Στον 20ό Ακριτικό Κύκλο (23-27 Ιουνίου 2016, στρατόπεδο Παύλου Μελά) φιλοξενείται η έκθεση Πρόσφυγες 1914-1921 σε μια συνεργασία του Δήμου Παύλου Μελά και του Συλλόγου Ποντίων Σταυρούπολης «Ακρίτες του Πόντου».
Πρόκειται, ουσιαστικά, για το υλικό τεσσάρων εκθέσεων με έρευνα και επιμέλεια του συγγραφέα Σπύρου Λαζαρίδη που έγιναν σε διάστημα μιας δεκαετίας (2001-2011). Το Λεμπέτ που στήθηκε το 1914 σε διαφορετικό τόπο από το προϋπάρχον τσιφλίκι για να δεχθεί με αστική εγκατάσταση τους πρώτους πρόσφυγες στην ελληνική, πια, Θεσσαλονίκη. Το Καράισσιν ή Καρά Χουσεΐν δεν μετακομίζει ως όνομα και υποδέχεται από το 1919 Καυκάσιους πρόσφυγες με αγροτική εγκατάσταση. Το ίδιο κάνει και η Μελάφτσα το 1921. Δύο σημεία της υπαίθρου της Θεσσαλονίκης και ένα του Κιλκίς δίνουν το στίγμα της προσφυγικής εγκατάστασης στην Μακεδονία πριν από το μεγάλο κύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Σταυρούπολη και Πολίχνη, σήμερα πια τα δύο πρώτα, στη Θεσσαλονίκη και Ηλιόλουστο το τρίτο στο Κιλκίς, έχουν κάτι κοινό που αναδεικνύεται σ’ αυτήν την έκθεση.
Το Ιστορικό αρχείο Σταυρούπολης υπήρξε μια δράση του Δήμου Σταυρούπολης (τώρα ανήκει στον Δήμο Παύλου Μελά) που ξεκίνησε το 2000 και ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2002. Μεταξύ των άλλων δράσεων έγιναν και τρεις εκθέσεις:
Η έκθεση Δι’ εγκαταστάσεως 1914 οριοθέτησε το χρονικό σημείο μηδέν της σημερινής Σταυρούπολης και τεκμηρίωσε με οπτικό υλικό το στήσιμο του οικισμού των προσφύγων του 1914. Στην εξαετία 1914-1919 εγκαταστάθηκαν στη συνοικία Πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, την Μικρά Ασία και τον Καύκασο, τα ξένα στρατεύματα της Στρατιάς της Ανατολής και οι πυροπαθείς του 1917. Έτσι στήθηκαν κάποιες υποδομές οι οποίες φιλοξένησαν το μεγάλο προσφυγικό ρεύμα του 1922, που ακολούθησε. Στην έκθεση παρουσιάζονται τεκμήρια από φωτογραφίες περιοδικών, από στρατιωτικά αρχεία, αλλά και από οικογένειες Σταυρουπολιτών, έτσι ώστε να περάσουμε από τους ανώνυμους πρόσφυγες των cart-postales στους επώνυμους οικιογενειάρχες που έστησαν το σπιτικό τους στις παρυφές της Θεσσαλονίκης, κατά μήκος της οδού Λαγκαδά, στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους.
Η έκθεση Η Σταυρούπολη στη λογοτεχνία καταγράφει λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται στην περιοχή από το 1910 (πριν ακόμη απελευθερωθεί η Θεσσαλονίκη από τους Τούρκους και στηθεί ο οικισμός Λεμπέτ των προσφύγων του 1914) μέχρι τη σημερινή εποχή. Από τον ανεκμετάλλευτο φυσικό πλούτο της γης στα δυτικά της Θεσσαλονίκης στη πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, μέχρι τον εγκιβωτισμό σε τσιμεντένια σαρκοφάγο του Δενδροπόταμου στην τελευταία δεκαετία του αιώνα.
Η έκθεση Νεότητα συγκροτείται από φωτογραφικό υλικό μιας τεσσαρακονταετίας περίπου (1928-1970) και στο οποίο αναδεικνύεται η φυσιογνωμία δύο συνοικιών (Σταυρούπολη, Πολίχνη) μέσα από στιγμιότυπα της ζωής των παιδιών τους. Μια γενιά προσφυγόπουλων, από τα παιδικά τους χρόνια, τις εφηβικές τους δραστηριότητες με τις βόλτες, τα γλέντια, τις εκδρομές και το ποδόσφαιρο μέχρι την ωριμότητά τους με τους γάμους τους και το στήσιμο των οικογενειών και των σπιτιών που θα τροφοδοτήσουν την Θεσσαλονίκη με τους νέους κατοίκους της.
Στο Ηλιόλουστο του Κιλκίς, τον Αύγουστο του 2011, έγινε μια εκδήλωση μνήμης με τον τίτλο Μελάφτσα, Ηλιόλουστο: Μνήμη πρώτων. Τρία χρόνια έρευνας κατέληξαν σε ένα υλικό που αποτύπωσε τη φυσιογνωμία του χωριού διά των ανθρώπων που το κατοίκησαν από το 1921 έως τη δεκαετία του 1960. Οι Καυκάσιοι που έφυγαν από το Φαχρέλ του Καρς το Νοέμβριο του 1920 πρωταγωνιστούν σ’ αυτήν την εκδήλωση μαζί με τα παιδιά τους και τα πρώτα εγγόνια τους. Από κοντά και λίγες οικογένειες Βλάχων που ακολούθησαν στη δεκαετία του 1930. Οικογενειακές φωτογραφίες, δημόσια έγγραφα, αδημοσίευτα ημερολόγια, ανέκδοτο μυθιστόρημα, αποκόμματα εφημερίδων συνθέτουν μαζί με τις πληροφορίες της γνωστής βιβλιογραφίας έναν πολύχρωμο πίνακα με τα πορτρέτα των περισσοτέρων από τους 100 περίπου πρώτους κατοίκους του Ηλιολούστου. Βασικό στοιχείο της εκδήλωσης και η παράλληλη πορεία στο χρόνο των δύο τόπων και των λαών που τους κατοίκησαν: Το Φαχρέλ του Καρς και το Ηλιόλουστο της Μακεδονίας.
