ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον Σταμάτη Μαυροειδή
Ο Σωτήρης Χαλικιάς είναι μεταφραστής και συγγραφέας. Γεννήθηκε στην Λευκάδα το 1947, όπου και τελείωσε το Γυμνάσιο. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στην Αθήνα και Πολεοδομία στο Παρίσι. Ζει στις Βρυξέλλες, αφού προηγουμένως ταξίδεψε και έζησε σε διάφορες άλλες χώρες. Είναι από τους λίγους Έλληνες που έχουν μελετήσει αρχαία κινεζικά, έχοντας προηγουμένως ολοκληρώσει τον κύκλο των γλωσσικών μαθημάτων της Σχολής Chine Académie στις Βρυξέλλες.
Με την δημοσίευση, το 2011, των βιβλίων Μεγάλη Μάθηση και το Μέσον ως Οικεία Αρμονία ολοκληρώθηκε το σημαντικό αλλά και ιδιαίτερο μεταφραστικό εγχείρημα που ο Σωτήρης Χαλικιάς είχε αρχίσει με τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου και το Βιβλίο του Μέγγιου: την απόδοση στην γλώσσα μας της ξεχωριστής αλλά και ενδιαφέρουσας θεώρησης του ανθρώπου και του κόσμου που εμπεριέχεται στα Τέσσερα Βιβλία, τον κύριο κορμό της κομφουκιανικής γραμματείας.
Δεν ξέρω αν είστε «ο μοναδικός Έλληνας σινολόγος», όπως λέει ο Αντώνης Ζέρβας, έχετε όμως αφιερώσει 40 χρόνια στη μελέτη της κινέζικης παράδοσης. Μεταφραστικός καρπός αυτής της αφοσίωσης υπήρξε ως τώρα η απόδοση στα ελληνικά της κομφουκιανής σκέψης. To 2016 προστέθηκε το δεύτερο μεγάλο πνευματικό ρεύμα της Σινικής διδασκαλίας: ο Ταοϊσμός. Ποιοι λόγοι σας ώθησαν σε τόσο ξεχωριστά και δύσκολα εγχειρήματα;
Για τους λόγους που έχω εξηγήσει αναλυτικά στα Ανάλεκτα κι έχουν να κάνουν με την απογοήτευση που διαδέχτηκε τον αρχικό ενθουσιασμό της γενιάς μου για το εγχείρημα, που επιχειρήθηκε στην Κίνα, στην δεκαετία του ’60 – να οικοδομηθεί, δηλαδή, ο «νέος κόσμος» της επανάστασης στα ερείπια της Ιστορίας – άρχισα να μελετώ τα μεγάλα κείμενα της γαλλικής σινολογίας. Από αυτήν την προσέγγιση μπόρεσα να διαπιστώσω ότι η Κίνα είναι η άλλη χώρα θεμελιωδών κειμένων της ανθρώπινης σκέψης. Κείμενα που αποτελούν ξεχωριστή ματιά στα ουσιαστικά ζητήματα που έθεσε ο άνθρωπος στη διάρκεια της Ιστορίας. Ταυτόχρονα, ήταν αναπόφευκτη και η διαπίστωση ότι η άγνοια της γλώσσα τους καθιστά μοιραία τον αναγνώστη απόλυτα εξαρτημένο από την κοσμοθεώρηση όποιου τα μεταδίδει σε άλλη γλώσσα. Πείσθηκα έτσι για την απόλυτη ανάγκη άμεσης πρόσβασης σ αυτά, εξ ού και η απόφαση να μάθω κινεζικά (και μάλιστα στην αρχαία εκδοχή τους). Κοπιαστική και ισόβια δοκιμασία, που στηρίχτηκε στην σαγήνη που ασκεί η ιδιαίτερη γραφή της. Όταν, λοιπόν, θεώρησα ότι διέθετα σε κάποιο βαθμό τα προαπαιτούμενα για το μεταφραστικό μου εγχείρημα για λόγους που είχαν να κάνουν με την προσωπική μου πορεία άρχισα με τα Ανάλεκτα, το βασικό κείμενο της κομφουκιανικής διδασκαλίας. Ο κομφουκιανισμός, όπως είναι γνωστό, επικεντρώθηκε στην Οδό του Ανθρώπου, με άλλα λόγια στο ζήτημα της ορθής πολιτείας, ως στοιχείο γενικότερης κοσμολογικής ισορροπίας. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν ουσιαστικά πολιτικό προβληματισμό, που εξηγεί και την ιστορική του ταύτιση με την χώρα αυτή. Ο ταοϊσμός, αντιθέτως, επικεντρώθηκε στην αποκαλούμενη Οδό του Ουρανού, επιχείρησε δηλαδή να εξερευνήσει αποκλειστικά την σχέση του ανθρώπου με την Φύση και το σύμπαν γενικότερα, εξ ού και η επικαιρότητά του στις μέρες μας, όταν πια η κρίση της πολιτικής και η επιδείνωση της οικολογικής καταστροφής, θέτουν σε σοβαρή αμφισβήτηση την δυτική αντίληψη για την Φύση ως αποκλειστική πηγή πρώτων υλών, στον απόλυτο έλεγχο του ανθρώπου.
