κυπριακής τραγωδίας-προδοσίας και της Μεταπολίτευσης. Οργανώθηκαν πολλά συνέδρια και ημερίδες, εκδόθηκαν βιβλία και αφιερώματα. Από επίσημη πλευρά τα πιο σημαντικά συγκαλύφθηκαν ή και ωραιοποιήθηκαν. Από ουσιαστικής απόψεως τρεις πρωτοβουλίες προσπάθησαν να καλύψουν –όσο μπορούσαν– μια αντιθετική προς την συστημική άποψη: Το Συνέδριο για το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας που έγινε στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών τον Μάιο στην Αθήνα, το αφιέρωμα για τα 50 χρόνια μεταπολίτευσης στο περιοδικό «Τετράδια», και το συνέδριο «Μεταπολίτευση: Ο απολογισμός που δεν έγινε» που διεξήχθη τον Δεκέμβριο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Το 2024 ήταν επίσης χρονιά ευόδωσης του «ελληνοτουρκικού ειδυλλίου» υπό την άμεση αποδοχή της τουρκικής υπεροχής και ηγεμονίας στην περιοχή. Από τη μια η Τουρκία δεν έχει μειώσει ούτε στο ελάχιστο τις επεκτατικές της βλέψεις, και προχωρά σε τετελεσμένα κατοχύρωσης –με στρατιωτικά μέσα– των διεκδικήσεών της, όπως έγινε πρόσφατα στην Κάσο. Ταυτόχρονα αναδεικνύεται σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη (βλέπε και εξελίξεις στην Συρία). Από την άλλη, η ελληνική πλευρά δείχνει σημάδια φοβίας και αφασίας, σημάδια προθυμίας να κάνει ό,τι πουν οι ΗΠΑ και το Ισραήλ. Μέσα στο 2024 οι Μητσοτάκης και Ερντογάν συναντήθηκαν 2 φορές, και πρόκειται να τα ξαναπούν τον Ιανουάριο του 2025 στην Άγκυρα στο πλαίσιο του Ανώτατου Συμβουλίου Συνεργασίας Ελλάδας-Τουρκίας· συνάντηση που θα γίνει σε ένα πολύ διαφορετικό γεωπολιτικό πλαίσιο μετά τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, και ειδικά στη Συρία.
Και το υποκείμενο; Σε παγκόσμιο επίπεδο και ελλαδικό;
Δεν ήταν καλή χρονιά το 2024 στο επίπεδο αυτό. Ελάχιστα πράγματα, μεγάλη σύγχυση, και απώλειες – ιδιαίτερα στον αποκαλούμενο «άξονα της Αντίστασης» στη Μέση Ανατολή. Η καταδίκη της γενοκτονίας και η απομόνωση του Ισραήλ δεν αποτελούν συνθετικούς ενοποιητικούς παράγοντες, ενώ ένα μεγάλο φιλειρηνικό αντιπολεμικό κίνημα παραμένει απόν από τη διεθνή σκηνή. Τα χαμόγελα και οι ελπίδες γύρω από τον συνασπισμό των BRICS μειώνονται μέσα από όσα συμβαίνουν (ή δεν συμβαίνουν) από τις ισχυρές συνιστώσες τους. Η ετερογένεια και το γεωπολιτικό ενδιαφέρον κάθε μιας ξεχωριστά δύναμης φαίνονται ισχυρότερα από την αναγκαία δημιουργία ενός παγκόσμιου μετώπου ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Η Συρία, ο Λίβανος και η Γάζα το βλέπουν, σε λίγο ίσως το δουν και οι Κούρδοι…
Πανδημία, πόλεμοι, πολυκρίση, ακροδεξιά, αλλά και κυβερνητισμός με τη μορφή του Νέου Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία, δυναμώνουν τη σύγχυση και την απογοήτευση. Το εγχείρημα της Ζάρα Βάγκενκνεχτ στη Γερμανία δεν αντισταθμίζει αυτές τις αρνητικές τάσεις. Τι να πει κανείς όταν η Βραζιλία του Λούλα βάζει βέτο στην είσοδο της Βενεζουέλας, της Νικαράγουας και της Κούβας στα BRICS; Τι να πει κανείς για τις εξελίξεις στη Βολιβία, τη διάσπαση του MAS, τις προσπάθειες δολοφονίας ή και εξοστρακισμού από την πολιτική διαδικασία του Μοράλες, και μάλιστα από τους πρώην συντρόφους του;
Στην Ελλάδα, παρά τα θετικά σημάδια διαθεσιμότητας, δεν έχει ακόμα κάνει την εμφάνισή του ένα αξιόπιστο ευρύτερο εγχείρημα που να δώσει φωνή και διαδικασίες σε ένα υπαρκτό διάχυτο δυναμικό. Ακόμα δεν μπορεί να κατανοηθεί η απαραίτητη σύμπλεξη του εθνικού και κοινωνικού στοιχείου για την άρθρωση μιας εναλλακτικής πολιτικής στην Ελλάδα. Ο υποκειμενισμός και η θολούρα είναι κυρίαρχες καταστάσεις. Μάλιστα ορισμένοι φορείς τους νοιώθουν και μια ικανοποίηση από την παρούσα κατάσταση πραγμάτων, και από την ελλειμματική δραστηριοποίησή τους εντός της. Σημάδια των καιρών. Η Ελλάδα βρίσκεται κοντά στο κέντρο, στο επίκεντρο μεγάλων αναδασμών γεωπολιτικού χαρακτήρα στην περιοχή, και μοιάζει σαν η κοινωνία, ο πολιτικός κόσμος, η χώρα να μην το αντιλαμβάνονται καθαρά… Ξανά: «Τι θα παίξουμε / σήμερα / Καραγκιόζη;»
Ερώτημα, και πρόχειρη απάντησή του
Αναρωτήθηκα: ποια θετικά γεγονότα μπορεί να διακρίνει κανείς μέσα στο 2024; Δυσκολεύτηκα να απαντήσω. Σε διεθνές επίπεδο ξεχώρισα την απελευθέρωση του Τζούλιαν Ασάνζ και τη μη έκδοσή του στις ΗΠΑ. Σε ελλαδικό επίπεδο τη συναυλία στο Καλλιμάρμαρο για το έγκλημα των Τεμπών, και την πρόσφατη διαδήλωση των περιβαλλοντικών κινήσεων για τη διάσωση των βουνών. Ένα μερτικό νομίζω ότι πέφτει και στη διεξαγωγή του Συνεδρίου για το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας, που δημιούργησε προσδοκίες. Επανάληψη:
Ξάφνου η ελπίδα
χορτάρι χλωρό·
μην τη θερίσει
το δρεπάνι.
[…]
Η Επανάσταση
κρύφτηκε
Μέσα στην Άβυσσο
επέλεξα
να πορευτώ
ευθυτενής…
Καλή χρονιά φίλες και φίλοι! Εξαρτάται και από εμάς τους ίδιους!
