Πώς να αποκτήσει επαναστατική συνείδηση ο σύγχρονος προλετάριος; Και πώς να επαναστατήσει;
Του Ευτύχη Μπιτσάκη
Σε προηγούμενο σημείωμα (Δρόμος, 14 Μαΐου) επισήμανα την αισχρή στάση των κυβερνήσεων των «ανεπτυγμένων» καπιταλιστικών χωρών της Ευρώπης απέναντι στις στρατιές των προσφύγων, θυμάτων των πολέμων της Νέας Τάξης, στο Αφγανιστάν, στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Ορισμένες από τις κυβερνήσεις αυτές μετέχουν άμεσα ή έμμεσα σ’ αυτούς τους πολέμους. Εντούτοις, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αρκέστηκαν στο ρόλο του θλιμμένου παρατηρητή της τραγωδίας, χωρίς ποτέ να θίξουν τις αιτίες που αναγκάζουν τους πρόσφυγες να εγκαταλείψουν εστίες και πατρίδα και να ριχτούν στους δρόμους προς την άγνωστη Γη της Επαγγελίας. Αλλά δεν είναι μόνο οι κυβερνήσεις. Και οι λαοί, στο μεγάλο ποσοστό τους, παρέμειναν απαθείς ή θεώρησαν εχθρούς τους ικέτες.
Ο Ξένιος Δίας έχει εξορισθεί από την «ουμανιστική» Ευρώπη. Στο προηγούμενο σημείωμα επιχείρησα μια σκιαγραφία του φαινομένου, με αφετηρία την άποψη ότι η ιστορικά διαμορφωμένη ουσία του ανθρώπου εκκενώνεται από τα θετικά διαμορφωμένα στοιχεία της, στις αγοραίες καπιταλιστικές κοινωνίες. Ποιοι, όμως, παρ’ όλη την κρίση, υποδέχτηκαν με ζεστασιά τους πρόσφυγες; Οι Έλληνες, με εξαίρεση τους διαποτισμένους με τις ρατσιστικές αντιδραστικές ιδέες.
Ας πάμε, τώρα, εβδομήντα πέντε χρόνια πίσω. Ποιοι αντιστάθηκαν πρώτοι στους κατακτητές ναζί; Ο Γλέζος και ο Σάντας, πρώτοι από ατομική παλικαριά. Τον ίδιο καιρό, Μάιο του 1941, ο κρητικός λαός: αγρότες, βοσκοί, λαϊκοί άνθρωποι, παπάδες, μορφωμένοι και κομμουνιστές, πήραν αυθόρμητα ό,τι όπλα διέθεταν και τσάκισαν τους «εκλεκτούς» αλεξιπτωτιστές του Χίτλερ, φαινόμενο μοναδικό στην ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και στη συνέχεια, ποιοι οργάνωσαν μαζική αντίσταση εναντίον των κατακτητών; Οι Έλληνες και οι Γιουγκοσλάβοι! Βεβαίως, και στις άλλες χώρες της κατακτημένης Ευρώπης, αλλά και στην ίδια τη Γερμανία του Χίτλερ, υπήρξαν πράξεις και κινήματα αντίστασης, κινήματα μειοψηφικά σε σχέση με το ποσοστό και με τις πράξεις αντίστασης των αγωνιστών του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ, δηλαδή των μαχητών της εργατοαγροτικής συμμαχίας που κύριος οργανωτής της ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας.
Γιατί, λοιπόν, οι «ανεπτυγμένοι» και μορφωμένοι (;) λαοί της καπιταλιστικής Ευρώπης έμειναν απαθείς μπροστά στη σημερινή τραγωδία; Και γιατί στην Κατοχή η συμμετοχή τους στην Αντίσταση ήταν σχετικά αναιμική; Στο προηγούμενο σημείωμα επιχείρησα μια σκιαγραφία ερμηνείας, με αφετηρία τις δύο διαλεκτικά αλληλοεξαρτημένες κατηγορίες, συστατικές του ανθρώπινου όντος, την ανθρώπινη φύση και την ανθρώπινη ουσία.