Μπορεί ένας άνθρωπος της δυτικής κουλτούρας να αναμετρηθεί με τα σινικά κείμενα και τους στοχασμούς τους. Βλέπετε εκτός από διαφορές και συγγένειες μεταξύ πνευματικής «Ανατολής» και «Δύσης»;
Όπως ίσως διαφαίνεται ήδη σ’ αυτά που ανέφερα πριν, η σινική σκέψη αποτελεί την άλλη – ουσιαστική όμως για πολλούς λόγους, ιδιαίτερα στις μέρες μας – προσέγγιση στα ουσιώδη διακυβεύματα της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο κόσμος των Κινέζων, για παράδειγμα, δεν είναι οντολογικά διπλός. Δεν αφήνει το παραμικρό περιθώριο υπερβατικότητας. Στα πλαίσιά του οι Κινέζοι στοχαστές όλων των ρευμάτων δεν επεδίωξαν να αναζητήσουν ό,τι μένει αμετάβλητο στα πράγματα, την Ουσία τους, η έξω απ αυτά, την Ιδέα. Αγνοώντας στην αρχαία γλώσσα τους ακόμη και το ρήμα είναι, προσδιόριζαν τα πράγματα μέσω του γίγνεσθαι, καθώς γι αυτούς η μόνη σταθερότητα του κόσμου είναι οι μεταβολές του. Όπως όμως χαρακτηριστικά τόνιζε ο J.P. Vernant – αναφερόμενος στην αρχαιοελληνική σκέψη ως μία από τις δύο πηγές της δυτικής πνευματικής οικουμένης – «το ζήτημα δεν είναι αν οι Κινέζοι έφτασαν εκεί που πήγαν οι Έλληνες. Το ζήτημα είναι να κατανοήσουμε πως στράφηκαν αλλού».
Σε τι μπορεί να μας βοηθήσει σήμερα η σινική σκέψη;
Στη σημερινή πνευματική ομοιομορφία που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση, όπως επιτελείται – που κατά μία τραγική στις επιπτώσεις της ειρωνεία κορυφώνεται ακριβώς την περίοδο της γενικευμένης πνευματικής κρίσης του δυτικού κόσμου – δημιουργική διέξοδο αποτελεί η κατανόηση της σημασίας που έχει, μεταξύ των άλλων, αυτή η άλλη ματιά στα θεμελιώδη προβλήματα της ανθρωπότητας. Βασική προβληματική της σινικής προσέγγισης ήταν η συνεχής προσπάθεια να μην ξεφύγει ούτε στιγμή ο άνθρωπος από την αέναη ροή του υπόλοιπου κόσμου. Με άλλα λόγια, σε κάθε του ενέργεια οφείλει να ακολουθεί την λειτουργία της Φύσης, περιορίζοντας κάθε περιθώριο επιρροής στην βούληση και την γνώση, αν αυτές δεν συμμορφώνονται με εκείνη. Αντίληψη που, ως σινική προσέγγιση στην ύβρι συνιστά μία πρόωρη αίσθηση του κινδύνου που στις μέρες μας έχει αποβεί, στην προοπτική της επερχόμενης οικολογικής καταστροφής, η κύρια απειλή για τον κόσμο και τον άνθρωπο.