Η ανθρώπινη φύση, προϊόν της μακράς εξελικτικής πορείας των μορφών ζωής, είναι βασικά βιολογική. Η ανθρώπινη φύση, αν και προϊόν της εξέλιξης, παρέμεινε ουσιαστικά αμετάβλητη από την εποχή των αρχαϊκών, πρώτων μορφών κοινωνικής συμβίωσης. Η ανθρώπινη ουσία, αντίθετα είναι ιστορική κατηγορία, δηλαδή καθορίζεται από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων και αναδραστικά είναι παράγων του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Κατά τον Μαρξ, η ανθρώπινη ουσία είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Είναι. Αλλά οι σχέσεις δεν είναι η ουσία. Καθορίζουν, και όχι άμεσα και γραμμικά, και με πλήθος ιστορικά διαμορφωνόμενες διαμεσολαβήσεις, την ανθρώπινη ουσία. Αν ορίσουμε την ανθρώπινη ουσία ως το αποτέλεσμα του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων και των σχέσεων της κοινότητας με τη φύση, και δοθέντος ότι οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται στην πορεία της Ιστορίας, τότε μπορούμε να κατανοήσουμε της ιστορικότητα αυτής της ανθρωπολογικής κατηγορίας. Μπορούμε να κατανοήσουμε τη μεταβολή των αντιλήψεων για τον κόσμο, τη ζωή και το θάνατο, τις αξίες τις οποίες ενσωματώνει το άτομο ως κοινωνικό ον (αλληλεγγύη, φιλία, εντιμότητα, συνείδηση του μέλους του κοινωνικού συνόλου και των αντίστοιχων σχέσεων και καθηκόντων που φθάνουν μέχρι την αυτοθυσία).
Σημειώσαμε στο προηγούμενο σημείωμα ότι ο πρωτόγονος διέθετε ήδη αξιοπρέπεια, περηφάνια και αίσθηση του καθήκοντος απέναντι στο γένος ή τη φυλή. Αλλά ταυτόχρονα, ο πρωτόγονος, φορέας ενός ανιμιστικού ιδεολογικού σύμπαντος, είχε αίσθηση της ατομικότητάς του και μπορούσε να είναι ατομιστής και σκληρός ως κοινωνικό ον. Οι αντεκδικήσεις ήταν μία πρακτική, καθήκον για την ενότητα του γένους. Οι ανθρωποθυσίες, ακραία μορφή βαρβαρότητας, προϊόν της ανάγκης για να καρπίσει η γη κ.λπ. ή να βοηθήσουν οι θεοί, να νικήσει ένας στρατός σε ένα ληστρικό πόλεμο (θυμηθείτε τη θυσία της Ιφιγένειας για να φυσήξει ούριος άνεμος, αναγκαίος για την καταλήστευση και την καταστροφή της Τροίας).
Συνολικά, κατά τον Αριστοτέλη, όπως έχουμε σημειώσει, ο άνθρωπος είναι το καλύτερο από τα ζώα, αλλά και δυνάμει το χειρότερο. Οι σημερινές επιστήμες του ανθρώπου έχουν επιβεβαιώσει την κοινωνική φύση του και τις δυνάμει αντιφατικές ιδιότητές του. Στις αρχέγονες κοινότητες δέσποζαν οι σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης, αξιοπρέπειας, η αίσθηση του καθήκοντος, αλλά και ένας φυσιολογικός ατομισμός αλληλένδετος με την αίσθηση της συμμετοχής, «του ανήκειν» στην κοινότητα.
Οι σχέσεις στις αρχέγονες κοινότητες ήτανε προϊόν της ανάγκης. Η θρησκεία, συνολικά η ανιμιστική κοσμοαντίληψη, εξέφραζαν, διαμεσολαβημένα, αυτές τις ανάγκες και διασφάλιζαν τη συνοχή της κοινότητας.
Αλλά «τα πάντα ρει». Τα μέσα για την επιβίωση της κοινότητας εξελίσσονταν, νέα επαγγέλματα και νέος καταμερισμός εργασίας δημιουργούνταν και οι διαφορές υπονόμευαν την αρχική ενότητα. Η εξάρθρωση των αρχαϊκών κοινοτήτων ήταν το τελικό αποτέλεσμα.
Στις νέες συνθήκες της κυριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας και της δουλείας, κυριάρχησαν ο ατομισμός, το προσωπικό συμφέρον, η κτηνωδία της δουλοκτητικής κοινωνίας, οι ληστρικοί πόλεμοι, οι πόλεμοι για την αρπαγή δούλων, πρακτική η οποία αναβίωσε και τελειοποιήθηκε στη χριστιανική Αμερική σε βάρος των ιθαγενών και των εισαγόμενων μαύρων. Τώρα, ο δούλος είχε μία δυστυχισμένη συνείδηση της υπαρκτής του κατάστασης, ενώ ο δουλοκτήτης εξωράιζε τη βάρβαρη ουσία του με την ιδεολογία του χριστιανού δουλοκτήτη.
Και ο σύγχρονος προλετάριος; Αυτός ζει σε ένα κόσμο τον οποίο δημιουργεί και ο οποίος του είναι ξένος. Δεν είναι κάτοχος μέσων παραγωγής. Δεν ορίζει το προϊόν της εργασίας του. Δεν κατανοεί το πλέγμα των σχέσεων που καθορίζει την ανθρώπινη ουσία του. Νιώθει «στο πετσί του» την εκμετάλλευση. Ζει μέσα στη στέρηση και την αβεβαιότητα. Ανέστιος, ξεριζωμένος, συχνά μέτοικος, πρόσφυγας ή νομάδας, αγωνίζεται να επιβιώσει ως ξένος σ’ αυτό τον άκαρδο, ανταγωνιστικό κόσμο.
Ο σύγχρονος προλετάριος βιώνει και συνειδητοποιεί την κατάστασή του, αλλά, καταρχήν, δεν κατανοεί τις αιτίες αυτής της κατάστασης. Τι επιδιώκει, λοιπόν; Πρώτον να επιβιώσει. Την ίδια στιγμή, να ανεβεί στην κατάσταση του μικροαστού και, ει δυνατόν, του αστού. Ο γενικευμένος ατομισμός καθορίζει και τις επιδιώξεις του σύγχρονου προλετάριου.
Καθορίζει. Αλλά, όπως γράφει ο Λένιν, ο σύγχρονος προλετάριος τείνει αυθόρμητα προς το σοσιαλισμό. Τείνει, αλλά πώς η αλλοτριωμένη του συνείδηση θα συλλάβει τα αίτια της δυστυχίας του; Πώς το αυθόρμητο θα μετατραπεί σε συνειδητό; Κυρίαρχη ιδεολογία, συνολικά ατομιστική ιδεολογία που διαποτίζει την κοινωνία, αλλοτριωμένη συνείδηση που καλλιεργείται από τα φοβερά ΜΜΕ, φόβος αν σηκώσει κεφάλι, όλα αυτά ενισχύουν την τάση μοιρολατρίας και υποταγής. Και την ίδια στιγμή ο φόβος: η απόλυση, η ανεργία, η φυλακή, η δολοφονία, για όσους σηκώσουν κεφάλι και αγωνίζονται για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τα δεσμά των ταξικών κοινωνιών.
Σήμερα, «τα δεσμά είναι από νάιλον». Αλλά όταν χρειαστεί χρησιμοποιούνται και τα καρφιά του Προμηθέα και η σταύρωση των εξεγερμένων δούλων της αρχαιότητας (επανάσταση της πολιτείας του ήλιου και επανάσταση των δούλων της Ρώμης με επικεφαλής τον Σπάρτακο και τις χιλιάδες των σταυρωμένων κατά μήκος της Απίας Οδού).
Πώς να αποκτήσει επαναστατική συνείδηση ο σύγχρονος προλετάριος; Και πώς να επαναστατήσει; Μπορούμε, λοιπόν, να κατανοήσουμε την απάθεια και τη στροφή προς την Ακροδεξιά μεγάλου μέρους των προλετάριων της Ευρώπης. Συνολικά, η ανάπτυξη του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Πάλι λάθος του Μαρξ; Αλλά ο Μαρξ στη Γερμανική Ιδεολογία, στο Κεφάλαιο και αλλού, ανέλυσε, εκτός από το ρόλο της οικονομίας, και το βασικό ρόλο της ιδεολογίας και του συνόλου των συνθηκών ζωής του προλεταριάτου.
Η αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας είναι θεμελιακή. Θα έρθει ή με την επανάσταση ή με την κυριαρχία μιας σύγχρονης καθολικής βαρβαρότητας. Να ελπίζουμε;