Είστε μεταφραστής – συγγραφέας αλλά και αναγνώστης. Σε ποιο από τα τρία πεδία αισθάνεστε πιο άνετα και δημιουργικά;
Αναγνώστης, χρησιμοποιώ στην πράξη το έργο των άλλων ως πηγή του προβληματισμού και της απόλαυσής μου. Όχι φυσικά εντελώς παθητικά γιατί ο καθένας διαβάζει ένα βιβλίο ως στιγμή μιας προσωπικής πορείας έτσι που καμιά φορά, σε ορισμένα σημεία του τουλάχιστον, προκύπτει ένα άλλο βιβλίο για τον καθένα μας. Συγγραφέας, προσπαθώ να καταγράψω τους προσωρινούς προορισμούς, μα πάνω απ όλα τις υποχρεωτικές παρεκκλίσεις, αυτής της προσωπικής διαδρομής. Μεταφραστής – κυρίως αυτής της τόσο ιδιαίτερης γλώσσας – έχω την αίσθηση πως οφείλω να περάσω έναν χείμαρρο με αποκλειστικό μου βοήθημα τις πέτρες που έριξε σ’ αυτόν – πρόκληση και δοκιμασία για όποιον θέλει να περάσει στην άλλη πλευρά – ο συντάκτης του κειμένου που πρόκειται να με απασχολήσει για χρόνια.
Η «αναμέτρηση» με το αριστερό σας παρελθόν έχει τακτοποιηθεί στη συνείδησή σας και με ποιο τρόπο;
Θεωρώ πως μπορώ να απαντήσω στο ερώτημα, μόνο αν με την έκφραση «αναμέτρηση» υπονοείται ο συνεχής προβληματισμός μου για το τι αντιπροσωπεύει, στην περίοδο της απόλυτης κυριαρχίας της οικονομίας πάνω σε κάθε άλλη πτυχή της κοινωνικής ζωής και της συρρίκνωσης της αυτονομίας που διαθέτει το πεδίο της πολιτικής, ο πολιτικός χώρος που για σαφείς ιστορικούς λόγους εκφράστηκε ως «αριστερά». Αναπόφευκτο, φοβάμαι, το συμπέρασμα, ότι σ αυτά τα νέα δεδομένα δεν είναι πλέον σε θέση, από ουσιαστική σκοπιά, να διεκδικήσει τον ρόλο του βασικού φορέα της κοινωνικής αλλαγής, καθώς ένα μεγάλο μέρος απ τις οργανωτικές μορφές και το περιεχόμενο της πάλης που είχαν προωθηθεί, ως σήμερα, στα πλαίσιά της αποδείχτηκαν στην πράξη τραγικά ή αδιέξοδα εγχειρήματα, με αποτέλεσμα, ακριβώς, το κενό που δεν ξέρουμε πώς να καλύψουμε.
Με άλλα λόγια, αν θεμελιώδης στόχος παραμένει η ευρύτερη κοινωνική συσπείρωση γύρω από ένα πρόγραμμα εξόδου από τον γενικευμένο καπιταλισμό, είναι σαφές ότι δεν πρέπει πλέον να περιορίζουμε την δράση και την κινητοποίησή μας στις πολιτικές συγκρούσεις που προωθούν όσοι, οχυρωμένοι πίσω από τον χαρακτηρισμό «αριστεροί» καλύπτουν την αδυναμία τους να απαντήσουν στα θεμελιώδη ζητήματα των καιρών. Αντιθέτως, οφείλουμε να καταργούμε, με την κάθε πράξη μας, την βασική εμπορευματική λειτουργία της καπιταλιστικής κοινωνίας, να επιχειρούμε να εμπλουτίσουμε τη ζωή μας με ό,τι χάνει απ την συρρίκνωσή της σε οικονομική δοσοληψία. Να καταφέρουμε, δηλαδή, όσο γίνεται πιο γρήγορα, να ζούμε ως «πρόσωπα και όχι ως αντικείμενα». Να μην «ξοδεύουμε τη ζωή μας για να την κερδίσουμε» όπως νωρίς μας είχε προειδοποιήσει ο νεαρός Μαρξ.
